Х?тер к?не. 2-5 сыйныф укучылары ?чен ?д?би-музыкаль кич?.
€лм‰т ш‰h‰ре муниципаль белем бир_ учреждениясе
Риза Ф‰хреддин исеменд‰ге 1нче гимназия
Сибгатуллина Г™лшат Индусовна,
югары квалификацион категорияле
башлангыч сыйныф укытучысы
Х‰тер к™не.
2-5 сыйныф укучылары ™чен ‰д‰би-музыкаль кич‰.
Максаты:
УкучыларныS Казан каласы тарихы бел‰н кызыксынуын _стер_, алар к_Sеленд‰ башкалабызны ихтирам ит_, с™екле халкыS бел‰н горурлану хисл‰рен т‰рбиял‰_;
Казан тарихын чагылдырган т™рле риваятьл‰р, туган калабызга багышлап язылган шигырь, жырлар, ш‰h‰ребезнеS тарихи h‰йк‰лл‰ре, ист‰лекле урыннары бел‰н таныштыру;
К_п гасырлык тарихы булган Казан ш‰h‰ре – татар халкыныS _тк‰нен б_генгесе бел‰н тоташтыручы к_пер булуын т™шендер_.
С‰хн‰ биз‰леше.
Зал б‰йр‰мч‰ биз‰лг‰н, стенага «15 октябрь – Х‰тер к™не» диг‰н язма беркетелг‰н. С™ембик‰ манарасы h‰м С™ембик‰ ханбик‰ р‰семе эленг‰н. С‰хн‰ т_ренд‰ плакат:
Х‰рел‰_д‰н курыкма син!
Утк‰неSне онытма син!
Бел син ерак бабайларныS
Ничек итеп к™н итк‰нен,
Нинди уйлар, нинди моSнар
Безг‰ калдырып китк‰нен.
Р. Ф‰йзуллин.
Салмак кына к™й ишетел‰.
С‰хн‰г‰ милли киемн‰р киг‰н кыз h‰м малай чыга.
1 укучы Елатырлык, уйлатырлык
Шундый к™н бу – Х‰тер к™не.
2 укучы Без Х‰терле! Без – ис‰н! – дип
БарчабызныS ‰йтер к™не.
3 укучы Мен‰ нич‰ ел р‰тт‰н 15 октябрьд‰ ж™мh_риятебезд‰ Х‰тер к™не уздырыла. €йе, 15 октябрь – 1552 елда Явыз Иван гаск‰ре явыннан Казанны сакланганда h‰лак булган бабаларыбызны иск‰ алу к™не, аяусыз сугышта ш‰hит китк‰нн‰рнеS якты рухлары алдында баш ию к™не.
4 укучы Б_ген без тарих п‰рд‰сенеS бер читен к_т‰реп, _тк‰нн‰рг‰ к_з салабыз. € тарихыбыз халык теленд‰ – риваятьл‰рд‰, б‰ет – м™н‰G‰тл‰рд‰ сакланган.
МоSлы к™й ишетел‰.
(Курайда «Т‰фтил‰_» диг‰н татар халык к™е башкарыла)
5 укучы Элек – элект‰н Болгар д‰_л‰тен‰ т™рле яулар h™G_м итеп торганнар. Зур кор‰шл‰р, сугышлар булган. Бу сугышларныS к_бесенд‰ болгарлар GиSеп чыкканнар. €мма к™нн‰рд‰н бер к™нне бик зур яу килеп, Болгар ш‰h‰рен яндырган. Риваятьл‰рг‰ караганда, ис‰н калган кешел‰р яSа ш‰h‰р урыны эзл‰п, Идел буйлап ™ск‰ таба менеп китк‰нн‰р h‰м х‰зерге Казан урынын яхшы дип тапканнар.
6 укучы Л‰кин ул урында елланнар к_п була. Шуннан, кыш к™не саламнар ташып, язын еланнарны ут т™ртеп яндыралар h‰м кала урыны чистарып кала. ЯSа каланы, ягъни Казан ш‰h‰рен бик матур итеп т™зил‰р. Тизд‰н Казан с‰_д‰ h‰м м‰д‰ни _з‰кк‰ ‰верел‰.
7 укучы Басып торам изге Gир ™стенд‰
^тк‰нн‰рг‰ илт‰ уйларым.
Ишет‰м к_к Болгар к™йл‰рен‰
Бии т™сле Болгар кызлары.
Ч‰чл‰рен‰ чулпылар таккан кызлар «Болгар кызлары» биюен башкаралар.
8 укучы Ерак гасырлардан безнеS к™нг‰
Килеп Gитк‰н исемен, Казаным,
Риваятьл‰р с™йли, риваятьл‰р
Казан ханлыгыныS ханнарын.
9 укучы М™х‰мм‰т хан булган беренчесе,
М‰хм_т хан h‰м Х‰лил хан соSрак.
Ибраhим хан бел‰н Илhам (Гали),
М™х‰мм‰т €мин килг‰н ди соSлап.
