Сценарий по национально — региональному компоненту:Караты-Хааннын оргээзинде шагаажылар Школа назыны четпээн уругларга

«Караты –хааннын өргээзинде шагаажылар»
Улуг бөлуктун уругларынга шагаа байырлалы
МБДОУ детский сад «Золотой ключик» г Ак-Довурак.
Составитель: музыкальный руководитель - Кан-оол Чойгана Никторовна.
Киржикчилери:
Башкарыкчы:
Караты-Хаан:
Хаанын кадыны:
Уруу Дангына:
Оскус-оол:
Тоолчу:
Шивишкин:
Шуваганчы(чылбыга):
Хам:
Кускун 1(эр):
Кускун: 2(кыс):
Хой чылы:
Мечи чылы:
Сорулгазы:
Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижихидер;
Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарын ангы-ангы хевирлери- биле таныштырып өөредир;
Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан,уругларнын сос домаан курлдавырын сайзырадыр.
Дерилгези: Тыва өгну тиккеш, өгнун дериг херекселдерин дерип каан турар база тыва аъш-чем дээжизин салыр.
Чорудуу:
Организастыг кезээ
Шагаанын кол кезээ
Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.
Тыва аялга-хөөмей сыгыт дынналып турар. Өг уштинде Караты-Хаан, кадын база хун херелдиг чангыс уруу Дангыназы кажыктап олурар. Ыт ээрер.
( Шивишкин дашкаар унгеш харагыылааш өгже кирип келгеш чугааланыр)
Шивишкин:
Ырак эвесте хой улус кел чор ышкаш хаан, көргеним чугаалап тур мен.
Хаанын кадыны:
Шагаа-Найыр будуузунде кожа аалдын ажы-төлу аалдап кел чор боор. Дашкаар унуп уткуп экел Шивишкин.
Шивишкин:
Кирип моорланар-ла аалчылар, шагаажылар!
Башкарыкчы:
Уруглар, шага байырлалын эртирер,чаа-чылды уткуур дээш Караты-Хаанын өгээзинде аалдап чедип келгенивис бо, аалдын ээлери биле мендилежиилинер:
Шупту: Амыр-ла Амыр !
Хаан биле Кадын: Амыр-ла Амыр уруглар !
Башкарыкчы:
Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар:
(Чолукшуурун коргузер).
Шагаа-байырлалын силернин оргээнерге моорейлежип ойнап–хөглээр дээш аалдап келгенивис бо.
Караты-Хаан:
Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дөрже эртип сааданар уругларым! (уруглар, оолдар ийи ангы чарлып олуруп саадаптарлар)
Дангына:
Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар
Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан кудуп сөгнеп көрейин (аяк-шайны уругларга кудар).
Башкарыкчы:
Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи,оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем Кадын.
Кадын:
(Сутту шил савага куткаш уругларга корзуспушаан)
Сут кандыг огнуг-дур уруглар?
Уруглар: -Ак.
Кадын: Сут дээрге Тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан,ошкуден, теведен, ивиден, бе-ден , сарлыктан. Олар оолдарын база суду биле эмзирип өстуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).
Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис.
Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа өске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту төп болбас, сут ак чемге хамааржыр кежээ бажындан сут ундуруп болбас дижир болгай уруглар.
( Чемнерни көргузуп тургаш тайылбырны кылыр)
Башкарыкчы:Уруглар Кадыннын сут дугайында чугаазын сактып алынар? Кайыын ап турар- дыр бис сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Сактып сагып чоруур бис уруглар. Уруглар Тыва улустун тос чузун малын мактап ырлашсывыса чер-ле артык эвес боор Анайжыктар анайлар- деп ырывысты бадырып берээлинерем чеве уруглар!
Ыры: «Анайжыктар» В Тановтуу.
Дангына:Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар?
Башкарыкчы:
Артыш санын делгевишаан
Аржаан сугну өргуулунер!
