1986 жыл?ы желто?сан о?и?асы
1986 жылы 16 желтоKсанда JазаKстан коммунистік партиясыныS ОрталыK КомитетініS V пленумы болды. Пленумда JазаKстанды к™п уаKыт бойы басKарCан Дінмaхаммед Jонаевты орнынан босатып, мемлекет басшылыCына республика халKына бейтаныс Ульяновск облысы партия комитетініS бірінші хатшысы болCан Геннадий Васильевич Колбин таCайындалды. Ел басшылыCыныS ауыстырылуына арналCан бaл пленум 18 минутKа Cана созылды. ОрталыKтыS бaл ‰рекеті барып тaрCан саяси Kателік ж‰не KазаK халKыныS м_ддесін м_лде елемеушілік болды.
ОндаCан жылдар бойы Kордаланып KалCан келеSсіздіктер – KоCамдыK - ‰леуметтік ж‰не м‰дени салаларды KамтыCан ™ріскел кемшіліктер, aлт м‰селелерініS Kатты шиеленісуі республика жастарыныS ызасын келтіріп, оларды к_рес жолына т_суге еріксіз алып келеді. РеспубликаныS бірінші басшысыныS ауыстырылуы пісіп – жетіліп тaрCан жаппай наразылыKтыS ашыK KарсылыK т_рінде к™рініс беруіне т_рткі болды.
17 желтоKсан к_ні таSертеSнен бастап Брежнев атындаCы алаSCа (Kазіргі Республика алаSы) адамдар жинала бастады. Оларды дені студент ж‰не жaмысшы жастар еді. ЖиналCандар ортлыKтыS кадр саясатын ж_ргізудегі ™ктемдігіне нарзылыK білдереді..
Фота
ОрталыK ™кілдерінен жергілікті билік органдарымен санасуды талап етті. Лениндік aлт саясатыныS ™мірлік іс ж_зінде дaрыс ж_ргізілуін, республиканыS егемендігін сыйлауды, aлттыK тіл мен м‰дениеттіS дамуын Kамтамасыз етуді, жергілікті халыK арасынан саяси KайраткерлердіS шыCуына кедергі келтірмеуді, кадр саясатын ‰діл ж_ргізуді, т.б. талап еткен дауыстар естіліп, тарнспаранттар к™терілді.
АлCа шыCып с™йлеушілер жарияланып жатKан демократиялыK пен пікір алуандыCына сілтеме жасай отырып, к™Sілдегілерін айтып KалуCа тырысты. Митингіге 200-300 ден аса жастар алаSCа жиналды.
Митинг бір Kалыпты, т‰ртіппен ™тіп жатты. Республика жоCарCы басшылыCыныS келісімімен милиция мен ішкі ‰скерлерк_штері алаSды Kоршап алды. Алматы гарнизоны бойынша №1 ‰скери дайындыK жарияланды, темір жол вокзалдары, аэропорттар, халыKаралыK жолдар жабылды. СаCат 11-ден 30 минут кеткенде алаS бос Kалды, жастар Kала к™шелеріне ауысты. Сап т_зеген
жастар милиция к_штерініS баKылауында болды. АлаSды Kоршап, ешкімді де кіргізбеуге ж‰не шыCармауCа бaйрыK берілді. ТолKу орталыCына беттеген жастардыS жаSа топтары шепті бaзып ™тіп, KаKтыCыстар басталды. JазаK КСР-і Ішкі істер министрі Г.Н. КнязевтіS бaйрыCымен KалKан жамылып, кеспелтек таяKтарымен ж‰не сапер к_регімен KаруланCан салдаттар демонстрацияCа жиналCандарды Kуа бастады. Ал коммунистік билік иелерініS aCымына оKиCаныS бaлай саяси баCыт алуы м_лдем сыймайтын еді. ШыCармашылыKпен ойлап, ‰рекет етуге _йренбеген, идеологияландырылCан аппаратшыныS Kатып – семіп KалCан логикасы оларды митингіні дереу таратып, KалыS бaKара KaлаKтанбай тaрCанда оKиCаныS ізін суытып тастауCа итерміледі. АлаSCа жиналCандарCа партия мен _кімет басшылары танымал адамдарды жіберіп, аKыл айтKызып, таратпаK болCан ‰рекеттерінен н‰тиже шыKпаCан соS, ‰кімшіл - ‰міршіл басKару ж_йесініS _йреншікті ‰дістеріне басты Митингіге шыKKандар мен т‰ртіп KорCау органдарыныS арасындаCы KаKтыCыстар кескілескен айKасKа
айналды. АлаSдаCы жастарды Kуып шыCу _шін ™рт с™ндіру машиналары мен арнаулы Kaралдар орнатылCан машиналар пайдаланылды. Ереуілшілдерді жазалау басталды. ОлардыS KолCа т_скендерін арнайы Kабылдау орындарына, тергеу аластаCыштарына, аKпаратты есептеу ж_йесі _йлеріне орналастырылды. Шерушілерге Kарсы сапер к_ректері, _йретілген иттер, ™рт с™ндіруші машиналар, брондытранспортерлер іске Kосылды. Кезекті операциядан кейін aсталCан жігіттер мен Kыздар KаKаCан аязда бірнеші саCат бойы Kар _стіне жатKызылды, Kаладан алысKа апарылып, жaKа су киімдерімен т_нгі аяз ызCарында aсталды.
