О5о мелкай моторикатын сайыннарар оонньуу-дьарыктар
Оҕо мелкай моторикатын сайыннарар эрчиллиилэр
Оҕо мелкай моторикатын сайдыыта кини саҥарар саҥатын, интеллегин кытта ыкса сибээстээҕин аан маҥнай Мария Монтессори быһаарбыта. Киһи мэйиитигэр моторнай уонна саҥарар органнар кииннэрэ кэккэлэһэ сыталлар, өскө биирэ күүскэ сайыннаҕына иккиһэ эмиэ сайдар уратылаахтарын медицинскэй наука дакаастаабыта. Бу туһунан былыргы өбүгэбит сэрэйэн эмиэ билэрэ, ол иһин оҕотун кыра сааһыттан үлэҕэ-хамнаска сыһыаран иитэрэ-такайара, кыыс оҕотугар кыптыыйдаах, иҥнэлээх малахаайын, уолугар кыыннаах быһаҕын туттарара.Оҕо кыра сааһыгар тарбахтарын мэлдьи эрчийэ, тарбахтарын төбөтүн имин, имигэһин сайыннарыыга араас эрчиллиилэри оҥотторо сырыттахха саҥарар саҥата лоп-бааччы, тыла-өһө баай, өйө-санаата, интеллегин таһыма (уопсай сайдыытын таһыма) үрдүк буолар, хара маҥнайгыттан ааҕыыны кэбэҕэстик ылынан ыарахаттары көрсүбэккэ ситиһиилээхтик үөрэнэр үөрэнээччи буолар кыахтанар.
Оҕо мелкай моторикатын сайыннарыыга үлэни оҕо кыратыгар эрдэттэн саҕалыыр туһалаах. Тутан-хабан оҥорор сатабылларын хойутаан сайыннарбатахха бэйэтин саастыылаахтарынааҕар толкуйдуур дьоҕурун таһыма, тылын-өһүн сайдыыта мөлтөх буолан үөрэҕэр үгүс күчүмэҕэйдэри көрсүөн, тарбах нарын оонньууларын, эрчиллиилэрин көһүүннүк ылыныан эбэтэр ылынымыан сөп.Манна технология уруоктарыгар өбүгэбит үйэлэр тухары илдьэ кэлбит үгэһин сайыннаран кылынан, сиэлинэн дьарыктары киллэрэр тоҕоостоох.
Кылынан, сиэлинэн үлэ үс түһүмэхтээх:
Туттар матырыйаалы бэлэмнээһин.
Кыл-сиэл оҥоһуктары оҥоруу.
Түмүк.
Оонньуу - дьарыктар
Тарбах эрчиллиилэрэ «Тарбахчааннар»
Кылынан, сиэлинэн үлэҕэ мелкай моториката ситэ сайдыбатах кыра кылаас оҕото ыарырҕатыан сөп. Оҕо хара маҥнайгыттан үөрэҕэр мэһэйдэри көрсүбэккэ үлэлиирин ситиһэр наадаттан тылынан доҕуһуоллаах «Тарбахчааннар» диэн тарбах оонньууларын туттар табыгастаах. Кыра саастаах, ордук чуолаан маҥнайгы кылаас үөрэнээччитэ уруучукатын тутарыгар, суругунан үлэҕэ илиитэ түргэнник сылайар, маны туоратарга релаксация (уоскулаҥ) хайаан да наадалаах. Технология уруогар туттуллуохтаах матырыйаалбытын, кылбытын, сиэлбитин бэлэмниир тэрээһин үлэҕэ маннык хабааннаах оонньуу-дьарыктары киллэрдэххэ оҕо илиитин, тарбахтарын, бэгэччэгин быччыҥын, өҥүргэһин...сибээскэлэрэ мышечно-связочнай аппарат кисти сайдан үөрэ-көтө суруйарга, аа5арга үөрэнэр. Оҕо айар-тутар дьоҕурун таһыма үрдүүрүгэр, үлэҕэ көҕүлүүр күүстээхтэр.
1 эрчиллии. Икки кылтан хатыы
Биир кылы ыллым,
Иккис кылбын ыллым,
Иккиэннэрин холбуубун,
Биир уһугун биирдэ
Түмүктүү баайабын.
Хаҥас ытыспар түмүктээх
Уһукпун ыламмын
Ыыппаттыы бобута туттум,
Иккис уһугун ыламмын
Уҥа илиибэр тутабын.