Чаламага агын баглаар
Чажыг чажып, ак сут өргуур
Чалбарыглар, йөрээлдерге
Чаагай кежик курайлап каар
Адыг чарыш мөөрейлиг
Амданыг чем найыр-дойлуг
Ада-өгбем ыдыкшылы-
Ак чолдуг бурун шагам! (Шагаа шулуктерин уруглар кууседир)
12
Шагаа дээрге тыва чоннун Шагаа дээрге сурээ боктан
Чаагай кузел чанчылы-дыр Арыгланып чарлыры-дыр
Айнын чаазын, хуннун эртенин Амыр-чыргал буян-синген
Алгап йорээн байыры-дыр. Чаагай ыдык сузуглел-дир.
3 4
Чылдын солгу эргилдези Тыва чоннум чанчылдары
Чыккылама кышты солуур Тывызыксыг аажок чараш
Чырык чаагай частын бажы Шаандан тура сагып келгеш
Шагаа айы чаа чыл-дыр. Шага-найыр байырлал бар
56
Шагдан тура маннаывыс Кажык, даалы , тевек, шанак
Шага хунну чедип келди Хамык оюн кутту-ла бээр
Дашкаар унуп силгигленип Маргылдажып, мөөрейлежип
Даштын черге хоглээлинер. Мага хандыр ойнаай-даа бис
78
Тевек, кажык, ойнап самнапЧылдын сөөлгу эргилдези
Дендии солун эртирер бисЧыккылама кышты солуур
Шымдаданар, дургеденерЧылыг чырык часты солуур
Шагаа хуну унуп келдиШагаа дээрге байырлал-дыр
Караты-Хаан, Кадын:
-Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым.
Башкарыкчы: Ам,уруглар силерге Шагаа дугайында ырызын бараалгадып бээр-дир сонуургап-ла корунер!
Алдын хунге чайыналган
Байырывыс хоглуг ыры
Аргаа-сынга чайыналдыр
Шагаажылар ырлашсыннар
Ыры «Шагаа келди» муз: Вячеслава Танова.
(уругларны сандайларга олурткулаптар)
Дангына: Ыт ээрип тур, ам база бир аалчы кел чору!
(Тоолчу кирип келир)
Тоолчу:Амыр-ла, амыр ажы-толум!
Караты-Хаанын өргээзинде хөй ажы-тол чыылган дээрге келдим. Шагаа-Найыр будуузунде Тыва улус силер ышкаш бичии чаштарга узун-дуну атсы тоолдар ыдып берип чораан-дыр ийин уругларым. Ынчангаш кончуг солун тоолумну ыдып берейин эптей-эптей олургулааш кичээнгейлиг дыннап-ла көрунер че.
(Тоолду ыдарда аялга адаа биле ырлай арак ыдар)
Шыяан ам эртенгинин эртенинде, бурунгуннун мурнунда, буга мыйызы буступ дужуп турар шагда хун-херелдиг дангына-дег чангыс уруглуг Караты-Хаанын чурттап чоруп-тур эвеспе.Бир-ле катап оонге Шуваганчы кирип кээп-тир эвеспе. (шуваганчы өгнун ийи талазындан бакылап кеденгиирлеп чааскаан чугааланыр)
Шуваганчы:
Бо Караты-Хаанын ай-хун херелиг чангыс борбак уруун кандыг арга биле уруг кылып алыр чоор. (ол уеде кускун ужуп эртип чыдар шуваганчыны көруп кааш аалдын чанынга хона тырткаш шуваганчыны дыннп олурарлар)
Кусун: 1: Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалында Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кончуг кулугур чуну уулгедирил, дыннап алыйын карр-карр!
