АЛТАЙ ТИЛДИ? К?НИНЕ УЧУРЛАЛГАН К?РГ?З? МАРГААН- ОЙЫН «Л.В.КОК ЫШЕВТИ ЭЗЕДИП »

АЛТАЙ ТИЛДИҤ КӰНИНЕ УЧУРЛАЛГАН КӦРГӰЗӰ МАРГААН- ОЙЫН
«Л.В.КОК ЫШЕВТИ ЭЗЕДИП »
Тургузаачызы : Ертакова Сурая Васильевна
Алтай тиле литература нын ӱредӱчизи
Ӧткӧн ӧйи: ӱлӱрген айдын 23-чи кӱни
Акjол jурт
Акjол 2015
Ак- јарыктын алдына келеле
Айлу кӱндӱ јеримди кӧрӧлӧ,
«Адайым»- деген Алтай тилим
«Энейим» - деген эрке тилим…
Эне Алтайдын эдеги алдынан
Эрке ӱнденип, сен чыккан эдин.
Таштан чыккан тандалай чечектий,
Тан алдынан сен ӧскӧн эдин.
Јылдар ӧдӱп јылыжат, айлар ӧдӱп айланат. Алтайыска ойто ло курен кӱс једе конды, албатысты сӱӱндирип, ару суудый, чечен јараш јолдыктар ойто ло јӱрегисти олјолоп, тамырда канды изидип, чыгып келди. Байла слер билип ийгенигер, бу сӧстӧр кемге баштанып айдылган. ӱлӱрген айдын 20-чи кӱнинде бистин Л.В.Кокышевке чыкканынан алала 82 јаш толуп јат. Јылд ын ла бу киреде бис поэдисти эзедип, ого учурлалган энирлер ӧткӱредибис. Калганчы јылдарда поэттин чыккан кӱнинде, Республика ичинде ӱлӱрген айдын 20-чи кӱни «Алтай тилдин кӱни» деп чотолот.
Л.В.Кокышев1933 Јылда ӱлӱрген айдын 20-чи кӱнинде Шебалин аймакта, Кумжулу деп јуртта, комдош сӧӧктӱ Василий Константинович Кокышевтин билезинде чыккан. Адазы 1942 јылда Воронежтин јанында от калапту јуу-согушта ӧлгӧн. Энези Арина Саналовна омок, чечен кееркемел тилдӱ ачык-јарык кижи болгон. Поэттин јаш тужындый ӧткӧн.
1950 јылга јетире Л.В.Кокышев Шебалиннин орто ӱредӱлӱ школында ӱренип,интерната јаткан. Мында ла ол баштапкы ӱлгерлерин бичип баштаган эди. Онон национальный школаны божодоло, Москвада литературный института ӱренеле, 1957 јылда тӧрӧл јерине јанып келген. Кӧп јылдардын туркунуна издательстводо, писательдердин союзында, «АЧ» газеттин редакциязында иштеген.
1975 јылда јеткер – тӱбектен улам. Улу поэт јӱрӱмнен эрте сала берген. Бу ӧткӧн јылдардын туркунына бисти поэдис база бир канча ӱлгерлериле, романдарыла сӱӱндирер эди. Је онын албатызына айдып салган сӧстӧри, артырып салган лирикалык јымжак кӱӱлӱ ӱлгерлери, онын атту-чуулу геройлоы : Арина (баштапкы алтай роман «Арина»), кандый да кӱч айалгада кунукпас Туба ла о.ӧ., бӱгӱнги кӱнге јетире бисле кожо.
Айдарда, озогызын ойгортып, эмдигизин эзедип кӧргӱзӱ ойын маргаанысты баштап ийели. Энирди баштаардан озо биске жюри болотон улус кӧстӧп алар керек. Ненин учун дезе, озолондыра кажы ла округтарга ла школдын балдарына јакылталар берип салган болгоныбыс:
1.Эн артык јурукчы (Поэттин сӱр-јуругын јураар);
2.Эн артык ӱлгер кычыраачы;
3.Эн артык кожончы(лар) (Поэттин ӱлгерлерине бичилген кӱӱлер);
4.Кӧргӱзӱ ойын (сценка).
«Эн артык ӱлгер кычыраачы» Поэттин лирикалык чӱмдемелдерин кӧрӱп, кажи ла кычыраачы , бойы ын ын анылу сезимиле ондойт. Кандый бир ӱлгердин кӱӱзин кем де сӱрекей јуук иле сезет, кем де јарымдай, кем де ого чек ајару салбайт. Ӱлгерди јуук алынарына элден озо поэттин телекейин, ич кӧрӱмин онд оор керек деп сананадыс.
(Ӱлгерлер кычырылат)
Л.В.Кокышевтин ӱлгерлери онын јӱрӱмге, кеендике јӱткигенин, бастыра јӱрегинен улусты сӱӱгенин, кажи ла кижини ырысту болзы н деп кӱӱнзе генин . алтай албатызына туза јетирерге кӧӧп иш те еерге . јоныла кожо болорго ама да ган ын кӧргӱзет.
Кожондобото не келген?
Кам тартарга келген бе?
Јанарлабаста не келген?
Јан угарга келген бе?
Л.В.Кокышев кӱӱни база сӱӱген. Ол балалайкала, топшуурла, гитарала, пионинала, аккардионло до ойноп ийетен. Онын ӱлгерлерине кӱӱ салынар деп ол билген бе? Је кандый да болгон болзо, Л.В.Кокышевтин ӱлгерлерине кожон бичилген. Ээчиде «Эн артык кожончылардын» маргааны башталып јат.
