Брачно - семейное право в Беларуси XVI в.
| Разделы | История государства и права зарубежных стран •Семейное право |
| Тип | |
| Формат |
 Microsoft Word
|
| Язык | Белорусский |
| Загрузить архив: | |
| Файл: ref-28510.zip (77kb [zip], Скачиваний: 199) скачать |
Інстытут сямейна - прававых адносін складаўся на працягу працяглага часу, яшчэ да ўзнікнення права існавалі правілы ўступы ў шлюб, звычаі па правядзенні ўрачыстасці шлюбу і г. д.
У эпоху Рэнесансу шлюбныя адносіны пачынаюць рэгулявацца прававымі нормамі, адмысловая ўвага надавалася маёмасным адносінам. У наш час існуе цесная ўзаемасувязь сучаснай прававой сістэмай і сістэмай права сярэднявечча, бо некаторыя рэлігійныя і прававыя звычаі існуюць і дагэтуль. Шматлікія нормы сямейных адносін хоць і не захаваліся ў першапачатковым выглядзе, але яны і ў цяперашні час адлюстроўваюць у асноўным сваю ранейшую сутнасць.
Актуальнасць праблемы шлюбна-сямейных адносін захаваліся і па гэтай дзень, бо шлюбнай - сямейны інстытут з'яўляецца асноўнай складовай часткай адносін паміж людзьмі, наяўных як у прававы, так і ў індывідуальнай форме.
У цяперашні час шлюбна-сямейныя адносіны вылучаныя ў самастойную галіну права, да гэтага часу гэтыя адносіны былі структурнай часткай першапачаткова ў Статутах Вялікага княства Літоўскага, а далей і ў грамадзянскім праве Рэспублікі Беларусь.
Кодэкс аб шлюбе і сям'і рэгулюе найболей важныя праблемы грамадзян і грамадствы ў цэлым, такія, як маёмасныя адносіны, абавязкі і правы мужоў, іх адказнасць, што ў прынцыпе амаль у поўным аб'ёме і было адлюстраванае ў сярэднявечным заканадаўстве ў сферы шлюбных і сямейных адносін.
Мэта курсавой працы заключаецца у атрыманнi паняцця аб фармiраваннi шлюбна-сямейнага права i заканадауства XVI ст. i характарыстыка прававой сiстэмы Вялiкага Княства Лiтоускага.
Развiццё у Беларусi у XVI ст. новых поглядау i канцэпцый прававога рэгулявання сямейных дачыненняу, якiя мелi i стваралi тэарэтычныя асновы развiцця iнстытуцый сямейнага права у Беларусi.
Адлюстраванне такiм асноуным элементам, як iнстытуцыя сям'i перыяда бурнага развiцця эканомiкi i культуры, а таксама iндывiдуалiзацii сямейных правадачыненняу.
Уплыу рэнесансавага гуманiзму, натуральна-прававой дактрыны i канцэпцыi рымскага права на палiтычна-прававыя iнстытуцыi грамадства Вялiкага Княства Лiтоускага.
Аналiзаванне уплыва прававых сiстэм на ровень духоунага жыцця грамадства, развiццё грамадскай думкi, палiтычных уяуленняу пра шляхi будаунiцтва гаспадарства i месца асобы у iм.
Субсiдыярныя, дактрынальныяi заканадаучыя крынiцы права Беларусi у XVI ст.
1. РОЛЯ IНСТЫТУТАУ ШЛЮБУ I СЯМ'I, СIСТЭМА ПРАВА БЕЛАРУСКАГА ГРАМАДСТВА.
1.1. Умовы развiцця сям'i у беларускiм грамадстве
Агульнае уяуленне пра беларускую сям'ю XVI ст. шчыльна звязана са станавым характарам сярэднявечнага грамадства. Сялянская, мяшчанская i шляхоцкая сем'i пры наяунасцi агульных рысау мелi пэуную спецыфiку, абумоуленую не толькi рознымi сацыяльна-эканамiчнымi умовамi, але i маральна-этычнымi прычынамi.
Якасныя зрухi у эканамiчным, палiтычным, сацыяльна-культурным жыццi грамадства XVI ст. прывялi да зменау у статусе станау i, натуральна, сем'яу, з якiх яны складалiся.
Развiццё унутранага i знешняга рынку сталася фонам, на якiм адбывалiся гэтыя змены. У азначаны перыяд зямля як асноуны сродак вытворчасцi становiцца абарачальнай на унутраным рынку, пашыраецца замежны гандаль, заснаваны на сельскагаспадарчай прадукцыi.
У такой сiтуацыi не толькi для феадалау, але i для сялянау вялiкае значэнне набылi сувязi з рынкам. Пад уздзеяннем названых фактарау адбываецца стратыфiкацыя сялянства.
Змены у сацыяльна-эканамiчным жыццi найбольш адчувальна адбiлiся на сялянскай сям'i. У тыя часы iснавалi два яе тыпы: простая (малая) i складаная (з некалькiх пакаленняу). 3 другой паловы XVI ст. павялiчваецца колькасць простых сем'яу, бо валочная рэформа, згодна з якой адбывалася стварэнне фальваркау, паскорыла iндывiдуалiзацыю сялянскай сям'i.
3 сялянскай сям'i выцясняюцца супольныя уладальнiкi, якiя асаджвалiся на зямельныя надзелы. Вылучаная сям'я была iндывiдуальнай, заснаванай на простай роднасцi — муж, жонка i нежанатыя дзецi. У сувязi з гэтым у Беларусi пры канцы XVI ст. пераважным тыпам сям'i становiцца малая (iндывiдуальная). Але гэтыя працэсы не былi адназначныя: на усходзе Беларусi яны працякалi павольней i скончылiся у першай палове XVII ст.
Такiм чынам, увядзенне валочнага, фальваркавага землекарыстання прывяло да росту колькасцi малых сем'яу. Адначасова адзначаецца павелiчэнне насельнiцтва дзяржавы, што таксама пауплывала на рост колькасцi сем'яу i змяньшэнне памерау надзелау. Апошняе ёсць простым вынiкам распаду складанай сям'i.
Працэс запрыгоньвання сялянства пауплывау на шлюбна-сямейны iнстытут. Гэта выявiлася у абавязковым дазволе на шлюб з боку феадала, якi нярэдка жанiу i скасоувау шлюб падуладных яму людзей. Асобы, якiя жанiлiся, абкладвалiся падаткам, прычым удовы у большым памеры, чым дзяучаты.
У сувязi з прынцыпам — стан жонкi адпавядае стану мужа — свабодная жанчына магла стаць у вынiку замужжа несвабоднай, а да шляхцянкi ужывалiся санкцыi матэрыяльнага характару. Стратыфiкацыя сялянства у пэунай меры абмяжоувала уступленне у шлюб i выбар сужэнца памiж асобнымi пластамi сялян — уладальнiкамi поунага надзелу зямлi, палавiннага, беднякамi, але шлюбы мiж iмi былi магчымыя.
Сям'я феадала адрознiвалася ад сялянскай i мяшчанскай iншым статусам сямейшкау. Феадал меу неабмежаваную уладу над прыгоннымi. Тым часам правы жонкi i дзяцей феадала былi у большай ступенi юрыдычна абароненыя, стражэй выконвалiся шлюбныя царкоуныя абрады i шлюбныя нормы кананiчнага права, што гарантавалi захаванасць шляхоцкага статусу для нашчадкау.
Мяшчанская сям'я у XVI ст. мела шмат агульнага з сялянскай. Адначасова гарадская сям'я адрознiвалася ад сялянскай перад усiм тым, што яна узнiкла i iснавала на прафесiйнай аснове.
У гэты перыяд iснавалi шматлiкiя абмежаваннi для уступлення у шлюб, перш за усе матэрыяльнага плана. Дзейнасць жанчыны у эпоху Сярэднявечча абмяжоувалася у асноуным хатняй гаспадаркай: прадзенне, адбельванне, выпечка хлеба, прыгатаванне пiва i г.д. Прычым абавязкi жанчыны былi аднолькавыя у сялянскай, так i у мяшчанскай сям'i. У хатняй гаспадарцы маглi заняты не толькi сямейнiкi, але i чужыя: удовы, дзяучаты-сiроты, якiя, жывучы у сем'ях блiзкiх, займалiся хатнiмi справамi. Пры гэтым у вёсцы у жанчыны было болей магчымасцяу знайсцi занятак, чым у горадзе.
Жанчына у мяшчанскай сям'i, таксама як i у сялянскай, пад час войнау (якiя былi тады даволi частыя), акрамя вядзення хатняй гаспадаркi, магла выконваць усе асноуныя прафесiйныя абавязкi, звязаныя з вытворчай дзейнасцю. Жанчыны таксама маглi працаваць ва уласных або чужых рамеснiцкiх установах як самастойныя прадпрымальнiцы або як найманыя работнiцы, пра што сведчыць наяунасць жаночых цэхавых рамёствау у тэкстыльнай вытворчасцi. Жаночая праца выкарыстоувалася у цэхавых рамёствах кушняроу, пекарау, вышывальнiц гербау i г.д.