( Кускун терек дөзунге хонуп алгаш дыннаалаар)
Шуваганчы: (Хойнундан шагаан-ээремчик ужта соп экелгеш чугааланыр)
Бай Караты-Хаанын чангыс уруу Хун-херелдиг Дангыназын силер-ле билир болгай силер! Чуг-ле мээн уруум кылып берип кор! Уругнун кулаанче киргеш удудуп каап кор. Ынчан уруг кылып алырым кай баарыл? ( дигеш, шагаан-ээремчикти аалдын өдээнче киир салыптарга узун хенди биле ээречиктиогже киир тыртар. Шуваганчы кускуну эскерип кааш ойладыр)
Кышш-кышш, бо мелегей кускун кижи оруунга шаптыктаан ынай барып ужуп чор сойлук!
(кускуну ойладыпкаш ог артынче чаштып ынай болур, кускун ужуп чоруй баар)
Дангына: Кандаай аайлыг чоор уйгум кээй берди.( эзеп-херилгеш удуп чыдып алыр)
Тоолчу уламчылаар:Караты-Хаанын оргээзинден ырак эвесте самдар оглуг чангыс- кара Чаваа-хылбын аъттыг багай Оскус-оол-деп оол чурттап чораан чуве-дир.Оскус-оолду Караты-Хаан хоюн кадартып, кежээнинне хой олурер кылып ап чораан чувен эвеспе! Бирле катап айтып берген хоюн өлурер-деп турда хой Өскус-оолду мынча дээн чувен иргин: «Мени өлурбейин көр. Мээн бо казып чыткан черимде аът бажы-дег алдын бар, бору бажы-дег мөнгун бар ону алыр сен»-дээрге Өскус-оол хойну өлурбейин барып тур оо! Хойнун казып чыткан черинге баргаш казып көөрге шынавыла, аът бажы-дег алдын, бөру бажы-дег мөнгун чыдып-тыр. Өскус-оол ол чоруткаш багай өөнге чедип кээрге улуг-лама кижи олуруп-тур. Лама тургаш: « аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунуг-дир сен Өскус-оол менээ берип көр. Сенээ мен ыттын-куштун болгаш кускун-саасканын сөс-домаан билир кылдыр ном айтып берейин. Ол номну доктаадып алыр болзунза, сенээ чуу-даа белен дээрге Өскус-оол ламага «аът бажы-дег алдынын, бөру бажы-дег мөнгунун берипкеш» Ламанын номун доктаадып алгаш оруун уламчылап чорупкан чувен иргин.
(Караты-Хаанын аалынын чоогунга Өскус-оол хой кадарып чоруур, ырлаар ыры «Кадарада хом чараш»)
Оскус-оол: Хойларым оъттап чорда бичии дыштанып алыйын каям (данзазын кыпсып орар)
Кускун: 2(кыс): Бо кускун кайда барып саадап, чидип турар чоор карр-карр! (ынай бээр харанып халыгылаар, кускун эжи бо ужуп чедип келир)
Кускун :1(эр): Карр-карр! Карр-карр! Караты-Хаанын аалынын чоогунга дээскинип чемнеп турумда Шуваганчы хамык-хайны хайындырды. Ол кулугур хаанын хун-херелдиг чангыс уруун уруг кылып алыр дээш шагаан-ээремчик одээнче киир салыпты ол уруг олчаан араан чуве-дир. Хам-лама башкы кижи ында чыылган, ном хурум кылган .Ол хамык чымыш сыыртааш, манааш орайтай бердим. Ыыткыр чугаланма шагаажылар бисти дыннап каар ойзу ужуп чоруур.(Кускуннар ужуп чоруй баарлар)
Оскус-оол: Элдептиин аар бо ийи куштар ол чуу-деп турарлар ол, кайда баардылар (дээш соондан чоруптар)
Тоолчу: Караты-Хаан-даа чуу боор мындыг чарлык ундуру тур оо.
Караты-Хаан: Мээн чангыс уруумну оотур эмнептер кижи болза, азыраан малымны, эдилээн эдимни буяным алзын!