10 укучы Габдел Латыйф, С‰хиб Г‰р‰й ханнар,
Сафа Г‰р‰й бел‰н Fан Гали.
Унынчы хан булып т‰хетенн‰н
Урын алган G_нсез Шаh Гали.
11 укучы Зур ™метеS булып кил‰ч‰кк‰,
С™ембик‰S килг‰н т‰хетк‰.
Кансыз б‰нд‰л‰рг‰ азык булдыS,
Иреш‰ алмадыS, Казан б‰хетк‰.
12 укучы Язмыш Gиле б‰лкем кире иск‰н,
FиS‰ алмаган яхшы яманны.
Ханбик‰Sне дошман ‰сир итк‰н,
Ятим итеп моSлы Казанны.
Интерактив тактада:
1 нче слайд.
- Иске Казан
- Казан каласы
- Кала тарихы
- Манаралар, корылмалар
2 нче слайд.
- Казан урамнары
- Казан каласына 1000 яшь
13 укучы СоSгы ханбик‰л‰рнеS берсе Казан ханлыгында С™ембик‰ була. Кем соS ул С™ембик‰? С™ембик‰ – татар халкыныS с™екле ханбик‰се, гуз‰л кызы, каhарман яклаучысы булып тарихка кереп калган. Бу асыл зат нурлы й™зле h‰м беркад‰р дымсу кара к_зле булган. Иренн‰ре пешеп Gитк‰н h‰м таS чыгына чыланган чия кебек Gемелд‰п торалар. Чем-кара кашлары очып кит‰рг‰ Gилпенг‰н карлыгачныS пар канатын х‰терл‰т‰. Болын кебек к_переп торган кара ч‰чл‰ре, дулкынланып т™шк‰н. Ерак Мисыр, Бохара якларыннан китерелг‰н еф‰кт‰н тегелг‰н к_лм‰к т™з h‰м сылу г‰_д‰г‰ килешле ген‰ ятып тора. АныS ясалган калфагы да, к_лм‰к – камзулы да, т™рле илл‰рд‰н килг‰н алтын – к™меш, энGе – м‰рG‰н h‰м башка бихисап к_п асылташлар бел‰н гаж‰еп з‰выклы итеп биз‰лг‰н. С™ембик‰ Казан ханы Fангалиг‰ кия_г‰ бирел‰ h‰м ике елдан тол кала. С™ембик‰не яSа хан Саф‰г‰р‰йг‰ димлил‰р. Алар 14 ел матур гына яшил‰р. Л‰кин 1549 елны Сафаг‰р‰й кин‰т _леп кит‰. С™ембик‰ 2 яшьлек улы ^т‰мешг‰р‰й бел‰н кала. ^т‰мешне хан итеп куялар, ‰ д‰ул‰т бел‰н С™ембик‰ идар‰ ит‰.
14 укучы С™ембик‰ башка Казан ханнары кебек д‰_л‰тнеS б‰йсезлеге, матур тыныч тормыш ягында була. Л‰кин бу М‰ск‰_ патшасы Иван Грозный h‰м аныS кешел‰рен‰ ошамый. Рус патшасы Казан ханбик‰се С™ембик‰не ‰сирлекк‰ сорый. Ханбик‰ ил иминлеге хакына тоткынлыкка кит‰рг‰ риза була. С™ембик‰не улы бел‰н 1551 елныS августында ‰сирлекк‰ М‰ск‰_г‰ алып кит‰л‰р. С™ембик‰неS кит_е турындагы б‰етне тыSлап китик.
С™ембик‰ б‰ете. (Бер укучы «С™ембиꉻ б‰етен к™йли):
Д_рт й™з ел буе ким – хурлыкта
ТорсаS да син, ‰й Казан!
С™ембик‰ манараSда
€йтел‰ бу к™н азан.
Идел ага яр кагып,
УSга – сулга чайкалып;
Ут к™йм‰се китеп бара
С™ембик‰не алып.
С™ембик‰ ак яулыгын
Тоткан учлап кулына.
«Хуш, Казаным, каласыS», - дип,
К_зл‰ренн‰н яшь ага.
Ия башын, туг‰ яшен,
Казанга таба карап:
«Минн‰н башка ничек итеп
К™н ит‰рсез» - дип аяп.
15 укучы С™ембик‰ М‰ск‰_г‰ кит‰р алдыннан _зе т™зетк‰н манарага Сафаг‰р‰й каберен‰ кил‰ h‰м шунда елый – елый ире h‰м с™йг‰н халкы бел‰н б‰хилл‰ш‰.
МоSлы к™й ишетел‰.
16 укучы Ник диеп, елыйсыз ‰бил‰р?
Абыйлар, кайгыгыз ни ик‰н?
Батырлар, ник б™ек сез болай?
Тик бер с_з Gавапка:
- С™ембик‰
Р‰химле, ш‰фкатьле, с™екле
С™ембик‰ бар иде ул илд‰.
МоSайган шикелле Идел д‰.