Бейбіт шеру к_штеп басылCанынан кейін, аса Kатыгездікпен ж‰не мейірімсіздікпен жаппай жазалау басталды. ОKиCаCа KатысKа бірнеше адамдар мерт болды. ОлардыS арасынан жалынды жас демократ Jайрат РысKaлбековтіS бейнесі JазаKстан жастарыныS еркіндік к_ресініS р‰зіміндей ерекше к™зге ілікті.
Jайрат РaсKaлбеков –
ж_регінде намыс алауы лапылдаCан жігерлі жас, жалынды аKын еді. ОCан «ЖасаKшы С.Савицкийді ™лтірді» деген айып таCылды. ШындыCында , С.СавицкийдіS ™лімі кезінде Jайрат РысKaлбеков KаланыS басKа ауданында ж_рген еді. ЖоCарыдан жасаKшыны ™лтірген адамды тез арада табу керек деген жарлыK т_сті. ЖарлыKты орындаушылар марапат _шін бaрыннан істеп ж_рген жеSіл ‰деттеріне басып, сол ™лімді JайраттыS мойынына арта салды. ОлардыS Kолдан aйымдастырCан д‰лелдерініS аKсап жатKанына, JайраттыS шындыKты айтып шырылдаCанына KaлаK асKан пенде болмады. JaKыK KорCау ж_йесініS 5 Kызметкері «кісі ™лтірушіні тез тапKаны _шін» марапатталып, баCалы сыйлыKтарCа ие болды.
Жиырма жастаCы JайраттыS болCан оKиCаны баяндауы.
1988 жылы 21 мамырда _й – ішіне жолдаCан соSCы хатында Jайрат «И‰ мен сіздерден еш жасырмаймын, мен 18 желтоKсан 1986 жылы алаSCа бардым. БарCанда да JонаевтыS к_йін к_йттеп барCан жоKпын. Тек Kана ол жерге барCан себебім, бар маKсатым, біріншіден, ол жерде не болып, не істеп, не Kойып жатKанын ™з басым, к™зіммен к™ру болды, - деп жазды. Екіншіден, алаSда KазаKтыS уыздай жас Kыздарын aрып – соCып, ™лтіріп жатыр дегенді елден нстіген соS, ™з басым Kолымды жайып «кaл болмасаS тaл бол» деп отыруCа еркектік ар – намысым жетпеді. Ер KKатарында , ар Kара боп, саны бар, сапасы жоK боп, ербеSдеп ж_рген намыссыз еркек мен емеспін. JaдайCа ш_кіршілік, кеудемде наCыз ерге лайыK намыс баршылыK. ОныS _стіне, «KыздыS жолы жіSішке» деген. МеніS т_сінігімше ‰йел адамCа ер адамдар тaрмаK, аS екеш аSдардыS – хайуандардыS еркегі де – aрCашысына м_йіз, я болмаса тaяK к™термейді. Ал, біз – б‰ріміз де аS емес, адамзаттыS aлы – адамбыз. Міне KысKаша айтKанда, осындай т_сінікпен, ‰йел затына ер олып, ™з Kол aшымды беріп к™мектесуге, оларды арашалап KорCау _шін барCаным рас. БіраK та Kaдай ку‰, адам баласын ™лтіргенім жоK. Ал, ‰йел затына айуандыKпен Kол к™теріп, шашынан тартып, к™кпарша с_йрелегені _шін бір милицияны aрып – соKKаным рас».
Жаппай жазалау.
Jайрат РысKaлбековтыS ™лім жазасына кесілуі д_ние ж_зілік KауымдастыKтыS наразылыCын тудырды. ЧехословакияныS, ПольшаныS, ВенгрияныS, АJШ-тыS KоCам Kайраткерлерінен, зиялыларынан бaл _кімге KарсылыK хаттары келіп т_сіп жатты. АбаKтыда азап шеккен Jайрат аKыры жaмбаK жаCдайда Kаза тапты.
РеспубликалыK мемлкеттік Kауіпсіздік комитетініS Kызметкерлері 17-18 желтоKсан к_ндері кино ж‰не телекамералармен т_сірілген материалдар бойынша шеруге KатысKандардыS суреттері шыCарылды. Сол суреттер бойынша астананыS барлыK оKу орындары мен еSбек aжымдарында «Kылмыстыларды» іздеу басталды. Бaл науKан бірнеше айCа созылды. Сол кезде б_кіл республикада ЖелтоKсан оKиCаларына KатысушыларCа деген аса ауыр психологиялыK ахуал Kалыптасты.
Кейін аныKталCандай, коммунистік ‰кімшіліктіS aйCаруымен «БaрKасын 86» деген Kaпия жедел жоспар жасалCан болып шыKты. Ол жоспар бойынша билік иелері кез – келген уаKытта оKиCаны ™здеріне Kажетті арнаCа бейімдеп, жастарCа «KылмыстыK» немесе «aлтшылдыK» деп айдар таCылып, арандатушылыK баCытKа бaрып жіберуі м_мкіндік алды. «БaрKасын» жоспары кейіннен ‰дейі Kaртылып жіберілген.
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
13 SHAPE \* MERGEFORMAT 1415
ЖелтоKсан оKиCалары - JазаKстан тарихындаCы естен кетпес, аса ауыр ж‰не KайCылы беттердіS бірі. Бaл оKиCалар JазаKстанда Cана емес, б_кіл КеSес ОдаCына жаSа еніп келе жатKан жас демократия _шін к_рестіS басы болды. СондыKтан да оныS ж_гі ауыр, шыCыны к™п болды.
1987 жылCы шілде - КОКП ОрталыK Комитеті «JазаK РеспубликалыK партия aйымдарыныS еSбекшілерге интернационалдыK ж‰не патриоттыK т‰рбие берудегі жaмыстары туралы» Kаулы Kабылдады. ЖелтоKсан оKиCалары – «KазаK aлтшылдыCыныS к™рінісі» деп баCаланды.
К™пшілікіS табандылыKпен талап етуінен кейін KаулыдаCы «KазаK aлтшылдыCы» деген айып Kате деп мойындалды.
1989 жылCы мамыр - маусым – КСРО халыK депутаттарыныS 1 съезінде дарынды аKын М.Шаханов ЖелтоKсан оKиCаларына ‰діл баCа беруде талап етті.
ЖелтоKсан оKиCаларына байланысты т_пкілікті баCа беру ж™ніндегі комиссия Kaрылды (т™раCасы КСРО халыK депутаты, аKын Мaхтар Шаханов).
1990 жылCы 24 Kырк_йек – JазаK КСР ЖоCарCы КеSесі т™ралKасыныS Kаулысында бейбіт ж‰не сан жаCынан аз наразылыK демонстрацияныS жаппай т‰ртіпсіздікке aласып кетуініS себебі к™рсетілді. Ол себептер:
Республика басшыларыныS саяси д‰рменсіздігі, Kиын жаCдайдан бейбіт жолмен шыCа алмаCандыCы.
БасшылардыS к_шке арKа с_йегендігі.
1991 жылCы желтоKсан – «1986 жылCы 17-18 желтоKсан оKиCаларына KатысKаны _шін жауапKа тартылCаназаматтарды аKтау ж™нінде» Н.€.НазрбаевтыS жарлыCы.Онда:
Жауапкершілікке тартылCан жастарды аKтау.
Ішкі істер б™лімініS ‰скери Kызметкерлері мен KaKыK KорCау орындары Kызметкерлерін мемлекеттік наградалармен марапаттау ж™ніндегі жарлыKтыS к_шін жою aсынылды.
17 желтоKсан ДемократиялыK жаSару к_ні деп жарияланды.
ЖелтоKсан толKуыныS тарихи маSызы:
JазаK халKыныS т‰уелсіздікке aмтылуына жол ашты.
Б_кіл кеSес ОжаCына еніп келе жатKан жас демократия _шін к_рестіS басы болды.
ЖелтоKсанда шындыK жырын
ШырKаймын деп шарK aрдыS,
ЖелтоKсанда егеменді
Ел болсаK деп талпындыS.
КеудеSде ‰лі сызы жатыр
Сол кездегі салKынныS,
Айналайын, жас Kайраты,
Жас ™ркені халKымныS
ОKиCаCа KатысKан
дар
Jайрат РысKaлбеков
Сабира Мaхамедженова
Болат АрынCазиев
Анар Серкенова
Еламан €бдіреев
Гулбира Панина
JaрманCазы Рахметов
МырзаCaл €бдіKaлов
Республика басшысы Д.А.Jонаев
Kызметінен алынды
Л‰ззат Асанова
Ербол Сыпатаев
Орнына Ульяновск облыстыK Партия
КомитетініS бірінші хатшысы болып
Істеген Г.В. Колбин таCайындалды.
ПленумніS шешімі:
Шеру бейбіт
ж‰не саяси
Сипаты:
Г.В.КолбинніS
РеспубликаныS
жоCарCы
басшылыCына
таCайындалуы.
Сылтауы:
ОрталыKтыS ™ктемдік
‰рекеттері мен Kайта
Kaру жариялаCан
демократиялыK
aстанымдар
арасындаCы
Kарама-
KайшылыKтар
С
Е
Б
Е
Б
і
Жазалау шаралары
Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулыK
саKтау ж‰не к™лік министрліктерінен
309 адам жaмыстан шыCарылды.
246студент оKудан шыCарылды.
1138 адам комсомолдыK с™гіс алды.