Тоолчу: Ашактын чарлыын шагаажылар-даа чуу боор Хун-херелдиг Дангыназын ыры-самы бмле оттур кузелдиг болганнар.
Башкарыкчы:
Шагаа-найыр будуузунде
Чазык хоглуг болуулунар
Кожамыкка кончуг-ла бис
Кожа тыриып салгай-ла бис
Оолдар кыстар усуп алгаш кожамыктап маргыжаалы!
Кожаннар:
Тоолчу: Шагаажыларнын ыры-шоору-даа дузалаваан чувен иргин. Хаан-даа чуу боор мунгараанындан лама-хамны чалаар-деп дугурушканнар.(Хам кирип келир)
Хам:Чарлыынар дыннааш келдим ийин Хаан.
Кадын: Хам башкы дузалап кор, силер чер-ле шыдаар боор силер? (Хам уругнун чанынга хамнап дунгурлээш чугалаар)
Хам: Силернин уруунарны бир аалчы эмнеп шыддар-дыр, мен чер-ле чадаштым, чуг-ле маннаар бооп тур бис Хаан.( Хам ынча дээрг шупту ыыт чок мунгарап олурарлар)
(Кускунар суржуп алган ужуп келир, Соонда Өскүс-оол куштарны кедеп дынналаар)
Кускун 2(кыс):Сен бодарынга ол уруг канчаар аарый берген уруг-дур, сен билдин бе ынчаш?
Кускун 1(эр):Ында кижи билип чадаар чуу боор, кулаандыва шагаан-ээремчик Кире Берген уруг-дур. Ону лама-хам билбейин турар чуве-дир.
Кускун 2(кыс): Ат-ла болган-дыр ам канчап эмнээр уруг боор билдин бе?
Кускун 1(эр):Ында чуу-боор лама-хамны ундур чоруткаш, улуг оттан ужуткаш демир кыскаш кызыдып алгаш, кулаанга чиртинейиндир тутсупса, оон корткаш уне кылаштап келир ээремчигей – дир. Унуп келирге улуг оттун ортузунче киир октапкай-ла мен.
Кускун 2(кыс): Чаа соска ам, орук-чирик аксы чер-дир бо, улус дыннап кааптар. Дурген моон ырап ужаал. (кускуннар ужуп чоруй баарлар).
Оскус-оол: Хоктуг-даа куштар-дыр, элдеп-ле-дир он, оларнын чугаа домаа-даа менээ дузаладыг-ла боор он. (дигеш хоюн айдап чоруптар) (Ыт ээрер).
Караты-Хаан: Шивишкин кым-дыр кор ыт ээрий-дир сок де! Кайыынкайыын келген кижил, кай бар чорууру ол чуу кижил айтырып экел!
Шивишкин: Чор! Сок! Кедээр тур сойлук, чыт орталан ( дээш ытты кончуп тура харангаш огже кирип келир) Хойувус кадарчызы Өскус-оол-дур Хаан. «Дуза халдадырым чадавас, та дужамык-даа халдадырым чадавас-деп согледип тур хаан.
Караты-Хаан: Ындыг болза Оскус-оолду шайладынар!
Шивишкин:Хаанын айтыышкыны биле силерлерни огже кирип шайлазын-деп соглети!
(Шивишкин Өскус-оолду огже чалап кыйгырар Өскус-оол кирип келир)
Караты-Хаан: Чаа оглум , корген-билгенин чул? Мээн чангыс уруум арааш, олум кырында чыдып берген.Лама-хам-даа чадашкан дуза болбады. Мээн чангыс уруумну диргизип каар Кижи болза, эдим бээр мен, чангыс уруумну кадай кылдыр бээр мен. Хаан орнунга хаан кылдыр, дужулгем-даа болза, дужуп бээр мен»-деп-тир.
Оскус-оол:«Че,ындыг болза хам-лама чадашкан болганда, мен Дангынаны корзумзе хаан»
Караты-Хаан: «Өскус-оолга чайлап беринер»-дээрге хам-лама уннуп чоруптар.