Неабходна адзначыць, што абмежаванне правадзеяздольнасцi жанчын, як правiла, датычыла толькi палiтычнай дзейнасцi, дзяржаунага права i тлумачылася як немагчымасць займаць дзяржауныя пасады. Наконт маёмасных i асабiстых правоу Статуты не змяшчаюць абмежаванняу.
Такiм чынам, XVI ст. стала для Беларусi перыядам бурнага развiцця эканомiкi i культуры, галоуных сацыяльна-палiтычных iнстытутау. Iнстытуты сям'i адлюстравала гэта у поунай меры, адбылася выразная iндывiдуалiзацыя сямейных правадачыненняу. У праве адбiлася жаданне кожнага сямейнiка мець свой статус, ахоуваць свае маёмасныя i асабiстыя правы. Права пачало актыуна рэгуляваць адносiны памiж сямейнiкамi, найперш маёмасныя, што вызначалiся новымi сацыяльна-эканамiчнымi працэсамi. Неабходна улiчваць такую асаблiвасць iнстытутау шлюбу i сям'i, як дамiнаванне звычаяу, традыцый, старадауных абрадау, перавагу элемента архаiчнасцi у аспекце светапогляду. Гэтая акалiчнасць разглядае змены у прававым рэгуляваннi сямейна-маёмасных i асабiстых шлюбна-сямейных стасункау як унутрана заканамерныя, неабходныя для працэсу развiцця iнстытутау сям'i у структуры тагачаснага грамадства, якiя вызначылiся пад уплывам новых элементау у культуры i сацыяльна-эканамiчным развiццi.
1.2. Прававая сiстэма у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм
Працэс развiцця права у Вялiкiм Княстве быу падобны да агульнаеурапейскага i грунтавауся на агульнасцi фiласофска-палiтычнай думкi i адзiным метадзе адукацыi юрыстау праз сiстэму эурапейскiх унiверciтэтау. Мяркуецца, што у XV — пачатку XVI ст. у прававой ciстэме Вялiкага княства Лiтоускага пераважала канцэпцыя школы каментатарау. Яна найбольш моцна пауплывала на развiццё прыватнага права, але не выклiкае сумневу i яе важная роля у развiццi публiчнага права.
Уплыу школы каментатарау у Вялiкiм Княстве назiрауся у прывiлеях канца XV — пачатку XVI ст. Яны больш сiстэматызаваныя, у iх замацаваны асноуныя прынцыпы права. У сваей практычнай дзейнасцi суддзi спасылалiся на дактрыну права, мясцовае звычаёвае права, замежныя сiстэмы права, якiя, паводле iх меркавання, адпавядалi натуральным правам чалавека i дасягненню справядлiвасцi.
Упершыню неабходнасць кадыфiкацыi атрымала прававое афармленне у Валынскiм прывiлеi вялiкага князя Аляксандра 1501 г., дзе было абвешчана, што мясцовы закон (прывiлеi Валынскай зямлi) дзейнiчае толькi да часу прыняцця агульнадзяржаунага закону — Статута.
Працэс кадыфiкацыi знаходзiуся пад пiльным наглядам грамадскасцi, таму у 1514 г. сойм звярнууся да манарха з просьбай паскорыць заканадаучую працу. Але першы праект агульнадзяржаунай кадыфiкацыi быу разгледжаны соймам толькi у 1522 г., канчатковы ж праект Статута прыняты на Вiленскiм сойме 1528—1529 гг.
Прававая навука у сярэдзiне XVI ст. прапанавала новую ciстэму права — пандэктную. Пандэктная ciстэма змянiла iнстытутную. Новая, пандэктная, ciстэма прапанавала падзел права на агульную (агульныя нормы, прынцыпы, дэфiнiцыi агульных катэгорый права) i асобную (асобны iнстытут, групы нормау па суб'екце або аб'екце рэгулявання) часткi. Яна спрыяла працэсу развiцця заканадауства i выкарыстоувалася пры кадыфiкацыi права i распрацоуцы Статутау 1529, 1566, 1588 гг.
Кадыфiкацыя права адбывалася у Вялiкiм княстве Лiтоускiм на працягу XVI ст., у вынiку чаго стварылася заканадаучая аснова добра развiтой для свайго часу прававой ciстэмы. Як адзначалася, навуковую распрацоуку асноуных прынцыпау кадыфiкацыi здзейснiлi такiя школы права, як каментатары i гуманiсты. Кадыфiкацыя як прававая з'ява адлюстравала асноуныя рысы Рэнесансу.
Асаблiвасцю прававога развiцця у XVI ст. была распрацоука публiчнага права. Дзяржава разумелася як абсалютна суверэнная, а манарх — як ахоунiк яе суверэнiтэту. Iдэя прадстаунiчай улады народа-шляхты была замацаваная у наданнi вальнаму сойму шырокiх паунамоцтвау за кошт абмежавання улады манарха. Заканадаучая улада пераходзiла да найвышэйшага прадстаунiчага органа — сойма, найвышэйшая судовая улада — да сойма i найвышэйшага суда (Галоунага трыбунала). Iдэя прыярытэту закону пауплывала на наданне народу-шляхце права на супрацiу манарху, калi манарх парушау яе законныя iнтарэсы або iнтарэсы дзяржавы. Гэтае права упершыню было замацаванае у Генрыкавых артыкулах. Заканадауства Вялiкага Княства адлюстравала iдэю законнасцi як асноватворную для дзяржаунай улады i жыцця грамадства. Парушэнне закону разглядалася як процiдзяржаунае дзеянне, а iдэя прававой дзяржавы упершыню набыла рэальныя рысы у заканадаустве.
Характэрнай асаблiвасцю прававой ciстэмы Вялiкага Княства было тое, што у адрозненне ад заходнееурапейскага права ciстэматызавалiся усе яго iнстытуты (галiны). У аснову яе былi пакладзены новыя iдэi i прынцыпы: захаванне суверэнiтэту дзяржавы, адзiнага закону для усей дзяржавы i уciх паунапрауных людзей, прыярытэт пiсанага права [Статут 1529, р.I, арт. 1, 3, 9, 17, 25; р. III, артю 64; р. VII, арт. 25; Статут 1566, р. III, арт. 13; Статут 1588, р. III арт. 1, 4, 12, р. IV, арт. 82].
Статуты былi напiсаны старабеларускай мовай, нацыянальнай мовай дзяржаунага заканадауства, што адпавядала новым iдэям Рэнесансу у разуменнi нацыянальнай свядомасцi як асновы умацавання дзяржаунага суверэнiтэту.
1.3. Асноуныя i субсiдарныя крынiцы шлюбна-сямейнага права.
Асноуныя крынiцы.
Найдаунейшай крынiцай права лiчыцца звычай, якi доугi час быу асновай права, вызначау спосабы яго выкарыстання i развiцця. Юрыдычны звычай — адна з пачатковых формау права, агульнапрынятае судом правiла рэгулявання дачыненняу памiж людзьмi, якое трымаецца на даунiнi ужывання i супадзеннi рэлiгiйных i юрыдычных поглядау грамадства.
Пераходная эпоха ад звычаёвага права да агульнадзяржаунага кадыфiкаванага закону (XIV — першая чвэрць XVI ст.) суправаджалася iстотнымi зменамi у праве, яго сутнасцi, прынцыпах, змесце, рэзкiм падыходам ад сярэднявечнага стэрэатыпу формы права, якi не адводзiу закону важнай ролi. Публiчны закон Сярэднявечча быу больш развiтым таму, што тагачаснае грамадства часцей трымалася звычаю. У XV—XVI стст. роля звычаю як крынiцы права абмяжоуваецца спачатку у галiне публiчнага права, а з канца XVI ст. i у галiне прыватнага права. У XVI ст. кадыфiкацыя права афiцыйна зацвердзiла другасную ролю звычаю i першынства закону.
Дактрына права - гэта навуковая канцэпцыя разумення права, яго зместу i ролi дзеля справядлiвага рэгулявання сацыяльных дачыненняу, iнакш навука, праца, якой грунтавалася на прынцыпах рымскай сiстэмы, зрабiла значны уплыу на заканадауства Вялiкага Княства, перадусiм на палажэннi трох Статутау. Неабходна адзначыць, што рымская сiстэма праз навуку права i простую рэцэпцыю яе нормау была пакладзеная у аснову пачатковага развiцця кананiчнага (царкоунага) i магдэбургскага права. Дактрына права наупрост пауплывала на распрацоуку нормау права i iх ужыванне, на падставе чаго яе можна лiчыць найважнейшай крынiцай права XV—XVI стст.