Сөмүйэбинэн, эрбэхпинэн
Имигэстик эргитэбин,
Эргиттэр эргитэбиин,
Тарбахтарым миэннэрэ
Үлэлииллэр, үҥкүүлүүллэр.
2 эрчиллии. Үс кылтан өрүү
Биир кылы сыыйан ылабыт,
Иккис кылбытын сыыйан ылабыт,
Үһүс кылбытын сыыйан ылабыт,
Үһүөннэрин холбуу тутабыт.
Биир уһугуттан эрийэ тутан түмэбит
Уонна, дьэ, өрөн киирэн барабыт.
Бастаан миэнин, онтон эйиэнин,
Уһугуттан ыксары тут, до5оччуок!
1,2,3!
1,2,3!
1,2.3!
3 эрчиллии. Тыытыы
Маҥан өҥнөөх сиэли
Тыытабыын-тыытабын.
Уҥа диэки уурдум,
Хаҥас диэки уурдум,
Бу курдук, бу маннык.
Маҥан өҥнөөх сиэли
Тыытабыын-тыытабын.
Уҥа-хаҥас,
Илин-кэлин,
Бу курдук, бу маннык.
Биир-икки,
Үс-түөрт!
Уҥа-хаҥас,
Илин-кэлин,
Үөһээ-аллараа.
4 эрчиллии. Сыыйыы
Хара өҥнөөх сиэли
Сыыйдар сыыйабын
Биир, икки, үс,
Түөрт, биэс, алта,
Сэттэ, аҕыс, тоҕус, уон.
Итинник уонна хатылыам,
Оччоҕо сүүһү куоһарыам,
Сиэлчээним сыыйылыннар сыыйыллан
Бугул саҕа буолуоҕа.
5 эрчиллии. Үс утаҕынан өрүү
Биэстиинэн биир утах,
Биэстиинэн иккис утах,
Биэстиинэн үһүс утах.
Үһүөннэрин холбуу тутуохха,
Сабынан ыксары баайыахха!
Балтым баттаҕын курдук
Өрөн киирэн барыахха,
Биир, икки, үс!
Биир, икки, үс!
Биир, икки, үс!
6 эрчиллии. Таҥалайдыы өрүү
Биир сүүмэххэ
Иккис сүүмэхпин эбэбин,
Үһүс сүүмэҕи эбэбин,
Төрдүспүн эбэбин.
Төрдүөннэрин уһугун
Ыксары тутабын,
Эрэһиинэнэн бобута туттарабын.
Ийэбин үтүктэн
Таҥалайдыы өрөбүн,
Уҥа кытыытыттан сэрэнэн
Биири уурабын,
Хаҥас кытыытыттан сэрэнэн
Иккиһи хардары уурабын,
Уурдар-уурабын
Үһүспүн-төрдүспүн.
Биир-икки,
Үс-түөрт!
Биир-икки,
Үс-түөрт!
Таҥалайдыы өрөбүн
Сахалыы өрүүнэн.
7 эрчиллии. Саарыктар
Араҕасчаана сиэлчээни
Бииртэн биири
Бэрт имигэстик
Сыымайдыыбын, сыыйабын.
Ытыспар бигээммин
Эргичитэбин-урбачытабын,
Араҕасчаана сиэлчээним
Күн саарык буолан таҕыста.
8 эрчиллии. Утахтар
Маҥан өҥнөөх кылынан
Дэйбиир оҥостоммун
Кумаартан сапсыныаҕым.
Сүүрбэ ахсааны ааҕаммын
Сүүрбэ кылы ааҕабын,
Таламмын наардыыбын.
Биэстиинэн кэккэлэтэн
Биэс утаҕы бэлэмнээтим,
Тарбахтарым сүр имигэстэр.
9 эрчиллии. Сүүмэхтэр
Хара сиэлбин
Иилистибэтин туһугар
Сүүмэх-сүүмэх араартыыбын.
Маҥан кылбын эмиэ
Ыһыллыбатын туһугар
Сүүмэх-сүүмэх араартыыбын.
Сүүмэхтэрбин биир-биир
Хомуйа бэрэлээн
Таҥас быанан
Баантык баайабын,
Кэккэлэһиннэрэ уурабын.
Заготовкам(Хаһааһым) миэнэ бэлэм!
10 эрчиллии. Куукула
Маҥан сиэли
Биирдии-биирдии
Сыыйа тардыалаан
Хоту-соҕуруу,
Илин-арҕаа хайысханан
Үрүт-үрдүгэр
Көпсөркөй гына
Чөмөхтүү түһэрэбин.
Сиэлбин бэркэ тыыттым,
Ситиим бэркэ тупсуо.
Түү курдук чэпчэки
Чөмөхпүн хам туппаппын,
Имигэстик хамсанан
Сахсархай гына
Куукулабын суулуу тутабын,
Чэпчэкитиэн ыйааһына!
Оҕо кылынан, сиэлинэн үлэҕэ хас биирдии дьайыыларын оҥороругар толкуйун кытта саҥарар саҥата сибээстээх буолуутун, дэгиттэр сайдыылаах буола улаатыытын принцибэ тутуһуллар. Технология уруогар здоровьесберегающай технология оруола улахан. Сиэл сымнаҕас буолан оҕо илиитигэр, ытыһыгар, тарбахтарын төбөтүгэр баар хас биирдии ниэрбэлэрин утахтара массаастанан доруобуйата тупсар, уруокка өрө көтөҕүллэн астынан үлэлиир усулуобуйата тэриллэр.
Кыл-сиэл оҥоһуктар.
Кылынан, сиэлинэн үлэҕэ туттуллар ньымалар көрүҥнэрэ: ситии хатыы, өрүү араастара, түү мээчик оҥоһуллуута, боолдьох, баайыы.
Ситии хатыы:
Быа арааһа;
Синньигэс ситии сап;
Ситиинэн “Макраме” баайыытын туһаныы (сахаларга үгүстүк туттуллар “илим хараҕа” ойуу баайыыта);
Туос иһит тутаахтара;
Гобеленнар, паннолар.
Өрүү араастара:
Үс, түөрт, биэс, алта, аҕыс утахтарынан өрүү арааһа;
Сэлээппэ өрүү.
Түү мээчик оҥоһуллуута.
Боолдьох:
Угунньа;
Бото (буутай).
Баайыы:
Күрүчүөгүнэн баайыы;
Спицанан аныгы баайыылар.
Уруок тиэмэтэ: Дэйбиир оҥоруу
Сүүмэхтээһин
Тыыппыт утахпын ыламмын
Таҥнары тутабын,
Кылгас саппай кыла түстүн диэн
Тэбээн сахсыйабын.
Бу курдук, бу маннык.
Тарбахтарбын саратан
Тараах курдук тарыыбын,
Кылгас саппай кылтан
Ыраастыыбын, босхолуубун.
Бу курдук, бу маннык.
Ыраастаабыт кылларбын
Ыһыллыбатын курдук
Модьу сабынан эрийэн
Күүскэ бобо баайабын.
Бу курдук, бу маннык.
Тутаах оҥоруу.
Сиэдэрэй өҥнөөх
Тирии сыыһыттан
Тутаахпын оҥоруом иннинэ
Көнө муннук быһыылаах шаблону
Тутабын-хабабын,
Тириим үөһээ уурабын.
Ойуулааммын үтүктэбин,
Сэрэнэммин быһабын.
Кыптыыйым тыаһа
Кырк-кырк,
Кырк-кырк,
Кылыгырыыр, кылырдыыр.
Тутаах киэргэлэ.
Уруучукабын ыламмын
Киэргэтэрбин толкуйдуубун,
Биэс-алта сиринэн
Оһуор-дьарҕаа түһэрдим.
Алларааҥҥы бүүрүгүн
Бытырыыстаан киэргэттим,
Биир-икки-үс-түөрт,
Кырк-кырк,
Кырк-кырк.
Сабым миэнэ баар,
Иҥнэм миэнэ баар,
Иҥнэм хайаҕаһыгар
Саппын кэтэрдэбин
Салгыы үлэлииргэ бэлэммин.
Дьэрэкээн өҥнөөх оҕуруобун
Ыккардыларын тэҥ гына
Сыымайдааммын тиһэбин.
Биир-икки...биэс-алта.
Тутааҕы иилии
Ол кэннэ бу маннык,
Ити кэннэ бу курдук
Үс кылтан өрбүт быабын
Икки уһугуттан
Утахпар холбуу тигэбин.
Бэгэччэкпэр кэтэрбэр
Дэйбиир быата бэлэм.
Ол кэннэ бу маннык,
Ити кэннэ бу курдук
Ойоҕоһунан ыксары
Тириибэр суулуу тутабын,
Хардарыта тардабын.