Тоолчу:Өскус-оол көөрге уруг олум кырында аксы аазатпаннаар чыдып-тыр.
Өкус-оол: Манаа улуг оттан ужудунар, от кыскажындан кызыдынар
Караты-Хаан: Шивишкин кайда баардын даалганы кууседип кор
Шивишкин: Ынчаан, ынчаан Хаан
Тоолчу: Улуг отту ужудуп кыскажын белеткеп тур эвеспе. Оскус-оол уругнун кулан орта чиртинейндир тутсуп-ла туруп-тур. Уругнун кулаандан шагаан ээремчик ажы-толун чуктеп алган бо уне кылаштап олурган. (Өскус-оол ээремчикти кыскашка кызыткаш отче октаптарга)
Дангына: «Авай,ачай аштаарымны суксаарымны. Соок суксундан беринер.
Кадын: Ийе,кызым чаагай ол ааржыдан кылган суксун бо уруум, чаптанчыгбайым чангыс кара авазынын, ачазынын алдын Дангыназы (дээш бажынче чыттап часыдар)
Тоолчу: Уруг-даа чуу боор суксуну ижип алгаш кан-кадык апарган туруп келир)
Караты-Хаан: -Мээн орнумга хаан бол! Чангыс уруум кадынын –на болзун оглум.
Тоолчу:Шак-ла мынчаар Шуваганчынын Дангынаны уруг кылып алыр дээн кузели –даа бутпээн. Хаан, Кадын-даа чуу боор амыраанындан ар-албатызы биле шагаалап кирипкен чувен иргин. Мени база оске аалдын уруглары манай берген боор далажыптайын уругла байырлыг ! Менди чаагай! (тоолчу унуп чоруптар)
Башкарыкчы:Силерге база четтирдивис байырлыг!
Тыва улус шаандан тура
Самнаарынга ынак чораан
Челер-ой –деп танцывысты
Манаа демниг тевээлинер!
Танцы-сам « Челер ой»
Өскус-оол:Дургедене, боданынар! Дурген чугаа эгелээн-дир!
Дангына: Баштай мени дыннанарам. Саат чока бадырып бээйн!
Билдим, билдим биче шынаа
Шынаалаза шыктыг алаак
Алаактаза арбын суруг
Суруглаза суг шаг
Иннектезе, итпек хойтпаке
Тодарлаза тодуг тога.
Өскус-оол: Шыдаарла-дыр, эрес-дир сен! Уруглар ам Узун тыныш-деп оюну ойнай каптар бис бе «Бир бала. Бир чарын. Бир кажык»
Башкарыкчы: Оолдар Өскус-оолдун Чава-бора адынга белек кылдыр «Аъдым»-деп самывысты келген шагаажыларга бараалгадып берээлинерем че!
Танцы-сам:«Аъдым»
Өскус-оол:Кончуг-даа аът малга ынык чылгычы оолдар-дыр эвеспе . ам аът шалбаалаарын коорээлинерем!
Оюн: «Аът шалбалаары»
Өскус-оол:Дангына кайывыс чер-ле ченчен-мерген эвес чеченежий кааптаалы мени дынна чеве!
1 деп чул
-Хоорайывыс бир узун хоолайындан ыш унмес болза, каът бажын чылыыр деп бе?
2-деп чул
-ийи карак биле коргенин уттур деп бе?
3-деп чул
Уш дашты салыпса ожук дажы болбас деп бе?
4-деп чул
ийи каът садигивиске ийи каътты немей тутса дорт каът болбас?
деп бе?
5-деп чул
Бир холда беш салаа бар эвес деп бе?
6 –деп чул
-Алды арганы ажыглаза моге болбас деп бе?
7-деп чул-
7-ди акшага 7-ди акшаны катса кара хлеб ортэ?
унмес деп бе?