У XIV—XV стст. феадальнае права Беларусi было увасобленае у прывiлеях, якiя у XVI ст. пераважна замененыя Статутамi 1529, 1566, гг. 3 гэтага часу закон стау адыгрываць найважнейшую ролю. Агульназемскiя прывiлеi нават не былi падзеленыя на артыкулы. У агульназемскiх прывiлеях у меншай ступенi, чым у мясцовых, адлюстравауся працэс фармавання нормау цывiльнага i шлюбна-сямейнага права. Найбольш развiтымi у прыватным праве прывiлейнага перыяду былi асновы iнстытута спадкаемства. Працэс прымання прывiлеяу у XV ст. ёсць неабходным i натуральным этапам пераходу ад звычаёвага права i прававых традыцый да пiсанага закону з яго якасна iншай ciстэмай падзелу прававога матэрыялу. Першыя спробы пэуных ciстэматызаваных абагульненняу права назiраюцца у агульназемскiм Прывiлеi 1447 г. i Судзебнiку (Лiсце) Казiмiра 1468 г.
Актыуны кадыфiкацыйны працэс выявiуся у Статутах 1529, 1566, 1588 гг. Статуты уяулялi сабой "зборы" законау, санкцыянаваныя найвышэйшай уладай для агульнадзяржаунага ужывання.
Тагачасная сiстэма права - Статуты змяшчалi нормы розных галiнау (дзяржаунага, цывiльнага, шлюбна-сямейнага, адмiнiстрацыйнага, экалагiчнага, працэсуальнага права i т.д.). Распрацоука кадыфiкацаванага заканадауства акрэслiла якасную мяжу памiж сярэднявечным партыкулярным правам i ciстэматызаваным i унiфiкаваным заканадауствам Новага часу. Закончаную працу кадыфiкацыi у XVI ст. уяуляу трэцi Статут. Але ровень тэарэтычнай апрацоукi i юрыдычнай тэхнiкi дазволiу вылучыць ужо у Статуце 1529 г. нормы прыватнага права, у тым лiку шлюбна-сямейнага, у асобныя раздзелы, групы нормау, што адлюстравала пачаткi развiцця галiновай структуры на падставе сфармаваных iнстытутау. Гэта можна расцэньваць як уплыу новай, пандэктнай, сiстэмы школы гуманiстау.
Да паступовага развiцця заканадауства Статутау спрычынiлiся працэс праватворчага досведу, развiццё навукi права, палiтычныя i сацыяльна-эканамiчныя змены у грамадстве. Акрамя гэтых аб'ектыуных фактарау, што абумовiлi дынамiзм i высокi ровень працэсу праватворчасцi.
Статуты 1529,1566,1588 гг. былi асноунай крынiцай права у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм на працягу XVI — пачатку XIX ст. Статуты адлюстравалi канцэпцыю прыярытэту закону як крынiцы права i стварылi аснову феадальнага права Вялiкага Княства. Але Статуты як асноуны закон дзяржавы не касавалi ужывання субciдыярных сiстэмау права (рымскага, кананiчнага, магдэбургскага) дзеля удасканалення прававой ciстэмы. У прыватнасцi, рэгуляванне правадачыненняу у галiне цывiльна-сямейнага i шлюбнага права у значнай ступенi адбывалася з дапамогай гэтых крынiцау.
У XVI ст. з узнiкненнем у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм развiтога заканадауства — Статутау 1529, 1566, 1588 гг. — ужыванне замежнага права звузiлася, але тэарэтычна i практычна захоувалася магчымасць звяртацца да тых сiстэм, якiя дапаунялi дзяржауную i запаунялi прагалы у ей. Гэтыя ciстэмы права называлiся субсiдыярнымi i шырока выкарыстоувалiся на практыцы. Iснавау i iншы метад удасканалення права — шляхам рэцэпцыi нормау з iншых сiстэм i крынiцау пры выпрацоуцы сваiх уласных законау.
Рымская юрыспрудэнцыя найбольш iстотна пауплывала на iнстытут цывiльнага i шлюбна-сямейнага права. Рымскае права значнае месца адводзiць цывiльна-сямейным прававым дачыненням, перадуciм праву на уласнасць, спадчыну, апеку, на спозыскi i абавязкаваму праву. Iнстытутам шлюбу i асабiстым сямейным дачыненням рымскае заканадауства аддае значна меньш увагi, хоць асноуныя моманты, што вызначаюць паняцце шлюбу i умовы яго сапрауднасцi, знайшлi у iм поунае развiццё. Менавiта гэтыя нормы, пазней запазычаныя царкоуным i свецкiм правам, увайшлi ва усе кананiчныя i многiя свецкiя зборнiкi права
Магдэбургскае права. Адной з крынiц цывiльнага i шлюбна-сямейнага права Беларусi было нямецкае гарадское права, вядомае пераважна як магдэбургскае. Важнае значэнне мела i нямецкае земскае i леннае права. Асобныя прававыя ciстэмы еурапейcкiх гарадоу, вызваленых ад улады феадальнай адмiнiстрацыi, спачатку фармавалiся на падставе пастановау гарадской рады, якiя запiсвалiся у гарадскiя кнiгi i разглядалiся як прэцэдэнт. Так паступова склалася афiцыйнае гарадское заканадауcтва, што развiвалася на аснове рымскага права або амаль незалежна ад яго на нямецкiм звычаёвым праве. Магдэбургскае права было афiцыйным гарантам незалежнасцi горада ад феадальнай iерархii. У Вялiкiм Княстве першыя прывiлеi на магдэбургскае права атрымалi у XIV ст., пазней асаблiвы статус такiх гарадоу быу зацверджаны у Статутах 1529, 1566, 1588 гг. Увогуле iснавала некалькi формау ужывання магдэбургскага права. У адных гарадах статут места распрацоувалi самастойна, грунтуючыся на прынцыпе самакiравання, узятым з магдэбургскага права. У другiм выпадку статут выпрацоувалi самастойна на аснове свайго звычаёвага гарадскога права, але пры прагалах у гэтым законе карысталiся крынiцамi нямецкага права. Iншым разам крынiцы магдэбургкага права ужывалi як свой уласны статут. Зварот да iншаземных cicтэм права быу звычайнай тагачаснай прававой традыцыяй i грунтавауся як на патрэбе у рэгуляваннi новых правадачыненняу, так i на агульнасцi юрыдычнай навукi i адукацыi, таму выкарыстанне "Вайхбiльда Магдэбурга" або "Люстра саксау" у гарадах Княства было звычайнай з'явай. Магдэбургскае права пэуным чынам пауплывала на фармаванне прававой сiстэмы нашай краiны. Яно выкарыстоувалася у судах як дапаможная крынiца, у некаторых гарадах — як адзiная асноуная крынiца, а магчыма, у працэсе кадыфiкацыi былi пазычаныя асобныя нормы.
Кананiчнае права. Для феадальнага шлюбна-сямейнага права натуральным было дамiнаванне рэлiгiйнай iдэалогii з прычыны асаблiвага становiшча царквы у феадальным грамадстве. Сувязь права з рэлiгiяй зацвердзiлася у ciстэме кананiчнага права, якое рэгулявала кола грамадскiх дачыненняу, звязаных з мараллю i хрысцiянскiм вучэннем: сямейныя дачыненнi, шлюб, стасункi памiж дзецьмi i бацькамi, тэстаменты, злачынствы супраць царквы i рэлiгii. Афiцыйна у IV ст. пачала утварацца ciстэма нормау, якая усебакова рэгулявала жыццё царквы як супольнасцi вершкау, а таксама стасункi памiж царквой i дзяржавай. Хрысцiянская царква на працягу стагоддзяу атрымала ад найвышэйшай свецкай улады пэуную юрысдыкцыю. У шырокiм сэнсе царкоуная юрысдыкцыя уяуляе сабой заканадаучую, выканаучую i судовую кампетэнцыю царквы. У вузкiм сэнсе — гэта права царкоунага суда па вызначанай катэгорыi справау. Здауна на землях сучаснай Беларусi хрысцiянства iснавала у двух абрадах: заходнiм i усходнiм — каталiцкае i праваслаунае веравызнаннi. У сувязi з гэтым неабходна разгледзець крынiцы права, якiмi карысталася i праваслауная i каталiцкая царква. 3 крынiцау царкоунай юрысдыкцыi на землях Беларусi першымi, верагодна, былi Статуты Уладзiмiра i Яраслава. Старажытнае царкоунае права, якое знайшло адлюстраванне у гэтых актах, уяуляла сабой вынiк пэунага сiнтэзу мясцовага дахрысцiянскага i царкоунага вiзантыйскага права, бо таго патрабавалi умовы хрысцiянiзацыi тагачаснага грамадства. Да крынiцау права каталiцкай царквы перыяду Сярэднявечча, якiя рэгулявалi шлюбна-сямейныя дачыненнi, належаць Дэкрэт Грацыяна XII ст., Дэкрэты Рыгора IX 1234 г., Да сярэдзiны XVI ст. шлюбнае права каталiцкай царквы можна разглядаць як мiжнароднае. Асноуныя палажэннi шлюбна-сямейнага права абодвух хрысцiянскiх веравызнанняу супадаюць. Памiж кананiчным правам каталiцкай i царкоуным правам праваслаунай царквы iснуе шмат агульнага, таму што гiстарычна да сярэдзiны XI ст. яны складалi кананiчнае права адзiнай хрысцiянскай царквы. Акрамя прааналiзаваных, афiцыйна адлюстраваных у заканадаустве i судовай практыцы субсiдыярных крынiц у праве Вялiкага Княства iснавалi i такiя з'явы, як узаемауплывы суседнiх прававых сiстэм.
