Бастауыш сынып о?ушыларыны? ?арым-?атынас м?дениет да?дыларын ?алыптастыруда?ы отбасыны? р?лі

Бастауыш сынып оKушыларыныS Kарым-Kатынас м‰дениет даCдыларын KалыптастырудаCы отбасыныS р™лі

Дарига Муратовна Издибаева,
Jостанай облысы, АрKалыK Kаласы,
Н. Jaлжанова атындаCы ТорCай гуманитарлыK колледжініS
педагогика ж‰не психология п‰нініS оKытушысы

`рпаK т‰рбиесі барлыK уаKытта ‰р KоCамныS ™зекті м‰селесі болып келеді. Осы жас aрпаKты болашаKKа жетелейтін білім мен т‰рбие жолы екендігі с™зсіз. Т‰рбие мен білім беру – ажырамас aCым. Т‰рбиеніS басты Kaралы – іс пен с™з ж‰не екеуі ™зара байланысын _збеуі шарт.
«БаланыS KaKыCы туралы Конвенциясы» 1989 жылы Б``-да, кейіннен 1995 жылы JазаKстанда KабылданCан. Мaнда «Бала толыK ж‰не гармониялы дамуы _шін, ол мейірім мен ™зара т_сіністігі бар, KызыCушылыKKа к™п к™Sіл б™летін баKытты ахуалдыK ортасы бар отбасында ™суі тиіс. Сондай-аK , бала ‰лі дене, аKыл-ой жаCынан толыKKанды жетілмегендіктен, олар туCылCанCа дейін де, туылCанннан кейін де ерекше мейірімділікке, KамKорлыKKа, ‰сіресе, KaKыKтыK KамKорлыKKа мaKтаж» делінген.конфенцияда ‰рбір ата-ана ж‰не т‰рбиеші жеткіншектердіS ™ркениетті елдерде Kазіргі заман талабына сай білім алуын Kамтамсыз етуге міндетті екендігін айта келіп, ол білімдердіS мына баCытта: баланыS жеке басын. Талантын, дене ж‰не аKыл-ой Kабілетін дамыту; адам KaKыCын Kaрметтеу, баланы ™з ата-анасын сыйлауCа, оныS м‰дени-тaрмыс-салтын, тілі мен KaндылыKтарын, ‰лініS aлттыK байлыKтарын баCалауCа т‰рбиелеу; баланы еркін KоCамда ынтымаKтастыK, т_сіністік, aлтаралыK Kарым-Kатынаста достыK рухында саналы ™мір с_руге дайындау; KоршаCан ортаCа жанашырлыKKа т‰рбиелеу ж_зеге асырылуы керектігін aсынады.
Ж. Аймауытов «Т‰рбие» атты маKаласында (1918) «адам мінезініS, аKыл-KайратыныS ‰рт_рлі болуы т‰рбиеніS т_рлі-т_рлі болуынан...» деп алдымен бала т‰рбиесіндегі отбасыныS орнына ерекше тоKталды. «Баланы бaзуCа, яCни т_зеуге себеп болатын бір шарт – жас к_нінде к™рген ™неге», «С_тпен сіSген мінез с_йекпен кетеді» деген с™з ата-ана т‰рбиесініS к_штілігін к™рсетеді... Ол бала мінезін KалыптастырудаCы отбасы м_шелері мен ‰ке-шешеніS ыKпалын ашады. Бала мінезін жас шыбыKKа теSейді.
Jазіргі заманда оKыту мен т‰рбиеніS табысты болуы ата-анлардыS т‰жірибесіне, к‰сіби шеберлігіне, м‰дениетіне ынтымаKтастыCына, бір-бірін т_сінушілігіне, ™зара Kарым-Kатынасына, к™зKарастарыныS ж‰не маKсаттарыныS бірлігіне байланысты.
ОтбасылыK т‰рбие, отбасыныS тaрмысы Kазіргі кезде тек Kана ата-аналар ісі емес, жалпы мемлекеттік іс екені аныK. €леуметтану Cылымында «отбасы» aCымы _ш аспектіде Kарастырылады:
адамныS ‰леуметтік ™мірі басталатын ж‰не оны ‰леуметтендірудіS негізгі факторларыныS бірі болып табылатын алCашKы ‰леуметтік топ;
KоCамда KабылданCан aстанымдар, нормалар, ережелер негізінде ™мірдіS т_рлі жаKтарын баKылайтын ж‰не KадаCалайтын ‰леуметтік институт;
барлыK м_шелерініS наKты статустары мен р™лдері аныKталCан ‰леуметтік ж_йе.
ЕS кеS маCынады отбасы некеге, туысKандыK KатынастарCа негізделген ж‰не м_шелері жалпы тaрмыс ерекшеліктерімен, ™зара моральдыK ж‰не материалдыK жауапкершіліктермен байланысKан еS кіші ‰леуметтік топ.
Педагогика CылымыныS даму _рдісінде отбасыныS т‰рбие м‰селелері наKты теориялыK мазмaндармен толыKтырылып отырCан. К. Д. Ушинский, Л. Н. Толстой, П. Ф. Лесгафт, Ы. Алтынсарин, М. Жaмабаев, Н. Jaлжанова таCы басKалары балалардыS отбасылыK т‰рбиесін aйымдастыруда олардыS жас ж‰не дербес ерекшеліктерін, анатомиялыK-физиологиялыK нышандарын, психикалыK даму деSгейлерін ескере отырып т‰рбиелеу Kажеттіліктерін зерттеген.
Н. К. Крупская, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский отбасындаCы балалардыS іс-‰рекеттерін aйымдастыруды, ондаCы Kарым-Kатынастарды Kалыптастыру м‰селелерін, мектеп пен отбасыныS ™зара ‰рекеттестігіне жаCымды ‰сер жасайтын жалпы жаCдайларды KарастырCан.
Отбасы мынадай міндеттер атKаратыны баршамызCа белгіді:
балаларCа т‰рбиелік ыKпал ‰дістерін, салт-д‰ст_рлерді аныKтайтын конструктивтік міндеті;
балалрдыS сабаKтарын, еSбек іс-‰рекеттерін ж‰не демалыс т‰ртіптерін aйымдастыратын aйымдастырушылыK міндеті;
ата-аналар арсындаCы, ата-аналар мен балалар, балалар арасындаCы, жаKын туысKандар арасындаCы таCы сондай ара-Kатынастар нормаларын Kaрастыратын коммуникативтік міндет.
Бастауыш сынып оKушыларыныS Kарым-Kатынас м‰дениет даCдыларын Kалыптастыру _рдісі адамгершілік ж‰не гуманизм KаCидаларына негізделген. ОтбасыныS педагогикалыK _рдісінде дaрыс aйымдастырылCан ара-Kатынастар балалардыS к™зKарастарыныS дамуына, мінез-KaлыKтарына, балалардыS басKа адамдармен араласуына ‰сері зор, себебі кіші жастаCы балалар сенгіш, еліктегіш, ыKыласты болып келеді.
Бастауыш сынып жасындаCы балалар Kарым-Kатынас т‰сілдерін, мінез-KaлыKтарды ™з баKылауларына, эмпирикалыK тaжырымдарCа с_йене отырып отбасындаCы барлыK Kасиеттерді саналарына сіSіре береді.
Бaл жастаCы балалар ™з бетінше Kарым-KатынастыS жаCымды ж‰не жаCымсыз жаKтарын ажырата алмайды. Jателіктер мен т‰жірибелер арKылы бала адамзат KоCамындаCы ™мір с_рудіS Kарапайым нормаларын меSгереді.
Сонымен Kатар отбасы aл балалар мен Kыз балалр арасындаCы Kарым-Kатынас м‰дениет даCдыларын Kалыптасыруда, олардыS саналарына болашаK ер адам мен ‰йел адамдардыS арасындаCы Kарым-Kатынастары _лкен р™л атKарады.
К™птеген ата-аналар бала т‰рбиесіне уаKыттарыныS жетіспеушілігін Kазіргі ‰леуметтік-экономикалыK, нарыKтыK жаCдайларCа байланыстырып, ™з балаларыныS адамгершілік мінез-KaлыKтары _шін жауапкершілікті мектепке Cана ж_ктегенді Kалайды.осыCан орай А. С. МакаренконыS ата-аналарCа Kатысты айтылCан нaсKа с™здерін келтіру орынды: «Балалармен с™йлесу кезінде, оларды бір н‰рсеге _йрету немесе оCан бір н‰рсені бaйыру кезінде Cана т‰рбиелейміз деп ойламаSыздар. Сіздер балаларыSызды ™з ™мірлеріSіздіS ‰рбір с‰тінде, тіпті _йде болмасаSыздар да т‰рбиелеп тaрасыздар. Сіздер Kалай киінесіздер, басKа адамдармен Kалай с™йлесесіздер, басKа адамдар туралы не айтасыздар, Kалайша Kуанасыздар, Kалайша KайCырасыздар, достарыSыз бен дaшпандарыSызбенKалай араласасыздар, Kалай к_лесіздер, Kалай газет оKисыздар – осыныS барлыCы балаCа _лкен ‰сер береді». Кейбір ата-аналар бала т‰рбиесіне уаKыт жеткіліксіз деп жaмыстыS Kиындап кетулерінен шаршаCандарын себеп етіп тaрса да, адамзат тарихында олардан да к™бірек KоCам _шін Kызмет ете отырып ™з балаларыныS т‰рбиесіне аса к™п к™Sіл б™ле алCан белгілі Kайраткерлер мысалдары Kаншама.
ОтбасындаCы _лкендердіS ™з іс-‰рекеттеріндегі бірізділік, моральдыK тaраKтылыK, адамгершілік нормалары мен талаптарына сай болулары – баланыS мінез-KaлKыныS дaрыс баCытта болуыныS ж‰не оны жаCымсыз ‰серлерден саKтаудыS еS наKты кепілі.
Отбасында Kарым-Kатынастар шын ниетпен, кеS пейілмен KaрылCан болса, онда балалар басKа адамдармен араласу барысында осындай жаKсы Kасиеттерді саKтауCа тырысады. Отбасында ™зара к™мек к™рсету, кішілерге _лгі-™неге болу, бір-бірін Kолдау, _лкендерге сый-Kaрмет к™рсету, бірлесе істеген еSбек н‰тижесінде ортаK жетістіктер Kуанышына б™лену, бірлесе ™ткізген демалыс уаKыттары – барлыCы бастауыш сынып жасындаCы балалар ж_регінде ерекше із Kалдырады.
Ата-аналар балаларды белсенділікке ынталандырулары, оларды тек баCынышты субъектіге айналдырмай, оныS тaлCалыK Kасиеттерін ескеріп, еркін дамуына, ішкі Kабілетттерін ашуCа жаCдай жасаулары Kажет. Педагогикада ата-аанлардан балаCа тек бала деп Kарамай, оны ™здерімен теS KaKылы Kарым-KатынасKа Kатысушы деп баCалап, оныS идеяларымен, к™зKарастарымен, KызыCушылыKтарымен санасулары талап етіледі.
Ата-анлар мен балар арасындаCы Kарым-Kатынастар барысында мынадай ерекшеліктер айKындалады:
ата-аналардыS коммуникативтік м_мкіншілікері;
ата-ана ж‰не бала арасындаCы KалыптасKан Kарым-Kатынас сипаттары;
ата-аналардыS Kарым-Kатынасты шыCармашылыKпен aйымдастыры білу Kабілеттері;
балалардыS дербес ерекшеліктері.
Ата-аналар _шін Kарым-Kатынас ™нерін меSгерулері балаларды ашыK ‰Sгімеге шаKыруларына, олардыS сырларын, Kaпияларын саKтай алуларына байланысты болады. Осындай сенімді Kарым-Kатынастар атааналардыS ™з балаларыныS ерекшеліктерін дaрыс білуге, оCан артKан сеніміне негізделеді. Егерде ата-аналар ™з с™здерінде тaрмаса, берген у‰делерін орындамаса бала ж_регінде сенімсіздік пайда болады, бала сырын к™п ашылып айта беретін болмайды, ал ата-аналар ™з абыройларын т™мендетеді.
Сонымен отбасында Kарым-Kатынас м‰дениет даCдыларын Kалыптастыру т™менде к™рсетілген балалар мен ата-аналардыS бірлескен маSызды іс-‰рекеттері негізінде іске асады:
халыK ертегілерін брлесе оKу;
балаCа ертегі айтKызу, оны тыSдай білу;
_й тапсырмаларын орындауCа к™мектесу, KадаCалау:
мектеп. МaCалім, сынып оKушыларымен тыCыз байланыс жасау;
бірлескен KозCалыс ойындар aйымдастыру;
ашыK ‰Sгіме-сaхбаттар;
ата-аналардыS жеке _лгі-™неге к™рсету;
бірлесе ™ткізген демалыс уаKыттары,
саяхаттар, табиCатта дем алу, серуендеу;
балалар к™ркем фильмдерін бірге талдау;
салауатты ™мір салтын Kалыптастыру;
бірлесе істеген еSбек н‰тижесін талдау.
Ойды тaжырымдай келсек, халыK кеS тараCан «`яда не к™рсеS, aшKанда соны ілерсіS» деген маKал жоCарыда к™теріліп отырCан педагогикалыK м‰селе ™зектілігін айCаKтайды.


ПайдаланылCан ‰дебиеттер:
Назарбаев Н. JазаKстандыKтардыS ™сіп-™ркендеуі, Kауіпсіздігі ж‰не ‰л-ауKаттарыныS артуы. «Егемен JазаKстан», 11 Kазан, 1997
Аймауытов Ж. ШыCармалары. Алматы, «Жазушы», 1989.
А. С. Макаренко. Лекции о воспитании детей. –м., 1940
Ю. П. Азаров. Семейная педагогика: Педагогика Любви и Свободы. –М., 1993
Е. П. Арнаутова, В. М. Иванова. Общение с родителями: Зачем? Как? –М., 1981.
В. А. Сухомлинский. Родительская педагогика. Соч. В 3-х т., -Т.3, -М., 1981


·