8-деп чул
-Хоорайывыска 8 каът бажынны тудуп болбас деп бе?
9-деп чул
-9 чузун малды азыраза тодуг –догаа болбас деп бе?
10-деп чул
-бешке бешти катса он деп сан унмес деп бе?
Өскус-оол, Дангына: Кайывыс-даа чечен-мерген-дир бис.Чечек черде,чечен менде!
Караты-Хаан:
Оран -Тандым оршээ!
Одум көзум оршээ!
Арат чонум менди-чаагай
Аал малыннар онча менди
Аш чут корбейин
Амыр чаагай бодаразын!
Кадын:
Чолукшуп-даа ойнап хоглеп хоорештивис
Чоннувстун Шага-Найыр будуузунде
Эрги чылды удевишаан
Чаа чылды уткуулунар
(Улу чылы кирип келир)
Хой чылы: - Амыр-ла бе уруглар !
Уруглар: - амыр-ла амыр !
Улу чылы:Бээр менче дыннанар,
Будун чылды силерге
Бугудеге баран болдум.
Мени танып корунерем
Кайы чылдын демдээ-дир мен уруглар?
Уруглар:-Хой!
Хой чылы: Мен анаа хой эвес, эртип турар хой чылынын демдээ-дир мен. Силернин удеп турар чылынар-дыр мен. Силернин–биле байырлажыр өйум келди уруглар, чоруур бертинде уруглар биле ойнап-хөглеп алыр дээш келдим.
Башкарыкчы:Хой чылы чоруур бертинде бистин биле ойнап-хөлеп алырдээш дээш келген-дир, уруглар. Хой чылы биле солун оюндан ойнаалынарам че!.
Оюн: «Өртеннэжир»
Хой чылы: Ажыл-херээм будурдум
Ам мээн чоруур өйум келди
Эки ойнап-хөгленер уруглар, байырлыг !
Хой чылдын бергелерин
Мен-даа,сен-даа кым-даа утпас
Хой чылы солушту
Экилерин шыгжап аалы.
(Аялга адаа-биле Мечи чылы кирип келир).
Башкарыкчы:
Кузеп манаан чылывыс
Мечи чылын уткуулунар
Бак-ла чуве ынай турзун
Бай-ла чуве бээр турзун!
Мечи чылы: Шагаа- биле амыр-менди эргим чонум! (мөгейер)
Шагдан тура маннаанынар
Чаа-чыл-даа моорлап келдим
Мечи чылы силерге мен
Уутунмасулуг олча кежикти
Өг-буленерге өөрушку маннайны,
Сөнневишаан чедип келдим
Өскус-оол:
Шагаа хуну моорейлиг
Адыг-чарыш маргылдаалыг
Чадан адып,багданкагаал
Адааннажып моорейлежиил!
- Чылан чылы-биле багдан тыртыжыпкаар-дыр уруглар. Кайывыс куштуг эвес бис,корээлинер, улу-чылы куштуг бе,азы мен бе.
Оюн «Баг тыртыжары»
(Мечи чылы-биле Хаан баг тыртыжар. Хаан уттурупаар).
Караты-Хаан:
-Оо,Мечи чылы куштуг болбайн канчаар, будун чылдын кучу-кужу синген болганда. Ынчангаш тынчаа унуп келген уткуп аланган Мечи чылывыска бугу-ле чуулдер эки болзун-деп йөөрээп каайн уруглар.
Башкарыкчы:
Чолукшуп-даа ,ойнап –хөглеп хөөрештивис
Чонувустун шага байыр–найырынга
Сеткил-сергек омак-хөглуг кириштивис
Черивисте өөрушку дег узулбезин !
Чаа-чылда чаа часты уткуп ооштаан
Шагаавысты келир чылын катап эргиил !Шагаавыстын уламчызы даштын дагдан бадып чунгулаалынар уруглар!.
(Байырлал доостур).