(Кожончылар кожондогылайт)
Л.В.Кокышевтин лириказы кӱӱге јуук болгоныла ӧскӧ поэттердин kbhbrfpsyfy тын аныланат. Кан јимиредер сӧстӧр, эптӱ салынган јолдыктар, кижи тартылар ӱлгерлер – бу ончозы поэттин кӧксине чечектеп, ого бадышпай чыккан кӱӱ. Поэттин сӧстӧрине бичилген кожондор ло романстар алтай музыка нын ӧзӱминин јаныӧйи боло берген. Олорды Болот Байрышев ле Николай Шумаров сӱрекей јfris кожондойдылар. Мынан Л.В.Кокышевтин ӱлгерлеринин кӱчтӱзин, кандый ла кӱӱге, кандый ла ӧйгӧ келижип турган ын биледис. Болот Байрышев «Карлагаш» деп ӱлгерге кӱӱ бичип, кожонды кожондойт. Ӱлгер кижини карлагашка санан га нын керелейт, онын учун кожон араай,јымжаак, чичке чала кунуккан аайлу кожондолып јат. Шульгин Л.В.Кокышевтин «Турналар» деп ӱлгерине кожон бичилген. Бу кожонды ончозынан артык Эльза Тозыяк Шульгиннин адыла адалган театральный училищеде ӱренип турала кожондогон. Jkjhlsy ортозында албатынын сӱӱген кожондоры «Шуралай», «Турна». Кан-Оозы јуртта «Эзен» деп, рок-группада Андрей Токов бу ла «Карлагашты» тын кӱӱге тӱргендеде кожондогондо, јашӧскӱрим эмдиги ӧйдин бијелерин бијелеп, кочабыжула јӧмӧйт.
Кӧргӱзӱ ойын (сценка). Л.В.Кокышев јӱрӱмди тура з ы нан кӧрӱп эмес, онын ӧзӧгинде јӱрӱп, «онын казанынды кайнап», онын сӱӱнчизиле сӱӱнип, карыкчалыла кар ы гып бич и ген «Онын поэзиязы јӱрӱмдик!»- депА.Адаров јолду айткан. Л.В.Кокышевтин чӱмдемелдерин кычырарга јилбилӱ де, јенил де деп сананадыс.
(Сценкалар)
Бу ла кӧргӱзӱ – ойындарды кӧрӱп тура, кӧстин алдына јуралып тургандый телекей ачылат.Геройлоры дезе керсӱ, тирӱ кижидий сезилет. Айла тегин ле учуралды Л.В.Кокышев јаркындалта кӧргӱскен турар. Ого канай каткырбас, ого канай бтпес! Ол Л.В.Кокышев бойы, оны солыыр арга jок туру.
Калганчы маргаан «Эн артык јурукчы (Поэттин сӱр-јуругын јураар)» Кажи ла округтын улузы ла школдын ӱренчиктеринин jуруктары озолондыра белетелген тисмеде илилип калган. Жюриге кӧстӧлгӧндӧр баалап, jенучилдерди анылап ийзин деп сурап турубыс.
Л.В.Кокышев jӱрӱмнен эрте сала да берген болзо, ОЛ ТИРӰ! ОЛ БИСЛЕ КОЖО! Поэттин албатыга артырып салган энчизин, кара башту, кайыш курлу, алтай албаты качан да болзо кӧгӱс байлыгында алып ла чебелеп jӱрер! Поэттин ады качан да ундулбас, анан бийик кемине чыгар, деген ижемjи jылдын-jылга там ла быжуланып барып ла jат. Быjыл 2015 jылдын ӱлӱрген айынын 20-чи кӱнинде Камлак jуртта, поэттин эземине учурлай, айыл-кӧмзӧ ачып салдылар. Онын ачылтазына бистин школ дын ӱренеечилери ле, jурт байзыннын ишчилери барып jӱрдис. Кӧрӧргӧ jакшы, jаны айыл. Эмди кажы ла jыл Кокышевтин кычырыштарын, поэттин адыла адалган кӧмзӧ – айылда, Камлак jуртта ӧткӱрилер деп jӧптӧлди.Айса болзо, бистин болчомдор ортодо келер ӧйдин бичиичизи, поэди, чыдап jаткан болор бо??...
Жюрилердин ижи тӱгенди. Айдарда jенӱчилдердин ады – jолын jарлап ийели:
«Эн артык јурукчы (Поэттин сӱр-јуругын јураар)»:
I.Чичиекова Л.В.- 4-чи округтан;
II.Тодукова Дарья -9-чы кл.ӱренчиги;
III. Епитова Айкуне – 6-чы кл. ӱренчиги.
«Эн артык ӱлгер кычыраачы»:
I.Чедоева А.А.;
II.Школдын ӱренчиктери;
III.Чичиекова Л.В.
«Эн артык кожончылардын» маргааны:
I.Деремненин «Кӧк-Таман» ӧмӧлиги;
II.Чедоева А.А.;
III.Школдын ӱренчиктери;
Кӧргӱзӱ ойын (сценка):
I.Школдын ӱренчиктери;
Мынайып бистин энир учуна jедип келди, жюрилерге ле туружаачыларга, айылдап келген улуска ла кӧрӧӧчилерге jаан быйан.Поэттин кӧгӱс-кӧрӱминен, акту кӱӱнинен амадап бичиген ӱлгерлерин эске ӱренип, чӱмдемелдерин кычырып, мен Алтай деп оморкоп, алтай тилисти элен чакка энделтпей апарарга кажибыс ла jӱткиир учурлу. Келер туштажулар мынан да бийик кеминде ӧдӧр деп иженедис. Jакшыболзын, келер туш та жуга jетире!
Приложениелер: