?аза?стан тарихы п?нінен «?йсіндер тарихы ж?не орналас?ан жері» ашы? саба?
Тақырыбы: «Үйсіндер тарихы және орналасқан жері»
Сабақтың мақсаты:
А) Оқушыларды ежелгі үйсіндер туралы тарихи деректермен олардың
мекен қоңыстарынан табылған археологиялық ескерткіштермен оқушылардың қазақ халықының негізін құраған тайпалардың бірі, өз кезіне лайық дамыған шарушылығы, озақ салт-дәстүрі болған үйсіндермемлекетімен таныстыру
Б)Үйсіндердің күнделікті тіршілігінен, шаруашылығынан хабар беретін
археологиялық ескерткіштерге сипаттама беру, оқушылардың өздерін қатыс
тыра отырып, тарихи фактілерге, құбылыстарға баға беру арқылы олардың
ой, таным деңгеиін дамыту.
С)Тарихты құрметтеуге, салт - дәстүрді қастерлеуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі : Жаңа сабақты баяндау.
Сабақтың әдісі: СКТ, СТО стратегияларын пайдалану, баяндау, түсіндіру,
сұрақ-жауап.
Сабақтың көрнекілігі:Карта, сызбалар, үлестірме қағаздар, призентация.
Сабақтың барысы.
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылармен амандасу, түгендеу, оқу-құралын тексеру, дәрісхананың талаптарға сай дайындығын байқау.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:
1. Картадан сақ ескерткіштері, сақ бейттері табылған жерлерді көрсет?
2. Шірік-Рабат ескерткіші туралы не білесін?
3. Есік қорғанынан қандай ескерткіш табылды?
4. Сақтарда зергерлік өнерінің дамығанын дәлелдеп айтып бер?
5. Сақтардың әдет –ғұрпы, діни –нанымы туралы не білесің?
6. Сақтардың айналадағы қоршаған дүние туралы қандай түсінігі
болған?
ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Үйсіндер туралы деректер.
2. Мекендері мен қоныстары.
3.Археологиялық ескерткіштері.
Үйсіндер ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Қазақ халықы –
Ның қалыптасуынан негіз болған тайпалар қатарына жатады. Қытай жазба-
ларында «Усун» атауы б.з.б ІІ ғ. бастап кезедеседі
.
Батыл
Өжет
Жауынгер
Қазақтың
Арғы тегі
Қайсар
Тайпа
Көшпелі
Ел
Үйсіндер
Ғұндарың күшеюінен қорыққан Хань әулетінің билеушісі У. Ди өзіне
Одақтас іздеп батыс елдеріне Сыма Цянь бастаған елшілік жіберді, Ол
үйсіндер туралы толық мәлімет жинауға және олармен тату көршілік қаты-
нас орнатып қайту үшін келді.Б.з.б. 138-126 ж. Б.з.б 115ж. Екі рет үйсіндерге
келген бұл елшілік олардың жерімен өтетін «Ұлы Жібек» жолындағы
керуендердің де қауіпсіз болуын көздеді.
Сыма Цянь жинаған деректерде үйсіндердін адам саны 630 мың үй саны
120, сғыс болған кезде 180мындай жауынгер шығара алады делінген. Қытай
дерегі үйсіндерің көзі көк десе, археологиялық деректер оларды4 европоид-
тық нәсілге жататындығын дәлелдеп отыр. Іле өзінінің бойында қазылған
обалардан табылған 50 адамның бас сүйгенінің 44- інде европоидтық, ал 6-да
монғолоитық белгілері бар.
Қытай жазбаларына «усун» атауы б.з.б ІІ ғ. бастап кездеседі.
Сыма Цяньхалқының саны 630мың
Б.з.б. 138-126ж.жүй саны 120мың
Б.з.б. 115ж.жауынгерлердің саны 180мың
Ең алғаш үйсіндердің қай жерді мекендегендігі туралы деректер Қытай-
Дың «Тарихнама»(Шицзи), «Хань хандығы кітабы» (Ханьшу) секілді
Кітаптарында кездеседі. Үйсіндер б.з.б. 160ж. өздерінен бұрынырақ Іле өңеріне
Келіп қоныстанған иузейлерді бағындырған кейін оыснда қоныс аударады.
Үйсіндер территориясы батысында Шу, Талас өзендері, шығысында
Тянь-Шань тауларының шығыс алқаптарына дейінгі, ал солтүстігі Балқаш
көлінен, ал оңтүстігі Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауына дейінгі аралықта
созылып жатты. Үйсіндер шығысында ғұндармен, оңтүстігінде Шығыс
Түркістанның отырықшы халқымен , оңтүстік-батысында Ферғанмен, ба-
Тысында қаңылармен көршілес болады.
Ғұндар мен
Ферға
намен
Тянь-Шань
тауларының шығыс
алқаптары
Шу,
Талас
өзендері
Үйсіндер территориясы
Батысы
Шығыс Түркістанның
отырықшы халықымен
Үйсіндер көршілес болды
Батысы
Қаңлылармен
Оңтүстігі
Шығысы
Оңтүстік
батысы
Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауы
Оңтүстігі
Шығысы
Солтүстігі
Балхаш көлі
Қытай ғалымы Су Бэйхай мен қазақ ғалымы Ә. Төлеубаевтың
Зерттеулеріне қарағанда үйсін мәдинеті Шығыс Қазақстанның Тарғабатай
тауының баурайларына да тараған. Үйсіндердің қаыстаулары мен жайлаула
-ры Жетісу туралы мен олардың аласа беткейлерінде, Іле Шу талас
Өзендерінің алқаптарында болған. Өзен атыраптарында егін шаруашылығы
өркендеген.
Үйсіндердің билеушісі гуньмо (Кунби немесе күндей биік әмірші) деп
аталды. Үйсіндер мемлекетінде уштік жүйе болған. Олар: шығыс. батыс,
орталық бөліктерге бөлінген. Мемлекеттің астанасы Қызыл Аңғар (Чигу-
чен) қаласы болған. Ол бекіністі қала қазіргі Ыстықкөл мен Іле өзенінің
оңтүстік жағалауына салынған.
Үйсіндердің билеушісі гуньмо
(кунби немесе күндей биік әмірші) деп аталады.
Үйсіндердің мемлекеттік жүйесі
Батыс
ОрталықШығыс
Мемлекеттік астанасы-Қызыл Аңғар (Чугучен) қаласы.
Үйсіндердің археологиялық ескерткіштері Жетісу жеріне көп тараған.
Негізінен сақ обаларының маңайына орналасқан. Көлемі жағынан да, биіктігі
Жағынан да сақ обаларынан әлдеқайда кіші.
Обалардың көпшілігі диаметрі 6-20метр, ал биіктігі жарты-1метр
Үйінді болып келеді. Үйінді деп отырғанымыз тас пен топырақ аралас
төмпешек. Кейде үйіндінің етегі немесе төбесіне жақын тұсы айнала кішігірім
қазандай тастармен көмкеріліп койылады. Ал үлкен обалардың диаметрі
50-80 метр, биіктігі 8-12 метр болатыны да кездеседі.Бірақ олардың көбісі тоналған. Үйсіндердің обларын археологтар салынған уақытында қарай 3
топқа бөлінеді.
1. Б.з.б. ІІІ-ІІ ғ. ертедегі қорымдар (Қапшағай, Өтеген, Қызылауыз,
Қызылеспе, Қызылқайнар). Олардың ерекшелігі-қорымдар солтүстіктен
Оңтүстікке қарай тізбектеліп салынған. Әр тізбекте бес, алты оба бар.
2. Б.з.б. Іғ. –б.з.Іғ. ора кезендегі қоғандар (Тайғақ , Талғар, Алтынемел,
Ақтас) жүйесіз, үш обадан тізбектеліп салынған.
3. Б.з. ІІ-ІІІ ғ. кейінгі кезеңдегі қорғандарың ерекшелігі түгелдей
«тізбексіз» қалай болса солай жүйесіз салынған. Қабірлер лақатталып қазылған. (Шолқжиде, Үнгірқора, Қалқан)
Археологиялық ескерткіштері
1. Б.з.б. ІІІ-ІІ ғ.
ертедегі қорымдар
(Қапшағай, Өтеген,
Қызылауыз, Қызылес
пе, Қызылқайнар).
Олардың ерекшелігі- қорымдар
Солтүстіктен
Оңтүстікке қарай
Тізбектеліп салынған.
Әр тізбекте бес алты
Оба бар. 2. Б.з.б. І ғ. орта
Кезендегі қорғандар
(Тайғақ, Талғар,
Алтынемел, Ақтас)
жүйесіз, үш обадан
тізбектеліп салынған. 3. Б.з. ІІ-ІІІ ғ.
кейінгі кезендегі
қорғандардың
ерекшелігі-түгелдей
«тізбексіз» қалай
болса солай жүйесіз
салынған. Қабірлер
лпқпттплвп қазылған.
(Шолақжиде,
Үңгірқора Қалқан).
Жетісу үйсіндері мәйітті шалқасынан жатқызып, басынан батысқа қараша
тып қойған. Ұйсіндердің қоңыстары Шу алқабындағы бүгінгі Құлан ауылы
маңында болған. Үйлерінің қабырғалары шикі кірпіштен соғылып, едендері
балшықпен салынған. Үй ортасында ас пісіретін ошағы бар. Бұл жерді ме-
кендеген үйсіндер мал шаруашылығымен де, егін егумен де айналысқан.
Мұны осы қоңыстардан табылған үлкен қыш ыдыстардың сынақтары, дән
Үккіш тастар мен кетпендер дәлелдейді.
Үйсіндердің қоңыстары барлық жерде бірдей емес. Атас қонысының
(Алматы облысында) ерекшелігі-археологтар тапқан бес тұрған үй мен
кора-жайдың қабырғаларының тастан қалануы. Қыстақ қасында егістік жер
болған. Ол өзіннен тартылған арықпен суарылған.
Алматы облысы Кеген қыстағында жақын жердегі
Қурайлы өзені бойындағы Ақтас қонысы
Үйсіндер шаруашылығы
ЕгіншілікМалБау-бақша
ІҮ. Сабақты бекіту.
1. Үйсіндер туралы деректар қай елде кездеседі?
2. Үйсіндердің мекендеген жерлерін картадан көрсет?
3. Жазба деректерде б.з.б. І ғ. үйсіндердің қоғамдық құрылысы туралы не
Айтылған?
4. Үйсіндер мемлекеті қанша жүйеге бөлінген?
5. Үйсін мемлекетінің астанасы қай кала?
6. Үйсіндердің обаларын археологтар салынған уақытына қарай қанша
топқа бөлді.
7.Үйсіндердің қоныстары қай жерлерден табылды?
V. Сергіту кезеңі.
«Үйсін» ребусын шешу.
Үйсіндер
Мекендеген жері
Батысы Шу, Талас өзендері
Шығысы Тчнь-Шань таулары-
ның шығыс алқаптарына дейін
Солтүстігі Балқаш көліне дейін
Оңтүстігі Ыстықкөлдің
Оңтүстік жағалауына дейін
ДеректерҚытай жазбаларында усун атауы б.з.б ІІғ. бас-
тап кездеседі.
«Тарихнама» (Шицзи)
«Хань хандығы кітабы» (Ханьшу)
Астанасы Қызыл Аңғар (Чигучен) Ол бекінісі қала қазіргі
Ыстықкөл мен Іле
өзенінің оңтүстік жағалауына салынған.
Мемлекеттік құрылысы Шығыс
Батыс
Орталық
Қоғамдық 630 мың халқы
құрылысы
Деректерде30 мың атты жауынгері
Б.з.б І ғ.
180 мың жасақ
Археология-Б.з.б ІІІ-ІІ ғ. ертедегі қорымдар.
лықОларға қапшағай, Өтеген, Қызылес-
пе, Қызылауыз, Қызылқайнар обала-
ескерткіштеріры жатады. Бұл қорымдардың
ерекшелігі-қорымдар солтүстіктен
оңтүстікке қарай тізбектеліп салын-
ған әр тізбек бөлікте 5-6 оба бар.
Б.з.б Іғ. Мен б.з Іғ. Салынған қорым-
дар шоғары орта кезең.
Оларға Тайғақ, Алтынемел, Талғар,
Ақтас қорымдары жүйесіз, 3 обадан
тізбектеліп салынған.
Б.з. ІІ-ІІІғ. Салынған обалардың
Ерекшелігі-обалар түгелдей
«тізбексіз». Оларға Шолақжиде,
Үңгірқора, Қалқан қорамдары
жатады.
ҚоныстарыШу алқабында, Қырғыз
Алатауының сілеміндегі
Бүгінгі Құлан ауылының
маңында
Алматы облысы Кеген қыс-
Тағына жақын жердегі
Құрайлы өзені бойындағы
Ақтас қонысы
ШаруаМал шаруашылығы қой жылқы, сиыр, қос өркешті
шылығытүйе, ешкі
егін шаруашылығы арпа, бидай тәлімді
бау-бақшасуармалы
ҚолөнеріСүйектен түйме, түйреуіш, ілгектер,
жұмырлағыштар, жебелердің ұштары
темірден пышақ, қанжар, семсер, жебе
ұштары
тастан кетпен, диірмен келі, ұршықбас,
қайрақ тас
зергерлік моншақ, сақина, сырға білезік,
Қарғалы шатқалынан
табылған алтын тәті
Шөккен түйе бейнелі
жүзік
теріден ыдыс, аяқ киім, тері шалбар,
бешпент
ыдыстарыәйелдер саз балшықтан
жасады
ерлер қайыңнан ағашынан
астау, табақ
тостаған, ожауларды ойып
жасаған
кеніштерімыс, қорғасын, алтын
Діни - нанымы жаратушы күшке сенген, құрбандық шалған
VІ Топтық жұмыстар.
Сыныпты үш топқа бөліп, үш топқа үш түрлі тапсырма беріледі.
1-топ «Ципцерон алгаритмі» Не? Қалай? Не үшін? Қалай?
2-топ «Ұқсастық пен айырма» шаруашылығы туралы ұқсастықтарын,
айырмашылығын табады.
Үйсіндер шаруашылғы Сақ шаруашылғы
Жасаулы:тастақ,
шикі кірпішпен
2тұрғын жай:
жазғы баспана
қысқы баспана
Ақтас қонысы
3-топқа: Ақтас қонысы. Сурет бойынша құрастыру.
VІІ Сабақты қортындылау. Тест
VІІІ Бағалау
ІХ Үйге тапсырма. Кестені толтыру
Үйсіндердің обаларын археологтар салынған уақытына қарай үш топқа
бөледі.
Уақыты Қай жерлерден табылады