Ойоҕоһунан нөҥүө-маҥаа
Тигэбин, бооччойобун.
Ол кэннэ бу маннык,
Ити кэннэ бу курдук
Сайыҥҥы куйааска
Дэйбиирбинэн сөрүүкүөм,
Күлүмэнтэн сапсыныам.
Өбүгэм тыынын иҥэринэн
Арчыланыам, айхалланыам.
Уруок тиэмэтэ: Ситии хатыы.
Ситии хатарга хара сиэл, кыл туттуллар.
Утаһыннар.
Куукулаттан аргыыйдык
Кыра-кыратык
Синньигэс сүүмэхтэри
Арааран ылабын,
Ытыстарбар имэрийэн
Утаһыннары оҥоробун.
Биир, икки, үс, түөрт
Биир утаһын таҕыста,
Биэс, алта, сэттэ, аҕыс
Иккис утаһын бу баар.
Ытыстарым итийэллэр,
Утаһыннары имэрийэллэр.
Утах.
Утаһыммыт уһуга синньигэс.
Бииртэн биир утаһыннары
Поезд вагоннарын курдук
Батыһыннара уурабыт.
Икки утаһыннары ыламмыт
Синньигэс уһуктарыттан
Холбуу имэрийэн эрийдэххэ
Утах тахсан кэлэр.
Ситии хатыы.
Биир утаҕы ылабын,
Иккис утахпын ылабын.
Иккиэннэрин холбуу хатабын,
Имэрийэбин, эргитэбин
Ситии буолан таҕыстаҕа ити.
Ситиибин уһатыахпын баҕаран
Утахтарым уһуктарыгар
Атын утаһыннар уһуктарын
Холбуу тута-тута хатабын.
Ытыстарым итийдэр итийэллэр.
Ситиини хатыы үлэтэ судургу соҕус, ким эрэ ытыстарыгар күүскэ имэрийэн эргитиэ, ким эрэ сымнаҕастык, холкутук. Ситии хатарга утарыта утаһыннар холбоммут сирдэрин атын-атын сиргэ түбэһиннэрдэххэ ситии бөҕө буолар. Ситии биир тэҥ суоннаах буоллаҕына көстүүтэ үчүгэй. Наһаа холкутук имэрийдэххэ сахсархай, кэбирэх буолар.
Уруок тиэмэтэ: Ыаҕайка тутааҕа.
Икки кылтан хатыы быабытын ортотунан бүк тутабыт. Бүк туппут уһукпутун хаҥас илиибитигэр ылабыт. Иҥнэри уурбут эрэһиинэ сирэйдээх станокпутугар сыһыары тутабыт. Уҥа ытыспытын ууга уган ылаат быабытын үөһэттэн аллара иккитэ-үстэ имэрийэбит. Ыаҕайка тутааҕын тигиэхпит иннинэ быабытыгар икки бөдөҥ оҕуруону кэтэрдэбит. Ыаҕайкабыт иитин дьөлөҕөстөрүгэр нөҥүө-маҥаа кэтэрдэбит, түмүктүүбүт, уһуктарыгар кисточка оҥоробут.
Ыаҕайкабын ыламмын
Дьэдьэннии сүүрүөҕүм,
Иһиппин толорон
Дьиэрэҥкэй тэбиэҕим.
Уруок тиэмэтэ: Туоһу киэргэтии.
Туос иһити ситиинэн тигии биһиэхэ сахаларга эрэ баар. Ол иһин даҕаны атын омуктар эҥинэ бэйэлээх туос иһиттэринээҕэр биһиги, сахалар, туостан тигиллибит иһиттэрбит дьон болҕомтотун ордук тардаллар, киһини угуйар ис тыыннаахтар.
Квадрат моһуоннаах шаблону
Туоспар уурабын,
Үтүктэн ойуулуубун.
Синньигэс ситии саппынан,
Модьу-таҕа иҥнэбинэн
Оһуорбун туоска түһэрэбин.
Ойуу-дьарҕаа тиһэбин,
Тистэр тиһэбин,
Тиктэр тигэбин.
Кыл сабым оһуора
Дьэргэҥнии оонньоото,
Кэрэ көстүү
Арылла түстэ.
Үчүгэйиэн! Туоһум киэргэннэ,
Симэннэ, тубуста.
Уруок тиэмэтэ: Хаар киһи.
Биир улахан маҥан саарык,
Биир орто маҥан саарык,
Биир кыра маҥан саарык.
Үһүөннэрин холбуу тутан
Хаар киһи оҥоробун,
Иҥнэлээх саппынан тигэбин.
Кыра саарыкка
Хара оҕуруонан
Харахтарын оҥоробун.
Орто саарыкка
Кыһыл оҕуруонан
Үс тимэҕи тигэбин.
Хаар киһи, дорообо!
Кыһыммыт аргыһа,
Оҕо сааспыт оонньуута.
Уруок тиэмэтэ: Чороон.
Икки араас сиэли
Өҥнөрүнэн наардыыбын,
Кырпалыы кырыйан
Тус-туһунан чохчолоон
Чөкөччү уурабын.
Өбүгэм маанылаах
Чороонун иһитин
Сиэлбинэн силимнээн
Уустаан-ураннаан
Хартыына оҥоруом.
Силимнээбит оһуордарбар
Сиэлбин табыгыната кутабын,
Чороонум силигин ситэрэн
Тарбахтарым төбөтүнэн
Табыгыната тарҕатабын.
Уруок тиэмэтэ: Сиэлтэн бастыҥа.
Бэлэмнэммит куукулаттан
Ытыспынан баһаммын
Биир сүүмэҕи ылабын,
Икки тэҥ чааска араараммын
Төгүрүктэри оҥоробун.
Ытыспын илитэбин
Мыылалаах сылаас ууга,
Оттон дьэ бигээммин
Сиэлбин төгүрүтэбин,
Имигэстик имэрийэбин.
Өссө биирдэ баһаммын
Түөрт чааска үллэрэбин,
Эргичитэн, имэрийэн
Төгүрүктэрим элбииллэр,
Хаардарым төкүнүһэллэр.
Кустук өҥө дьүһүннээх
Оҕуруолаах кыбытыктаах
Бастыҥабын тигэбин,
Кэтэммин манньыйабын,
Үөрэммин мичээрдиибин.
Түмүк
Практика көрдөрөрүнэн маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирэр 6-7 саастаах оҕо 70-80% мелкай моториката ситэ сайдыбатах буолар. Слабость, неловкость, неразвитость кисти руки, невозможность осуществления тонких дифференцированных движений не позволяют ученику выработать хороший почерк и выдерживать длительное напряжение руки в процессе письма. Мелкай моторикатын сайдыыта мөлтөх таһымнаах оҕо көнө сурааһыннары, геометрическай фигуралары кыайан көнөтүк тардыбат, кумааҕыттан фигуралар контурдарын батыһа сөпкө таба кырыйбат.
Кылынан-сиэлинэн үлэ оҕо мелкай моторикатын сайыннарыыга табыгастаах ньыманан буолар. Өбүгэ үйэлээх үөрэҕин иҥэринэн, сахалыы өйүн-санаатын сайыннаран, кутун-сүрүн бөҕөргөтөн кылынан-сиэлинэн айар-тутар. Кыл-сиэл көмөтүнэн мелкай моторикатын сайыннарар араас албастары ньымалары баһылаан, оҥорон-сылыктаан көрөр, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар.
Физиологтар чинчийиилэрэ (киһи этин-сиинин чинчийээччилэр) илии сайдыыта мэйии сайдыытын, ордук чуолаан саҥарар органы (речевых зон) кытта сибээстээҕин бигэргэтэр. Илии нарын хамсаныылара илии күүрүүтүн таһынан саҥарар орган, уос күүрүүтүн, умственную усталость (өй-санаа сылайыытын) уһулаллар. Дорҕооннору чуолкайдык саҥара үөрэнэригэр көмөлөһөллөр, ол түмүгэр оҕо саҥарар саҥатын сайыннараллар.
Кылынан, сиэлинэн үлэни кылаас таһынааҕы дьарыктарга киллэриэххэ сөп. Оҕо сонун матырыйаалы сиэли тутан-хабан үлэ араас көрүҥүн толороругар үксүн уон тарбахтара бары тэҥҥэ хамсыыллар, үлэлииллэр, ол барыта оҕо тыла-өһө сайдарыгар үктэл буолар. Илиитинэн, ытыһынан, тарбахтарынан кылы-сиэли имэрийэн-томоруйан, тутан-хабан дэгиттэр үөрүйэхтэнэр. Ытыһыгар баар ниэрбэ утахтара массаастанан оҕо мэйиитин үлэтэ күүһүрэр, развивают интеллект ребенка (оҕо уопсай сайдыытын таһымын сайыннараллар).