Кем телне, кем ?ырны к?т?рг?н, Халыкны? й?р?ген шул саклар!

Эчт‰лек

I. Кереш. Равил Ф‰йзуллин - минем яраткан шагыйрем. .....................................2 бит
II. Т™п ™леш. Равил Ф‰йзулинныS иGаты. .........................................................2-3 битл‰р
1.”С‰йд‰ш” поэмасы турында.......................................................................................3 бит
2. ШагыйрьнеS кыска формалы шигырьл‰ре...............................................................4 бит
3. Равил Ф‰йзуллинныS Ак шигырьл‰ре......................................................................4 бит
7.”К™р‰шчел‰р” поэмасы..............................................................................................5 бит
III.Йомгаклау. Равил Ф‰йзулин иGатыныS б™еклеге..........................................5-6 битл‰р
8. Кулланылган ‰д‰бият.................................................................................................7 бит





































Кем телне, кем Gырны к_т‰рг‰н-
ХалыкныS й™р‰ген шул саклар!
Равил Ф‰йзуллин.
Була шундый китаплар, ‰с‰рл‰р k‰м шигъри юллар - аларны кайта - кайта, кабат-кабат укыйсыS, укыган саен нинди д‰ булса яSалык аласыS, уйланасыS, дулкынланасыS.
Равил Ф‰йзуллин ‰с‰рл‰рен укыганда да, шундый хал‰тт‰ буласыS. АныS шигырьл‰ре бер миSа гына шулай т‰эсир итк‰ндер дип уйламыйм.
Равил Ф‰йзуллин шигъриятк‰, иGади м™хитк‰, баштан ук к™телм‰г‰н бер яSалык булып килеп кер‰. МоSа кад‰р яш‰п килг‰н шигъри калыпка капма-каршы булган, яSа ™лгереп килг‰н алсу алмадай ‰с‰рл‰рен куя. ИS элек ул иGатын яш‰п килг‰н ясалма пафостан, билгесез гомум-максатлардан азат итеп, туган Gир, халык, туган тел язмышы, кешелеклелек, м‰х‰бб‰т-н‰фр‰т турындагы уйланулар бел‰н тулыландыра. Анда ф‰лс‰фи лирика бел‰н поэтик публицистика берг‰ _релеп, ватанп‰рв‰рлек, гаделлек ™чен к™р‰ш мотивлары к™ч‰я бара.
Равил Ф‰йзуллин шулай, шигърият м‰йданына килеп кереп, соSгы биш дист‰ ел эченд‰ _зенеS зур, б‰р‰к‰тле иGаты бел‰н татар поэзиясенеS алтын фондына кереп калырдай ‰с‰рл‰р иGат ит‰. Равил Ф‰йзуллин - заман сулышын, табигатьнеS k‰р х‰л‰тен, кеше куSеленеS иS нечк‰ тибр‰лешл‰рен, матурлыкны _т‰ сизгер тоеп, аны kич к™телм‰г‰н яктан ачып, с_з-т‰гъбирл‰рне яшертеп-яшертеп k‰м яшьн‰теп, тылсымлап иGат ит‰ бел_че шагыйрь. ШуSа к_р‰дер, аныS кыска, бер-ике-™ч юллык шигырьл‰ре д‰ нык уйландыра, сокландыра, карлыгач канаты кад‰рле шигырьл‰ре турында да д‰ртл‰неп, байтак с™йл‰рг‰ була, г‰рч‰ k‰р шигыренд‰ с_з-фикере ачык итеп ‰йтелг‰н булса да.
Равил Ф‰йзуллин шигъри форма бел‰н эчт‰лекне камилл‰штереп, аны яSа рух, яSа хис, яSа фикер бел‰н баетучы да. АныS ‰с‰рл‰ре ил, халык, милл‰т, туган тел язмышын кайгырткан югары ‰хлакый кыймм‰тл‰р бел‰н сугарылган. Алар халыкны рухи ныклыкка, сафлыкка, гаделлекк‰ ™нди, ф‰лс‰фи фикер й™ртерг‰ ™йр‰т‰, матурлыкка, м‰х‰б‰тнеS илаkилыгына м‰дхия Gырлый.
Моннан 40 еллар чамасы элек иGат ителг‰н “М‰рм‰р” исемле китабындагы бер шигыренд‰ ул болай дип язган :

Кешелек язына Fилме,син?
й™з т_б‰п Б‰р!Б‰р!
барганда, Бозмы,син?
берг‰- Б‰р!Б‰р!
ныклык М‰рм‰р
k‰м Матурлык! барыбер
м‰рм‰р!
€леге шигъри юллар юллар аныS иGат кредосы, кыйбласы булып тора, ч™нки шул чордан соS аныS ‰с‰рл‰ре, _зе бел‰н берг‰ заманныS кырыс сынаулары аша _теп, Gил б‰рс‰ д‰, боз б‰рс‰ д‰, м‰рм‰рд‰й ныклыгын саклап, безне ‰ле д‰ рухи ныклыкка, матурлыкка ‰йд‰п тора.
Туган халкыS, туган телеS бел‰н горурлану хисл‰рен тасвирлау, аны башкаларда кузгату, м‰х‰бб‰т хисл‰рен сынландыру ™чен нинди с_з-образлар табарга?
Равил Ф‰йзуллин шигырьл‰ренд‰ ‰леге хис-тойгылар, ф‰лс‰фи фикерл‰р зур гомумил‰штер_ к™чен‰ ия булып яSгырыйлар. Д‰лил сыйфатында шагыйрьнеS шул темага багышланган шигырьл‰ренн‰н алынган юллар бел‰н таныштырып _т_ урынлы булыр:
Шагыйрь булсаS, д™нья ™чен
давыл, януыS кир‰к.
ЯнуыSны к_п халыклар
к_м‰к тануы кир‰к.
(“Шагыйрь булсаS”)
Равил Ф‰йзуллин иGатыныS укучы, халык арасында абруй казануыныS с‰б‰бе, бер яктан, аныS шигърияте тематикасыныS байлыгы булса, икенче яктан, шигъриятенеS халык к_SеленеS раушан к™згесе булуында да. АныS укучылар даир‰се, т‰нкыйтьчел‰р ‰йтмешли, алты яшьт‰н алтмыш яшьк‰ кад‰рге k‰м аннан да ™ст‰гел‰рне _з кочагына ала. ЯSа аk‰S диг‰нн‰н, Равил Ф‰йзуллинныS байтак шигырьл‰ре к_ренекле композиторларыбыз тарафыннан к™йг‰ салынган. Аларда моS аерым бер узенч‰лекле хиск‰ ия. ШуSадыр, бу Gырлар к_Sелл‰рг‰ тир‰н сеSеп, Gуелмаслык эз калдыра.
ШагыйрьнеS м‰шk_р композиторларыбыз Салих С‰йд‰шевка багышланган “С‰йд‰ш” исемле поэма иGат ит_е бер д‰ очраклы х‰л т_гел, ч™нки аныS милли рухлы иGат чишм‰се хис-гамьг‰, моS-аk‰Sг‰ бай.
Поэмада б™ек композиторныS тормышы, иGаты, ш‰хесе халык кичерешл‰ре аша калку итеп г‰_д‰л‰ндерелг‰н. Нечк‰ к_Sелле, йомшак табигатьле, затлы, ягымлы итеп г‰_д‰л‰ндер‰ аны шагыйрь. Ихтимал, ул аны к™чле рухлы, нык ихтыярлы ш‰хес итеп тасвирлап бирерг‰ тел‰г‰ндер. Хакыйкать тел‰к-омтылышлардан ™стен шул: ‰г‰р шулай булмаса, Салих С‰йд‰шевнеS образы халык х‰терен‰, чынбарлыкка туры килеп бетм‰с иде. Ни х‰л ит‰сеS, с‰ер, йомшак, _зенч‰лекле яклары булган талантлар, иGат ‰kелл‰ре к_п т‰ т_гелдер инде ул бу тормышта.
Илаkи зур талант ™ст‰вен‰
Сирпеп торган аннан затлылык!
К_SелеSд‰ кояш булса гына,
Ч‰чеп була илг‰ яктылык.
(“С‰йд‰ш”)
Шунысы б‰х‰ссез: поэма - м‰шk_р композиторга м‰Sгелек k‰йк‰л k‰м ул иS беренче чиратта шуныS бел‰н кыймм‰тле д‰.
Равил Ф‰йзуллинныS беренче шигырьл‰ре урта м‰кт‰пт‰ укыган чагында языла, k‰м алар _тк‰н гасырныS илленче еллар ахырында республика матбугатында к_рен‰ башлый. ПоэзиянеS олы м‰йданына ис‰ ул алтмышынчы еллар башында чыга k‰м «Казан утлары» журналында басылган шигъри цикллары («Нюанслар иле» k.б.), аннан соS д™нья к_рг‰н «АGаган» (1966),  «Монологлар k‰м диалоглар»(1967),  «М‰рм‰р» (1969), «Гадил‰рг‰ гимн» (1971), «Наз» (1973) кебек шигырь китаплары бел‰н татар поэзиясен‰ сыйфат яSарышы алып килг‰н _зенч‰лекле талантлы шагыйрь булып таныла. АныS эчт‰лек ягыннан катлаулы, тир‰н фикер ассоциациясен‰, ‰ форма ягыннан с™йл‰м интонациясен‰, ирекле ритмикага нигезл‰нг‰н кыска шигырьл‰ре, диалог k‰м монологлары _з вакытында татар поэзиясенеS _сеш тенденциял‰ре турында Gанлы с™йл‰ш_л‰р, б‰х‰сл‰р тууга да с‰б‰п була, k‰м ул б‰х‰сл‰р, безнеS Gирлект‰ ген‰ калмыйча, б™тенсоюз, б™тенроссия м‰йданнарында да яSгыраш ала. Кыю иGаты, гражданлык активлыгы, популярлыгы Равил Ф‰йзуллинны табигый р‰вешт‰ алтмышынчы еллар шагыйрьл‰ренеS лидеры д‰р‰G‰сен‰ к_т‰р‰. Ул чорларда аныS иGаты турында т™рле телл‰рд‰ й™зл‰рч‰ м‰кал‰л‰р басыла. Равил Ф‰йзуллин поэзиясе иS беренче н‰_б‰тт‰ сугыштан соSгы алтмышынчы елларда ф‰нни-техник революция чорында формалашкан буынныS д™ньяга карашын, тормышка м™н‰с‰б‰тен, рухи k‰м ‰хлакый эзл‰н_л‰рен яSача, заманча чагылдырырга омтылуы бел‰н _зенч‰лекле. ШагыйрьнеS к_пчелек шигырьл‰ре яSа заман кешесен‰ т™б‰п языла,  интеллектуаль укучыга адреслана. Нечк‰ тоем, тир‰н уй, ф‰лс‰фи фикер, гражданлык пафосы шагыйрь иGатыныS т™п асылы.
Р. Ф‰йзуллин  шигырьд‰ кыскалыкка, аз с_злелекк‰ омтылучы шагыйрь.  Бу юн‰лешт‰ ул Ш‰рык поэзиясенд‰, бигр‰к т‰ т™рки халыклар  шигъриятенд‰ борынгыдан килг‰н чич‰нлек традициял‰рен уSышлы д‰вам иттер‰ k‰м тупланган т‰Gриб‰не заманча эчт‰лек, яSа форма сыйфатлары бел‰н баета бара. Р.Ф‰йзуллин  х‰зерге татар поэзиясенд‰ кыска формаларга, ‰йтик, бер-ике-™чьюллыкларга, тулы гражданлык хокукы бир_чел‰рнеS берсе. Б_генге яшь буын шагыйрьл‰ре арасында аныS тарафдарлары к_п. Ул бу ™лк‰д‰ _з м‰кт‰бен булдырган шагыйрь.
ШагыйрьнеS байтак ‰с‰рл‰ре ак шигырь яки ирекле шигырь бел‰н язылган. Безд‰ “бу-яSалык” яки “яSалык т_гел”, дип озак б‰х‰сл‰штел‰р, б‰х‰с м‰йданында кылычлар озак чыSлады. Ак шигырь д‰, ирекле шигырь д‰ татар ‰д‰биятында соSгы елларда юктан бар булган, к_кт‰н т™шк‰н н‰рс‰л‰р т_гел. Ак шигырь элементларын С‰гыйть Р‰миев k‰м jади Такташтан, €хм‰т Ф‰йзи k‰м €нв‰р Давыдовтан табып була. Башка халыклар ™чен д‰ гыйбр‰тле х‰лл‰р, проблемалар к_т‰р_ бел‰н Равил Ф‰йзуллиныS т™рле алымнар бел‰н язылган шигырьл‰ре башкаланыS “Молодая гвардия”,”Советский писатель”,”Современник”,”Советская Россия” н‰шриятларында русча басылып чыккан китаплары моSа д‰лил була алалар.
Шагыйрь _зенеS шигырьл‰рен психологик хал‰т, к_Sел тирб‰лешл‰ре, хис k‰м фикерд‰ге каршылыклар, к™телм‰г‰н лирик борылышлар нигезен‰ кора. АныS шагыйрь буларак осталыгы k‰м индивидуаль _зенч‰леге н‰къ мен‰ кыска шигъри формага зур тормыш ф‰лс‰ф‰се, психологик киеренкелек k‰м фикер тыгызлыгы сала бел_енд‰ ачыла да инде.
ИGатыныS башлангыч чорында, нигезд‰, с™йл‰м интонациясен‰ корылган ирекле шигъри форманыS традициял‰рен _стер_, яSа м™мкинлекл‰рен ачу юн‰лешенд‰ кыю экспериментлар алып барган k‰м уSышлы н‰тиG‰л‰рг‰ ирешк‰н Равил Ф‰йзуллин Gитмешенче еллардан башлап халык иGатына нигезл‰нг‰н поэтик формаларны _зл‰штер_г‰ игътибарын к™ч‰йт‰. С_р‰тл‰_д‰ге, образлы фикерл‰_д‰ге индивидуаль _зенч‰леген саклаган х‰лд‰, ул бу юн‰лешт‰ д‰ яSа уSышларга иреш‰. ШуSа к_р‰ д‰ к_п кен‰ композиторлар, аныS иGатына м™р‰G‰гать итеп, шигырьл‰рен к™йг‰ салалар. Халык яратып Gырлый торган «Аккошлар», «Мин сине ничек яраттым», «Сагыш», «Тимим к_Sеле쉻, «Иясез шатлык», «Ветеран Gыры» k.б. ‰н‰ шундыйлардан.
Ф‰йзуллинныS иллед‰н артык китабы д™нья к_р‰. ШуларныS унбишл‰бе русча. Башка телл‰рд‰ басылганнары да шактый. М‰ск‰_ н‰шриятларында чыккан «Саз» (1974), «Суровая нежность» (1974), «Миг возвращения» (1976), «Песня веселых пекарей» (1977), «Мой звездный час» (1978), «Короткие стихи» (1980), «Полнолуние» (1983), «Лунные тополя» (1990) ‰н‰ шундыйлардан. Болардан тыш аерым ‰с‰рл‰ре алман, гар‰п, инглиз, поляк, француз, т™рек, эстон, _зб‰к, грузин k.б. телл‰рг‰ д‰ т‰рGем‰ ител‰. АныS шигырьл‰ре ике й™з томлык «Б™тенд™нья ‰д‰биятлары китапхан‰се» сериясенд‰ чыккан томлыкларныS берсенд‰ (180) урын ала. €дипнеS Татарстан китап н‰шриятында ике тапкыр «Сайланма ‰с‰рл‰р»е (биштомлык  1992-2001 елларда; алтытомлык  2005 елда) басылып чыга.
Равил Ф‰йзуллин поэма жанрында k‰м балалар поэзиясе ™лк‰сенд‰ д‰ актив иGат ит‰. «К™р‰шчел‰р», «Гадил‰рг‰ гимн», «С‰йд‰ш», «Ике зират арасы» поэмалары, балалар ™чен язылган «Р‰сем ясыйм» (1965), «К_м‰ч пешер_чел‰р Gыры» (1977), «Ч‰ч‰кл‰р _стердем» (1979), «Паласны кем кагар?» (1980), «Якты моS» (1983), «С‰гать бел‰н С‰гыйть» (1989), «Газиз китабы» (2004) исемле шигъри Gыентыклары ‰дип иGат эшч‰нлегенеS _зенч‰лекле бер ™лешен т‰шкил ит‰л‰р. Шагыйрь ‰д‰бият, с‰нгать, иGтимагый тормыш м‰сь‰л‰л‰рен‰, с‰яс‰тк‰ багышланган ‰д‰би-публицистик м‰кал‰л‰р, эссе-уйланулар, новелла-парчалар, кал‰мд‰шл‰ренеS k‰м с‰нгатькярл‰рнеS иGат портретлары (алар Gитмешт‰н артык), чит илл‰рг‰ иGади командировкалары, с‰ях‰тл‰ре турындагы юлъязмалары авторы буларак та G‰м‰гатьчелекк‰ яхшы билгеле («Fырларда ил гаме», 1984, «Сайланма ‰с‰рл‰р»енеS д_ртенче, бишенче, алтынчы томнары k.б.).
Р. Ф‰йзуллинныS хезм‰т k‰м иGат биографиясе алтмышынчы еллардан бирле «Казан утлары» журналы бел‰н тыгыз б‰йле. Ул егерме елга якын бу журналныS баш м™х‰ррире. 2006 елда журналныS меSенче саны чыгу уSаеннан аныS Gит‰кчелегенд‰ «С_нм‰с утлар балкышы» диг‰н энциклопедик характердагы зур к_л‰мле уникаль китап д™нья к_р‰. Х‰зерге к™нд‰ Р.Ф‰йзуллин «Казан утлары» журналыныS баш м™х‰ррире вазифасында.
АныS ‰с‰рл‰ре к_п м‰рт‰б‰л‰р т™рле д‰р‰G‰д‰ге премиял‰р, аерым алганда: 1966 елда яшь шагыйрьл‰рнеS М‰ск‰_д‰ ВЛКСМ ^К оештырган Б™тенсоюз фестивале премиясе, 1970 елда «М‰рм‰р» исемле китабы ™чен Республика яшьл‰р оешмасыныS М.F‰лил исеменд‰ге премиясе, 1973 елда «Дружба народов» журналы k‰м 1979 елда «Литературная Россия» газетасы премиял‰ре, 1978 елда «Шигырьл‰р k‰м поэмалар» китабы (1976) ™чен Татарстан РеспубликасыныS Г.Тукай исеменд‰ге Д‰_л‰т премиясен‰ лаек була. 1999 елда Татарстан Президенты М.Ш.Ш‰ймиев Указы бел‰н аSа «Татарстан РеспубликасыныS халык шагыйре» диг‰н исем бирел‰.
Б™тен иGади гомере д‰вамында Р.Ф‰йзуллин G‰м‰гать эшл‰ренд‰ актив катнаша. 1990-1995 елларда Татарстан Югары Советы депутаты буларак республиканыS м™ст‰кыйльлеген, д‰_л‰тчелеген яклауда актив эш алып бара. ^тк‰н гасырныS Gитмешенче - сикс‰ненче елларында язучыларныS илк_л‰м узган к_п кен‰ съездларында делегат булып катнаша, бернич‰ м‰рт‰б‰ СССР k‰м РСФСР Язучылары берлегенеS идар‰сен‰ сайлана. Ул шулай ук 1968 елдан х‰зерг‰ кад‰р Татарстан Язучылар берлегенеS даими идар‰ ‰гъзасы. 1999 елдан Язучылар берлегенеS кабул ит_ коллегиясе р‰исе. 1985 елда аSа «РСФСРныS атказанган м‰д‰ният хезм‰тк‰ре» исеме бирел‰. €д‰биятны _стер_д‰ k‰м матбугаттагы казанышлары ™чен Р.Ф‰йзуллин 2006 елда Дуслык ордены бел‰н б_л‰кл‰н‰. 2007 елда Татарстан Ф‰нн‰р академиясенеS мактаулы академигы итеп сайлана.
Р.Ф‰йзуллин  1966 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге ‰гъзасы.

”К™р‰шчел‰р” поэмасы
Р.Ф‰йзуллин поэмалар к_п язуы бел‰н дан алган шагыйрь т_гел. Л‰кин алар, зур колачлы эпик ‰с‰рл‰р буларак, _зенч‰лекле, яSа.
Автор б™тен кешелек язмышына б‰йле социаль каршылыкларныS йомгагын поэманыS _з‰ген‰ алып, к™р‰шче образын алгы планга, м‰йдан уртасына чыгарып куя.
Б™тен
планета буйлап
вакансия!
К™р‰шчел‰р кир‰к!
К™р‰шчел‰р!
Бел‰клел‰р Gит‰,
Й™р‰клел‰р кир‰к!
Ку‰тлел‰р Gит‰,
тел‰клел‰р кир‰к.
К™р‰шчел‰р кир‰к!
К™р‰шчел‰р!
ШагыйрьнеS ‰леге поэмада ирешк‰не - к™р‰ш мотивларын, гуманизмны калку итеп куюында гына да т_гел, бу сыйфатлар гомум‰н д‰ аныS поэзиясен‰ хас: ул ф‰лс‰фи уйланучылар тарафдары, к_ренешл‰рнеS, вакыйгаларныS рухи асылына _теп керерг‰ омтылган, к_пчелек очракта шуSа ирешк‰н шагыйрь.
БезнеS заман аяусыз б‰релешл‰р заманы, тарихныS барлык кискен борылышларындагы кебек, ике идеологиянеS бугазга - бугаз, пычакка – пычак килг‰н заманы.
Шагыйрь _зе поэязияд‰ к™р‰шче т™шенч‰сен‰ мен‰ нинди м‰гън‰ сала:
...К™р‰шче шул-
матурлыкны арттыручы
Gир й™зенд‰ k‰м кешел‰р к_Sеленд‰,
илаkи к™ч-м‰х‰бб‰тне
кояштан да биекк‰р‰к к_т‰р_че...


Гариф Ахунов Равил Ф‰йзуллин турында шундый с_зл‰р ‰йтеп калдыра: ”€г‰р шагыйрь шушы программаны ахыргача башкарып чыгарга тели ик‰н, аSар талантлы булу гына Gитми, ул k‰рдаим халык k‰м ил язмышыныS _з‰генд‰ торырга, _з д‰веренеS, _з халкыныS, _з иленеS чын улы булып кала алырга тиеш “.
Мин _зем Равил Ф‰йзуллинныS ныклыгына, алга таба да яSа эстетик кыймм‰тл‰р тудыра алачагына ышанам. Яшьли ил к_л‰м м‰йданга чыга алуы, табигать бирг‰н с‰л‰те, хезм‰т яратуы, _з принципларын _тк‰р_д‰ ахыргача к™р‰ш‰ алуы k‰м, ниkаять, вак-т™як б‰я - с_зл‰рд‰н ™стен тора бел_е моSа нык ышандыра. Мин аныS зур диSезд‰ зур кораб булуын бик телим.





Кулланылган ‰д‰бият:
1. Равил Ф‰йзуллин. Сайланма ‰с‰рл‰р, Казан, 2002.
2. Халыкара “Мирас” журналы. № 6, 2000 ел.
3. Равил Ф‰йзуллин “Наз” китабы ,Татарстан китап н‰шрияты,1973
4. “Идел” журналы, № 12, 1996 ел.














13PAGE 15


13PAGE 14815




15