17 укучы С™ембик‰неS улын чукындырып Александр дип атыйлар, ‰ _зен к™чл‰п Шаhгалиг‰ кия_г‰ бир‰л‰р. С™ембик‰неS шуннан соSгы язмышы билгесез h‰м кабере б_генге к™нг‰ кад‰р табылмаган.
18 укучы С™ембик‰ ханбик‰ хакында ‰ле б_ген д‰ халык арасында б‰етл‰р, Gырлар, риваятьл‰р й™ри. Шул риваятьл‰рнеS берсенд‰ ул ‰сирлекк‰ т™шм‰с ™чен _зе т™зетк‰н манарадан аска ташланып _л‰. Халык азатлыгыныS милли символы булган манараныS С™ембик‰ исеме бел‰н й™ртел_е шул риваятьк‰ нигезл‰н‰.
1 укучы 1552 нче елга Казан Идел буеныS иS г_з‰л h‰м зур ш‰h‰ренн‰н саналган. Горур кыяф‰т бел‰н тау башында басып торган зинн‰тле сарайларны, биек манаралы матур м‰четл‰рне, биз‰леп эшл‰нг‰н биналарны читт‰н килг‰н h‰р кеше исе китеп, сокланып караган.
2 укучы Казан ш‰h‰ре бик тиз _ск‰н, ныгыган, бай булган, €мма бераздан соS к™нд‰ше М‰ск‰у аSа комсыз к_зен кыздыра башлый. М™селман д‰_л‰тен к_р‰ алмаган урыс руханилары, Идел буе халыгын христианлаштыру (ягъни к™чл‰п чукындыру), чирк‰_ Gирл‰рен киS‰йт_ турында хыялланалар.
3 укучы Казанны яулап алган очракта с‰_д‰г‰рл‰рг‰ ш‰рыкъ базарына юл ачыла. Шушы максатларны к_зд‰ тотып Иван Грозный 1552 елныS 15 октябренд‰ Казанга б‰реп кер‰. Fиде атна Казанны бирм‰с ™чен канлы к™р‰ш бара. Бик к_п кан коела. АSарчы Казан ханлыгы азат, м™ст‰кыйль д‰_л‰т була. €мма караSгы октябрь к™нн‰ренд‰ Казан д‰_л‰те _зенеS б‰йсезлеген югалта.
4 укучы Иван Грозный кушуы буенча ш‰k‰рд‰ге м‰четл‰р, зиратлар, бай китапхан‰л‰р Gимертел‰. Зинн‰тле хан сараен урыс гаск‰рл‰ре пычратып бетер‰, аны корал складына ‰йл‰ндер‰л‰р.
5 укучы Татарларны к™чл‰п чукындыру башлана, буйсынмаганнарын туган Gирл‰ренн‰н куалар. М‰четл‰рне Gимереп, алар урынына чирк‰_л‰р салып куялар.
Шомлы музыка яSгырый.
6 укучы Карамагыз _тк‰нн‰рг‰ таба,
^тк‰нн‰рд‰ кара таS ата.
€йтерсен л‰, имг‰телг‰н х‰тер
Хан т™рб‰се, кара пулат та.
7 укучы Кара пулат кара булмаган ул,
Кайгы – х‰ср‰т бел‰н каралган.
Яулар килг‰н монда, дошман Gинг‰н
Fир елаган ачы ярадан!
8 укучы Матурлыгы ™чен бу к™нн‰реS,
Кемн‰р ген‰ корбан булмаган.
Исемн‰рен тарих безг‰ узе,
Саклап кил‰ ерак илл‰рд‰н.
9 укучы Без – ТатарстанныS яшь гражданнары, кил‰ч‰кк‰ ™метл‰ребез зур, хыялларыбыз якты. Лаеклы варислар булу, д™рес юлны сайлау ™чен безг‰ халкыбызныS _тк‰нен бик яхшы белерг‰ кир‰к.
10 укучы Х‰терл‰_д‰н курыкма син!
^тк‰неSне онытма син!
Бел син ерак бабаларныS
Ничек итеп к™н итк‰нен,
Нинди уйлар, нинди моSнар
Безг‰ калдырып китк‰нен.
11 укучы Исенд‰ тот аларныS син
Сугышларда кан т_кк‰нен,
Туган GирнеS иреге ™чен
Зинданнарда интекк‰нен
12 укучы j‰р карыш Gир сугарылган
Ш‰hит Gаннар каннарында.
^тк‰н яулар ш‰_л‰се бар
Туган якныS таSнарында.
13 укучы j‰р нигезнеS, h‰р авылныS,
j‰р каланыS _тк‰не бар
Гыйбр‰т алырлык мирасныS
Калганы бар, китк‰не бар.
14 укучы Горур с_з ‰йт, сорасалар.
Ни кавемн‰н? Нинди Gирд‰н?
Кил‰ч‰кк‰ аек карар
^з тарихын анык белг‰н.
Барысы берг‰:
Х‰терл‰_д‰н курыкма син!
Ил _тк‰нен онытма син!
«Татарлар ки뉻 Gыры. З™лф‰т Х‰ким к™е h‰м с_зл‰ре.
15