У XVI ст. галоуным элементам дзяржаунай прававой ciстэмы было права паспалiтае Статутау 1529, 1566,1588 гг., дапоуненае кананiчным (царкоуным) i гарадскiм правам.
2. ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ ШЛЮБУ I ЯГО СКАСАВАННЕ,
2.1. Формы шлюбу паводле звычаёвага права.
Першае вядомае сёння упамiнанне пра формы шлюбу у славян паганскага часу сустракаецца у "Аповесцi мiнулых гадоу". Летапiс згадвае шлюбныя звычаi драулян, радзiмiчау ды iншых плямёнау, змяшчае звесткi аб трох формах шлюбу: крадзеж "каля вады", вывядзенне паводле папярэдняй змовы, прывядзенне нявесты у дом жанiха. У перыяд ранняга Сярэднявечча, калi iснавау ужозначны культурны пласт, ва уciх формах прысутнiчау элемент дамовы у тым або iншым выглядзе, што урэшце прывяло да фармавання дамоунага шлюбу. Таму з'явiлася меркаванне, што шлюбу як такога у форме куплi не iснавала. Выкарыстоувалася толькi форма дамовы куплi для надання яму юрыдычнай сiлы. На зямлi сучаснай Беларусi пераход ад палiгамii да манагамii супау з прыняццем хрысцiанства, пераходам ад паганскай культуры да хрысцiянскай. Хрысцiянства шчыльна звязанае з iнстытутам шлюбу i сям'i, у многiм вызначыла iх якасныя характарыстыкi, пра што яскрава сведчаць вядомыя старажытныя статуты — Уладзiмiра i Яраслава.
Вясельная абраднасць у Беларусi пачынаецца з часоу першабытнага ладу i мае шэраг аналогiй i паралеляу у абраднасцi iндаеурапейскiх народау[Довнар-Запольский, 1901, с.25; Никольский, 1956, с. 16 - 20]. У першыя часы пасля прыняцця хрысцiянства (X—XII стст.) формы шлюбу не зазналi iстотных зменау — вясельная абраднасць заставалася практычна аднолькавай для усiх пластоу насельнiцтва. 3 XII ст. адзначаецца iмкненне арыстакратыi да царкоунай шлюбнай традыцыi, але большасць насельнiцтва трымалася старажытных паганскiх абрадау. Вясельны абрад як працэс можна раздзялiць на тры паслядоуныя этапы: падрыхтоучы, вянчанне, вяселле. Першы, падрыхтоучы, меу фармальна-бытавое значэнне. На гэтым этапе афармлялася пагадненне бакоу (змовiны), удакладнялiся найважнейшыя матэрыяльныя аспекты будучай сямейнай суполкi, тэрмiны, арганiзацыйныя умовы вяселля, запрашэнне гасцей.
Падрыхтоучы этап. Для таго каб пагадненне было сапраудным, захоувалiся звычаi i абрады, якiя сiмвалiзавалi заручыны, тоесныя "вялiкiм запоiнам". "Запоiны" падзялялiся на малыя i вялiкiя i пачыналiся звычаем "сугляд" — сватаннем, аглядам бакамi будучых мужа i жонкi ды iх блiзкiх. Абрад "малыя запоiны" выконвауся пры атрыманнi прынцыповай згоды бакоу i бацькоу нявесты. Скасаванне дамовы на гэтым этапе шлюбнага працэсу не мела нiякiх юрыдычных вынiкау. "Вялiкiя запоiны" уяулялi сабой абрад канчатковых змовiн аб тэрмiнах, умовах, парадку вяселля. Пад час змовiн у доме нявесты, дзе збiралiся бацькi i родныя жанiха, вызначалiся пасаг i вена. Калi жанiх i нявеста былi розных хрысцiянскiх веравызнанняу, то дамаулялiся аб веравызнаннi будучых дзяцей. Вынiкi змовiн афармлялiся пiсьмовым пагадненнем, падпiсаным жанiхом i бацькам нявесты. У выпадку скасавання пагаднення пасля падпiсання названай дамовы прадугледжвалiся санкцыi у выглядзе уплаты зарукi i кампенсацыi шкоды пацярпеламу боку. У сувязi з юрыдычнай значнасцю змоунага лiста iснавау асаблiвы парадак яго афармлення. Лiст павiнны быу пацвярджацца подпiсамi i пячаткамi бакоу i сведак; гэтыя дакументы уносiлiся у актавыя кнiгi судоу. Апошнiм абрадам падрыхтоучага этапу былi заручыны, у часе якiх адбывалася передача пярсцёнкау, што сiмвалiзавала згоду бакоу i iх баькоу на шлюб i пераход улады над нявестай да яе будучага мужа.
Наступным этапам было вянчанне, якое узнiкла з прыняццем хрысцiянства. З цырымонiяй вянчання спалучалiся некаторыя паганскiя абрады i звычаi, што суправаджалi уступленне у шлюб, напрыклад каравайны, згодна з якiм жанiх брау у царкву каравай хлеба, бо ён лiчыуся святым паганскiм ciмвалам шлюбнага паяднання. Iснавалi i iншыя абрады, што суправаджалi ад'езд жанiха i нявесты у царкву. Царкоунае вянчанне як этап шлюбнага абраду афармлялася на працягу стагоддзяу. У XIII—XVI стст. да царкоунага вянчання ставiлiся як да элемента падрыхтоучага этапу. Таму звычайна яно ажыццяулялася задоуга да вяселля, адначасова са змовiнамi i заручынамi. Гэтым царкоунае вянчанне прырауноувалася да дамовы, забяспечанай грашовай зарукай.
Трэцiм этапам вясельнай абраднасцi было уласна вяселле. Змест яго вызначауся колькасцю цырымонiй, iх маляунiчасцю i значэннем. Пачаткам вяселля лiчылася замешванне цеста для каравая (каравайны абрад), яго выпечка. У гэты момант адбывауся збор жанiховай дружыны i ад'езд па нявесту. "Пiр вясёлы" пачынауся спачатку у нявесты, а затым працягвауся у жанiха. Асноуны момант вяселля — абрад "злучэння маладых", што змацоувае i аб'ядноувае маладых на "доугi век". Па сваей важнасцi ён адпавядау пазнейшаму царкоунаму вянчанню. Пасля "злучэння" нявеста лiчылася жонкай, праводзiуся абрад расплятання i "выкупу касы", адзявання галаунога убору замужняй жанчыны, затым — абрады "пiру", "пасцельны" i падзелу каравая памiж усiмi удзельнiкамi "пiру". Апошнiм абрадам, што завяршае вясельны цыкл, былi пярэзвы (апошняя вясельная размова) — элемент грамадавага побыту. "Пiр" грамады пасля вяселля быу неабходны для забеспячэння поунага удзелу "…у святарных дзеях усiх дворышчау дадзенага родавага аб'яднання" [Никольский, 1956, с. 225].
2.2. Рэгуляванне шлюбных адносiнау кананiчным i свецкiм правам.
Хрысцiянская царква, паводле Евангелля ад Мацвея ды iншых крынiц, аддае у iдэале перавагу бясшлюбнаму жыццю (для слугавання Госпаду). Прызнаючы бясшлюбнасць вышэйшай за шлюб, яна разглядала апошнi як неабходную уступку чалавечай слабасцi i у сваiм маральным вучэннi прызнавала шлюб неабходным i трывалым звязам, прапагандуючы яго непарушнасць. У пачатковы перыяд усталявання хрысцiянства з прычыны супярэчнасцяу памiж хрысцiянскiм вучэннем i звычаямi свецкага грамадства царква не вызначыла свайго станаулення да факта скасавання шлюбу, што пазней спрычынiлася да узнiкнення розных падыходау да гэтай праблемы ва усходняй i заходняй царкве.
Пад уплывай канцэпцыi свецкага заканадауства, найперш рымскага права, фармавалася хрысцiянская канцэпцыя скасавання шлюбу i адпаведнае царкоунае заканадауства. 3 сярэдзiны IX ст., калi рымскi папа i галава усходняга хрысцiянства iмператар Леу Мудры узаконiлi царкоунае вянчанне, гэты акт лiчыуся царквою пачаткам шлюбу. Царква прыняла рымскае азначэнне шлюбу.
Царква вызначыла наступныя этапы працэсу злучэння у шлюб: заручыны, складанне пiсьмовага кантракта — змоунага лiста, прыняцце блаславення у храме i заключны этап — надзяванне вянцоу маладымi (вянчанне). Гэтыя цырымонii да сярэдзiны XVI ст. былi не абавязковыя, асаблiва у асяроддзi простых людзей, таму што Леу Мудры у IX ст. зацвердзiу вянчанне толькi свабодным, шлюбныя дачыненнi несвабоднага насельнщтва рэгулявалiся звычаямi. 3 часам пашыралася меркаванне пра неабходнасць царкоунага вянчання, i у 1563 г. Трыдэнцкi сабор вынес пастанову пра абавязковасць царкоунага вянчання, як умову законнасцi шлюбу.
Згода бакоу была галоунай умовай сапрауднасцi шлюбу, яе парушэнне мела вынiкам несапрауднасць шлюбу. На сапрауднасць шлюбу уплывалi узрост, знаходжанне у шлюбе з iншай асобай, роднасць кроуная, духоуная i цывiльная (грамадзянская), сваяцтва, веравызнанне, учыненне злачынства супраць шлюбу.
Заходняя царкава, звязанная з нормамi рымскага права, лiчыла, што працэс вянчання павiнен быць публiчным, таму Трыдэнцкi сабор пастановамi 1561—1563 гг. больш строга рэгламентавау працэс шлюбавання. Сабор выпрацавау законную форму уступлення у шлюб, ад якой ужо поунасцю залежала яго сапрауднасць. Было пастаноулена, што законнае шлюбаванне павiнна адбывацца у царкве пры заяуленнi бакамi згоды на шлюб у прысутнасцi прыходскага святара i двух сведак. У Вялiкiм Княстве пастановы Трыдэнцкага сабора былi уведзеныя у 1577 г.
Усходняя царква iнакш трактавала абрад царкоунага вянчання. Таемствам прызнавауся абрад царкоунага вянчання, царкоуны сакрамент, а не сам шлюб. 3 гэтага вынiкала актыуная роля святара у абрадзе вянчання i непрызнанне сапрауднымi таемных шлюбау з прычыны таго, што яны адбывалiся без удзелу святара. Судовая практыка у Княстве сведчыць пра наданне вянчанню у XVI ст. важнага юрыдычнага значэння.
Наступнай умовай сапрауднасцi шлюбу, з гледзiшча хрысцiянскай царквы, ёсць узрост, бо ён вызначау фiзiчную i духоуную здольнасць да шлюбу. Усходняя царква вызначыла шлюбны узрост для мужчын 15 гадоу, для жанчын — 12, заходняя — адпаведна 14 i 12 гадоу.
Важнай умовай сапрауднасцi шлюбу была свабода ад пэунага ста-новiшча. Гэтакiм становiшчам, напрыклад, лiчылася наяунасць шлюбу з iншай асобай. Другi шлюб, узяты пры iснаваннi першага, лiчыуся несапраудным ад самага пачатку.
Кананiчнае права разглядала знаходжанне у шлюбе як перашкоду (юрыдычную i Боскую) i распаусюджвала гэта на усе веравызнаннi, дапускаючы магчымасць другога шлюбу толькi па смерцi першага сужэнца. Таксама рэгламентавалася колькасць паслядоуных шлюбау. Заходняя царква уступленне у трэцi шлюб строга абмяжоувала пэунымi умовамi (узрост, наяунасць дзяцей i г.д.). Усходняя царква трэцi шлюб дазваляла без абмежаванняу, а чацверты забараняуся i ею.
Адна з найважнейшых умовау сапрауднасцi шлюбу — адсутнасць блiзкай кроунай роднасцi. Усходняя царква дазваляла уступленне у шлюб у чацвертай ступенi роднасцi (прыняты рымскi лiк), заходняя - у чацвертым пакаленнi (германскi лiк), у Вялiкiм Княстве быу прыняты германскi лiк [Статут 1588, р. V, арт.22].
Патрабаванне захавання мноства умовау сапрауднасцi шлюбу непазбежна вяло да узнiкнення iнстытута вызвалення ад перашкод да шлюбу — дыспензацыйнага права. Гэты iнстытут атрымау шырокае развiццё у кананiчным праве заходняй царквы. Дыспензацыi найвышэйшай царкоунай улады падлягалi усялякiя перашкоды да шлюбу вынiкам перашкод прыватна-прававога характару i стану асобы. Царква не магла сваiм актам дапоунiць або выправiць недахоп або спынiць вядомы стан. Для дыспензацыi прымалiся самыя розныя падставы: прымiрэнне варожых сем'яу, немагчымасць для удавы iншым спосабам выхаваць асiрацелых дзяцей i г.д. Дыспензацыя дазваляла недапушчальны паводле царкоунага права шлюб або надавала сiлу несапрауднаму шлюбу з моманту дыспензацыi.
Першымi вядомымi сведчаннямi царкоунай юрысдыкцыi у Кiеускай мiтраполii былi Статуты Уладзiмiра—Яраслава, што рэгулявалi шлюбна-сямейныя дачыненнi пасля прыняцця хрысцiянства i вызначалi кампетэнцыю царквы у жыццi цывiльнага грамадства.
Асноунай прычынай умяшання манарха у iнстытут шлюбу было iснаванне звычаю пераходу зямельных уладанняу, з якiх iшла вайсковая служба, у рукi дачок як спадкаемак. Атрыманне па Прывiлеi 1387 г. права свабоднага злучэння у шлюб, гэта значыць без дазволу i прымусу гаспадара, было сведчаннем пераходу часткi улады вялiкага князя да шляхоцкага стану. У гэтым жа прывiлеi замацавана iмкненне найвышэйшай улады распаусюдзiць у дзяржаве каталiцтва. У далейшым iнстытут шлюбу для асобау хрысцiянскага веравызнання абедзвюх канфесiй не зазнала якiх-небудзь iмператыуна-забараняльных рэгламентацый i гэтая норма прывiлею сталася нежыццяздольнай. Права свабоды на шлюб пацвярджалася у Прывiлеях 1447 i 1492 гг.
Пашырэнне рэгулявання шлюбных дачыненняу адзначаецца у Статутах Вялiкага Княства Лiтоускага 1529, 1566, 1588 гг.
Першы Статут рэгулявау абмежаваную колькасць шлюбных дачыненняу: пацвярджау прынцып свабоды выхаду замуж, права жанчын на свабоднае волевыяуленне на шлюб незалежна ад стану [р. III, арт. 31] i ускосна прызнавау сапрауднасць нават чацвертага шлюбу, бо дзецi ад яго прызнавалiся раунапраунымi спадчыннiкамi бацькi [р. IV, арт. 14]. Вызначауся шлюбны узрост: для мужчын — 18 гадоу, для жанчын — 15. Шлюб з нявольнiкам лiчыуся такой жа крынiцай рабства, як палон, нараджэнне ад нявольных бацькоу, асуджэнне да смяротнай кары за злачынства i замена яе нявольнiцтвам з просьбы асуджанага [р. I, арт. 13].
Другi Статут рэгулявау шырэйшае кола шлюбных дачыненняу, у прыватнасцi парадак злучэння у шлюб. Развiваючы норму аб свабодным волевыяуленнi на шлюб, Статут 1566 г. прадугледжывау суровыя санкцыi за прымус жанчыны да шлюбу. Але свабода волевыяулення нявесты паранейшаму абмяжоувалася згодай бацькоу i апекуноу [р. IV, арт. 11, 12; р. V, арт. 7, 8, 9, 31]. Пры гэтым былi вызначаны маёмасныя санкцыi у дачыненнi да нявесты, якая выходзiла замуж без згоды бацькоу або апекуноу, — яна пазбаулялася пасагу i страчвала права на спадчыну.
Статут Вялiкага Княства 1588 г. вызначыу галоуныя умовы сапрауднага шлюбу: адсутнасць кроунай роднасцi да чацвертага пакалення улучна i сваяцтва да трэцяга пакалення улучна [р. V, арт. 22]. Пры незахаваннi гэтых умовау закону муж i жонка павiнны быць неадкладна "разлучоны". Далейшыя санкцыi залежалi ад вiнаватасцi бакоу, якiя узялi шлюб. Калi шлюб быу узяты у роднасцi, але бакi пра гэта не ведалi, то пасля яго скасавання да iх не ужывалiся маёмасныя цi iншыя санкцыi, а дзецi прызнавалiся законнымi i мелi права на спадчыну. Былыя муж i жонка маглi ажанiцца (выйсцi замуж) з дазволу духоунага суда. Калi ж бакi ведалi пра сваю роднасць пры уступленнi у шлюб, дык пасля яго анулявання кожны бок пазбауляуся паловы сваей уласнасцi на карысць дзяржавы, дзецi ад шлюбу прызнавалiся бенкартамi (незаконнанароджанымi) i не атрымлiвалi спадчыны. Акрамя названых асноуных палажэнняу трэцi Статут замацавау яшчэ адну умову сапрауднасцi шлюбу — свабоду ад пэунага становiшча. Такiм становiшчам, якое не дапускае уступлення у шлюб. Строга ахоуваючы манагамнасць шлюбу, закон прадугледзеу, што за уступленне у другi шлюб пры вядомым iснаваннi першага караюцца смерцю абодва сужэнцы-парушальнiкi. Тым самым дзяржава iмкнулася замацаваць асноуныя прынцыпы шлюбна-сямейнага права, пазычаючы палажэннi кананiчнага права ды iншых сiстэм. Статуты Вялiкага Княства Лiтоускага 1529, 1566, 1588 гг. змяшчалi толькi асноуныя прынцыпы, нормы шлюбнага права, у астатнiм адсылаючы да рэгулявання кананiчным заканадауствам.
2.3. Прычыны спынення шлюбу паводле кананiчнага i свецкага права.
Спыненне шлюбу рэгулявалася як кананiчным, так i свецкiм правам. Паводле кананiчнага права шлюб спыняуся з наступных прычын: 1) Фiзiчнай смерцi аднаго цi абодвух сужэнцау. 2) Прызнання шлюбу несапраудным. Шлюб прызнавауся несапраудным пры раскрыццi факта, што у момант уступлення у шлюб iснавалi вызначаныя законам перашкоды. 3) Спыненне шлюбу. Скасаванне шлюбу праваслаунай царквой дапускалася толькi у сувязi з строга вызначанымi прычынамi. Каталiцкая царква наагул не прызнавала самой iдэi спынення шлюбу, але павялiчвала колькасць перашкод да яго, незахаванне, якiх вяло да прызнання шлюбу несапраудным.
У практыцы царквы iснавау звычай, згодна з якiм кожны святар мог даць мужу або жонцы "разводны" лiст. Падставамi скасавання шлюбу былi: 1) пералюб, 2) няздольнасць да сужэнцкага жыцця, 3) адсутнасць без вестак мужа (жонкi), 4) судовы прыгавор, паводле якога асоба абвяшчалася дзяржауным злачынцам, або вываланцам, 5) выбранне епiскапам, 6) двухбаковае жаданне мужа i жонкi уступiць у манаства, 7) удзел у сакраменце хрышчэння (i на гэтай падставе устанауленне духоунай роднасцi), 8) нежаданне мужа цi жонкi — нехрысцiян жыць у шлюбе з асобай, якая прыняла хрысцiянства, i наадварот.
Iнстытут скасавання шлюбу шырока ужывалася у праве усходняй царквы, у сувязi з чым была дастаткова развiтая.
Каб спынiць шлюб з прычыны пералюбу аднаго з сужэнцау, неабходна была наяунасць некалькiх умовау: даказанасць факта пералюбства, свядомае учыненне яго, знаходжанне пералюбшчыка у шлюбе, акрамя таго, пералюб не мог быць падставай для скасавання шлюбу, калi: 1) спазывальнiк сам вiнаваты у пералюбстве, 2) спазывальнiк прабачыу вiнаватаму боку, 3) прапушчаны працэсуальныя тэрмiны (шэсць месяцау). Гэтыя умовы не перайшлi у Кормчую, але выкарыстоувалiся у Беларусi царквой.
Прыналежнасць да розных веравызнанняу была адной з падставау для спынення шлюбу. Але гэтая падстава, вiдаць, часта iгнаравалася. Пра гэта сведчыць акруговая вялiкакняская грамата за 7 снежня 1548 г. аб забароне уступаць у шлюб i сужыцце з iншаверцамi.
Права на скасаванне шлюбу у дадзеным выпадку давалася жонкам, калi з моманту жанiцьбы прайшло не менш за тры гады. Пра тое, што гэтая падстава улiчвалася у гарадах Беларусi, сведчаць судовыя кнiгi магiстратау.
Адсутнасць без вестак аднаго з сужэнцау — падстава да скасавання шлюбу пры верагоднасцi дапушчэння пра яго смерць. Ею шырока карысталiся у Княстве. Блiзкая да названай яшчэ адна падстава — узяцце у палон.
Хвароба сужэнца была падставай для спынення шлюбу у асаблiвых выпадках. Яна прызнавалася як усходняй, так i заходняй царквой i хоць не увайшла у Кормчую, але прадугледжвалася Статутам Яраслава.
Царкоуная мараль у XVI ст. па-ранейшаму у асобных момантах разыходзiлася з традыцыямi i звычаямi грамадства. Пра гэта дастаткова пераканауча сведчаць практыка, акты земскiх, гродскiх i магiстрацкiх судоу.
У свецкiм заканадаустве дачыненнi аб скасаваннi шлюбу рэгулявалiся Статутамi Вялiкага Княства. Статут 1588 г. упершыню рэгулявау шлюбна-сямейныя адносiны пры скасаваннi шлюбу мужам i жонкай, тым часам як папярэднi Статут толькi згадвау пра скасаванне шлюбу як форму яго спынення. У артыкуле 22 раздзела V трэцяга Статута змяшчалася не адна, а мноства нормау аб спыненнi шлюбу. Гэты артыкул, заснаваны на нормах кананiчнага (царкоунага) права, па сутнасцi паутарае iх у частцы гiпотэзы i дыспазiцыi, але дапауняе у частцы санкцыi. Пры гэтым асноуная iдэя царквы пра тое, што шлюб непарыуны, святы i вечны, пацвярджалася прычынамi скасавання шлюбу — толькi у тым выпадку, калi шлюб узяты з парушэннем божых i царкоуных законау, узнауленне справядлiвасцi патрабуе спыненне яго як незаконнага.
Статут 1588 г. адлюстравау прыярытэт свецкага суда, удакладнiушы кампетэнцыю духоунага i свецкага судоу пры вызначэннi вынiкау скасавання шлюбу. Духоуны суд выносiу толькi пастанову аб скасаваннi шлюбу i тлумачыу прычыны яго у паведамленнi свецкаму суду. Свецкiя суды (земскi або гродскi) таго павета, дзе знаходзiлася вяноуная маёмасць жонкi, вызначалi маёмасныя вынiкi спынення шлюбу [р. V, арт. 22].
Трэба адзначыць, што пры скасаваннi шлюбу, як i пры уступленнi у яго, шырока карысталiся звычаёвым правам. Таму найбольш распаусюджаным у Беларусi было скасаванне шлюбу без падставау, паводле узаемнай згоды, абумоуленай поглядам на шлюб як на свабодную дамову.
Царкоунае права усходняй i кананiчнае права заходняй царквы прадугледжвалi розныя вынiкi спынення шлюбу. Праваслауным дазвалялася уступаць у новы шлюб, калi не было устаноуленай судом вiны мужа (жонкi) або спецыяльнай царкоунай пастановы. Заходняя царква не дапускала такой магчымасцi. Уступленне у шлюб дазвалялася у пэуных выпадках пры умове прызнання папярэдняга шлюбу несапраудным.
Пры скасаваннi шлюбу паводле узаемнай згоды бакоу падкрэслiвалася у пiсьмовай згодзе менавiта тая акалiчнасць, што яны могуць па сваей волi уступаць у наступны шлюб ("дазвалялi" адзiн аднаму).
Апрача таго, iснавала праблема узнаулення спыненага шлюбу, цесна звязаная з прычынай скасавання. Праваслауная царква дазваляла узнауленне шлюбу, калi яго скасаванне не мела вынiкам царкоунае пакаранне. Але не дапускалася узнауленне шлюбу пры спыненнi яго з прычыны пастрыжэння мужа або жонкi у манахi цi прыняцця мужам хiратанii.
Маёмасныя вынiкi скасавання шлюбу таксама былi звязаныя з вiнаватасцю або невiнаватасцю бакоу пры спыненнi шлюбу i рэгулявалiся свецкiм правам. Калi быу вiнаваты муж, ён страчвау сваю маёмасць, запiсаную у вена жонцы. Але калi ад шлюбу былi дзецi, то гэтая маёмасць пераходзiла у iх уласнасць, а жонка валодала i карысталася ею да пауналецця дзяцей. Калi у скасаваннi шлюбу вiнаватая жонка, дык яна страчвала права на свой пасаг i на маёмаснае забеспячэнне мужа — вена. Пры наяунасцi ад шлюбу дзяцей права уласнасцi на гэтую маёмасць пераходзiла да iх, а муж: толькi валодау i карыстауся ею да iх пауналецця. У выпадку адсутнасцi у вiнаватай жонкi пасагу або вена яна страчвала чвэрць усялякай сваей маёмасцi. I тут захоувауся прынцып: уласнiкi — дзецi.
Пры скасаваннi шлюбу з прычыны пералюбства апрача маёмасных санкцый былi прадугледжаныя смяротная кара, эпiтым'я ды iншыя свецкiя i царкоуныя пакараннi. Калi шлюб быу спынены без прызнання вiны мужа i жонкi, дык нiхто з бакоу не нёс маёмасных страт, як i пры несапрауднасцi шлюбу. Лёс дзяцей пасля скасавання шлюбу вырашауся па узаемнай згодзе сужэнцау, пра што сведчаць акты свецкiх судоу. Паводле традыцый кананiчнага права дзецi перадавалiся невiнаватаму боку, прычым мацi — пад умовай, што яна не выйдзе замуж другi раз. Выдаткi па утрыманнi дзяцей мусiу несцi бацька, а пры адсутнасцi у яго сродкау — мацi.
Шлюбна-сямейныя адносiны на аснове iнстытута роднасцi i сваяцтва мелi вынiкам узнiкненне мноства iнстытутау прыватнага земскага права: пасагу, вена, спадкаемства, апекi ды iнш.
3. ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ МАЁМАСНЫХ АДНОСIНАУ У СЯМ'I.
3.1. Маёмаснае забеспячэнне правоу жанчын.
Новы узровень таварна-грашовых адносiнау у XVI ст., фармаванне раннебуржуазных форм уласнасцi, павелiчэнне сферы прававога рэгулявання шляхам пагадненняу i дамовау i у вынiку пашырэнне суб'ектыуных правоу былi тымi аб'ектыунымi фактарамi, што спрычынiлiся да эвалюыi цывiльна-прававых адносiнау у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм. Адначасова развiццё прававой сiстэмы дзяржавы дазволiла вылучыць сферу цывiльна-прававых адносiнау у асобны iнстытут.
Адзiн з галоуных iнстытутау фармавання матэрыяльнага забеспячэння сям'i — iнстытут пасагу. На маёмасныя правы сужэнца уплывала найперш рэгуляванне праваадносiнау па пасагу.
Канцэпцыя пасагу, якi гарантавау маёмасныя iнтарэсы жонкi, палягала у тым, што на час шлюбу маёмасць, што складае пасаг наступала у карыстанне сям'i. У выпадку спынення шлюбу з прычыны смерцi жонкi спадчына на пасаг належала дзецям, а пры iх адсутнасцi ён вяртауся асобам, якiя забяспечвалi пасаг (бацькам, родным).
Iнстытут пасагу у дастатутавы перыяд практычна не рэгулявауся заканадаучымi актамi, таму што, верагодна, стабiльна рэгламентавауся звычаёвым правам. У дастатутавы перыяд у Беларусi iснавау звычай, паводле якога пасаг не меу дакладнага памеру, а вызначауся, як правiла, бацькамi, братамi або блiзкiмi нявесты.
Асаблiвая увага да пасагу i яго правiльнага юрыдычнага афармлення звязана не толькi з тым, што ён гарантавау матэрыяльнае забеспячэнне жанчыны i яе дзяцей, але i з тым, што ён меу iстотнае значэнне пры спадкаваннi i спагнаннi галоушчыны — матэрыяльнай кампенсацыi за забiтага блiзкага. Пры паклiканнi да спадчыны i спагнаннi галоушчыны не улiчвалiся дочкi i сестры, якiя атрымлiвалi пасаг раней.
Пасаг (маёмасць для дачкi-нявесты) у Статутах вызначауся тэрмiнамi пасаг, выправа, унясенне. Пад пасагам у вузкiм сэнсе мелася на увазе маёмасць дачцэ у выглядзе грошай, золата, срэбра, каштоунасцяу. Пад выправай разумелася уласнасць у выглядзе рухомай маёмасцi гаспадарча-бытавога прызначэння. Унясенне — гэта сума пасагу i выправы.
У Статуце 1529 г. працэс афармлення пасагу i вена не знайшоу яшчэ дэталёвага адлюстравання. Пасаг звычайна вызначауся бацькамi паводле iх меркавання [Статут 1529, р. IV, арт. 7]. Статут 1566 г. пашырыу паняцце пасагу. Замацоуваючы, як i раней, парадак забеспячэння пасагу на трацiну (1/3) нерухомай маёмасцi мужа, Статут прадугледжвау выпадак, калi гэтая трацiна не будзе адпавядаць суме пасагу. Статут 1566 г. адрозна ад Статута 1529 г. падрабязна разглядау складовыя часткi пасагу — уласна пасаг i выправу, а таксама атрыманне сумы вена шляхам падвойнай ацэнкi пасагу [р. V, арт. 2]. Статут 1588 г. паглыбiу рэгуляванне прававых адносiнау па вызначэннi пасагу. У выпадку рознагалоссяу памiж братамi i сестрамi наконт ацэнкi чвэрцi маёмасцi для пасагу яе рабiла службовая асоба (падкаморы) у прысутнасцi двух шляхцiчау [р.V, арт.3].
Страта права на пасаг прадугледжвалася як санкцыя за выхад замуж без згоды бацькоу. Статут 1529 г. упершыню прадугледзеу такую маёмасную санкцыю, як пазбауленне пасагу за парушэнне гэтай традыцыi [р. IV, арт. 10]. Другi Статут дапоунiу гэтую норму, пры адсутнасцi бацькоу права даваць згоду на шлюб пераходзiць да апекуноу, старэйшых братоу, iншых родных або адмiнiстрацыйнай асобы. У сувязi з тым што адсутнасць згоды на шлюб пазбауляла нявесту пасагу, заканадауца прадугледзеу умовы, якiя не дапускалi выкарыстання гэтай акалiчнасцi у карыслiвых iнтарэсах асобау, што замяняюць бацькоу. Нявеста пры адмове у згодзе на шлюб мела права звярнуцца да дзяржаунай улады, але пры наяунасцi дзвюх умовау: 1) ей павiнна быць не менш за 15 гадоу, 2) жанiх яе мусiу быць адпаведнага стану, напрыклад шляхцiч для шляхцянкi [р. V, арт. 7, 8]. Статут 1588 г. дапоунiу гэтую норму, даушы дзяучыне-сiраце права самой валодаць той доляй маёмасцi, з якой ей павiнны быць вызначаны пасаг,i забяспечваць сябе з гэтай маёмасцi, тым самым пашырыушы яе асабiстыя i маёмасныя правы. Гэтая норма сведчыць пра важную ролю пасагу для грамадскага статусу жанчыны.
Гiсторыя iнстытута вена пачынаецца ад перыяду родавага ладу. У Беларусi пасаг пачаткова уносiуся жонкай у сям'ю мужа, а не яму асабiста i быу iстотным укладам у сямейны гаспадарчы фонд, якi уплывау на становiшча жанчыны у новай сям'i. Пасаг на працягу шлюбу заставауся у распараджэннi сям'i як частка супольнай сямейнай маёмасцi. У далейшым ён разам з маёмасцю мужа пераходзiу па спадчыне да дзяцей i iх нашчадкау. Але пасаг складауся з рухомай маёмасцi, грошай i каштоунасцяу, якiя маглi быць патрачаныя у працэсе сямейнага жыцця. У такiм разе жонка па смерцi мужа заставалася без сродкау, калi у яе не было дзяцей i раднi. Для умацавання становiшча удавы муж пры жыццi паводле даунага звычаю, уступаючы у шлюб, забяспечвау пасаг жонкi пэунай доляй са сваей уласнай нерухомай маёмасцi, якая называлася венам.
Першым iнстытут вена закрануу Прывiлей ад 20 лютага 1387 г., якi прызнавау права удавы на валоданне i карыстанне маёмасцю памерлага мужа да яе уступлення у новы шлюб. Правы удавы былi пашыраны у Прывiлеi 1413 г., якi дазваляу рабiць запiсы на карысць жонак на вотчыннай i дараванай манархам маёмасцi. Прывiлей 1447 г. зацвярджау правы удовау на уладанне маёмасцю да пауторнага замужжа або наагул да таго, пакуль "на удовшым стальцы" сядзець будуць (захоуваць стан удавы). Пры уступленнi iх у шлюб маёмасць пераходзiла дзецям або блiзкай раднi мужа. Паводле Жмудскага прывiлея 1492 г. удава мела права на уладанне маёмасцю памерлага мужа да таго часу, пакуль яна была у становiшчы удавы. У выпадку яе замужжа маёмасць пераходзiла спадкаемцам мужа, а удаве заставауся пасаг, прызначаны ей памерлым мужам. Больш жорстка абмежавау правы удавы на маёмасць памерлага мужа Вельскi прывiлей Аляксандра (1501 г.). Удава пры атрыманнi пасагу або вена па смерцi мужа (пры адсутнасцi дзяцей) вяртала яго бацькам або блiзкiм, якiя выдавалi яе замуж. У Смаленскiм прывiлеi 1505 г. адзначаны шырокiя правы удавы i пацверджана яе права на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа i на свабодны выхад замуж. Згодна з Кiеускiм прывiлеем 1507 г. удава валодала ("держала") на правах уласнасцi маёмасцю памерлага мужа супольна з дзецьмi. У Полацкiм прывiлеi 1511 г. за удавой замацавана валоданне маёмасцю памерлага мужа да выхаду яе замуж. У выпадку замужжа ей заставалася тое, што запiсау муж. Ухвала, дадзеная Вiленскiм соймам 16 студзеня 1509 г., завяршыла прававое фармаванне iнстытута вена. Яна найбольш поуна увасобiла канцэпцыю аб праве удоу на матэрыяльнае забеспячэнне з улiкам iнтарэсау iншых спадчынжыкау, упершыню канкрэтна вызначыла памеры вена, парадак карыстання i атрымання яго у спадчыну. Гэтыя нормы увайшлi у Статут 1529 г. i наступныя з невялiкмi удакладненнямi. Такiм чынам, у Статуце 1529 г. маёмасць, якая давалася у вена жонцы, параунальна з дастатутавым правам дакладна акрэслена трацiнай нерухомай маёмасцi мужа i ахоувалася ад стратау, вызначалася таксама iпатэка над гэтай маёмасцю. Адзначалася, што афармляць вена на адну i тую ж асобу (жонку) можна было толькi адзiн раз, гэта значыць у другiм шлюбе жонка не мела права на вена.
У Статуце 1566 г. была iстотная норма па ахове маёмасных правоу дзяцей i спадчыннiкау мужа: яны маглi утрымаць кошт растрачанай удавой маёмасцi з кошту вена. Апрача таго, запiс мужа на частку, большую за трацiну нерухомай маёмасцi, лiчыуся несапраудным. Другi Статут паляпшау i удакладняу становiшча невенаванай удавы. Паводле Статута 1529 г. яна мела права на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа, але, уступiушы у шлюб, мусiла пакiнуць маёмасць дзецям або спадчыннiкам мужа.
У Статут 1588 г. унесены наступныя дапауненнi: калi невенаваная удава застаецца на чвэрцi маёмасцi, то пры выхадзе яе замуж родныя мужа могуць выкупiць з яе згоды гэтую маёмасць за палову кошту. Пасля смерцi невенаванай удавы яе спадкаемцы не маюць права спаганяць яе вянец — 30 коп. грошау. Асноуныя палажэннi iнстытута вена не змянiлiся у Статутах 1529, 1566 i 1588 гг. — вена жонкi забяспечывалася трацiнаю нерухомай маёмасцi мужа. Апрача таго, у Статуце 1588 г. не зазналi зменау i палажэннi пра "удоiн сталец", пра яго выкуп, унясенне, правы венаваных i невенаваных удоу, што дзеляцца паводле Статутау на тры групы: 1) якiя маюць непауналетнiх дзяцей, 2) якiя не маюць дзяцей, 3) якiя застаюцца з дзецьмi мужа ад першага шлюбу. Статут 1588 г. улучау у дамову запiсу не толькi рухомую маёмасць, але i трэць нерухомай маёмасцi, прауда, пры умове земскай службы. Гэты Статут дапоунiу правы удавы, дазволiушы ей пакiдаць частку маёмасцi у выглядзе зброi, статкау i г.д. у сваей уласнасцi. Вена заставалася мужу, а пасаг — жонцы пры спыненнi шлюбу без iх вiны з прычыны прызнання кроунай роднасцi. Асноуным iнстытутам сямейнага права, якi не толькi вызначау матэрыяльнае забеспячэнне удавы, але i уплывау на памер яе пасагу, спадчыннай маёмасцi, правы дзяцей ды iншых асобау, усе астатнiя iнстытуты сямейнага права былi накiраваныя на абарону маёмасных правоу кожнага сямейнiка.
3.2. Спадчынныя адносiны у сям'i.
Асаблiвасць iнстытута спадкаемства палягае у тым, што яна цесна звязаная з iнстытутам шлюбу. Спадкаванне патрабуе пэунай кроунай роднасцi як умовы гэтага права, праз пасаг i вена фармуецца спадчынная маёмасць. Адначасова яны служаць асновай, а iнстытут спадкаемства — канчатковай мэтай. Такiм чынам, спадкаемства як iнстытут права узнiкае гэтаксама, як i iншыя iнстытуты матэрыяльнага забеспячэння, у выглядзе iльгот шляхце, як пашырэнне яе правоу i свабод.
Пры гэтым праваздольнасць шляхты грунтавалася на двух актах: 1) нараджэння (яно было падставай набыцця шляхоцкiх правоу); 2) падаравання (шляхоцкiя правы узнiкалi на падставе набiлiтацыi, падаравання шляхоцтва вышэйшай дзяржаунай уладай).
Упершыню шляхi атрымання шляхоцтва (асноуны з якiх — нараджэнне ад асобы, што мела яго) замацаваны у Гарадзельскiм прывiлеi 1413 г. У сферы грамадзянскай праваздольнасцi да шляхоцкiх вольнасцяу далучаны i правы на атрыманне вотчынных маёнткау у спадчыну. У далейшым права дзяцей на спадкаванне пацвярджалася ва усiх агульназемскiх прывiлеях i прывiлеях землям, але найбольш выразна у Прывiлеi 1447 г. i Бельскiм прывiлеi 1501 г.
Спадчыннiкамi маглi быць толькi законныя дзецi. Незаконнымi лiчылiся дзецi ад нявенчаных шлюбау, а таксама пры адмове бацькi ад бацькоуства. Пры гэтым прадугледжвалася, што бацька не можа адмовiцца аб бацькоуства, калi пры жыццi мацi прызнавау дзiця сваiм.
Iнстытут спадкаемства у дастатутавы перыяд уяуляу сабой даволi развiтую сiстэму. Ён вельмi шчыльна звязаны з сямейным правам з прычыны залежнасцi спадчыннiкау ад ступенi блiзкасцi з сям'ёй i прыналежнай ей маёмасцю. У дачыненнi да бацькоускай i мацярынскай маёмасцi правы сыноу i дачок на спадчыну былi розныя. Дакладней былi вызначаны правы сыноу на спадкаванне бацькоускiх маёнткау, дочкi ж атрымлiвалi пасаг пры выхадзе замуж. Што да мацярынскай маёмасцi, дык дзецi абодвух полау спадкавалi яе у роуных долях.
Iнстытут спадкаемства упершыню атрымау даволi значнае адлюстраванне у Статуце 1566 г. У першым Статуце вельмi коратка пералiчаны асноуныя прынцыпы. Другi Статут пашырыу, дапоунiу, дакладна замацавау парадак спадкавання у простых i бакавых лiнiях. Пашырэнне i дэталiзацыя прававога рэгулявання звязаныя з працэсам развiцця сацыяльна-эканамiчных адносiнау, якi выявiуся на дадзеным этапе у новым стауленнi да паняцця уласнасцi. Новы статус уласнасцi, нерухомай маёмасцi быу нададзены трыманням i вотчынам. Гэтым былi лiквiдаваныя умовы, што стрымлiвалi працэс адчужэння вотчынных земляу. Статут 1566 г. якраз i адлюстравау пашырэнне права распараджэння нерухомай маёмасцю, кожным зямельным уладаннем.
Статут 1566 г. удасканалiу i пашырыу рэгуляванне спадкаемства мацярынскай i бацькоускай маёмасцi. Спадкаемства бацькоускай маёмасцi выкладаецца у раздзеле пра шляхоцкiя вольнасцi, што падразумявае права спадкавання пасля бацькi толькi законных дзяцей-шляхцiчау i разглядае перайманне ляжачай бацькоускай маёмасцi па традыцыi як iльготу, падараваную найвышэйшай уладай. Пад уплывам царкоунага права Статут 1566 г. разглядае пазашлюбнае дзiця мужчыны пры яго законным шлюбе з iншай жанчынай як бенкарта [р. III, арт. 23]. Гэтае дзiця заставалася у становiшчы бенкарта i не атрымлiвала спадчыны пасля бацькi, нават калi апошнi пазней уступау у шлюб з ягонай мацi. Статут 1566 г. рэгулявау адносiны i правы дзяцей ад некалькiх шлюбау, прадугледжваючы розныя памеры унясення жонак. Рэгулявау Статут 1566 г. i парадак паклiкання да спадчыны у бакавых лiнiях у выпадку адсутнасцi дзяцей ад шлюбу. Пры гэтым бацькоуская маёмасць спадкавалася мужчынамi, роднымi бацькi, мацярынская маёмасць — блiзкiмi па лiнii мацi [р. III, арт. 13, 14]. Некаторыя новыя палажэннi прадугледзеу Статут 1588 г. Ён упершыню рэгулявау адносiны у спадкаваннi супольна набытай маёмасцi мужа i жонкi, якiя не мелi пры уступленнi у шлюб нiякай уласнай нерухомай маёмасцi, а нажылi яе ужо у шлюбе [р. V, арт. 21]. У гэтым выпадку пры адсутнасцi дзяцей — спадчыннiкау маёмасць цалкам пераходзiла да аднаго з сужэнцау, якi перажыу другога. Калi ж ад шлюбу былi дзецi, дык яны пасля смерцi бацькi атрымлiвалi дзве трацiны, а iхная мацi — адну. У выпадку смерцi бяздзетных мужа i жонкi маёмасць пераходзiла родным сужэнцау у роуных частках, г.зн. па палове на долю кожнага боку. Выказвалася меркаванне, што у гэтай норме знайшоу адлюстраванне уплыу магдэбургскага права.
Такiм чынам, iнстытут спадкаемства, даволi распрацаваны у тагачасным праве Беларусi, быу накiраваны на забеспячэнне маёмасных правоу дзяцей i iншых асобау, звязаных роднасцю, а у пэуных выпадках таксама мужа i жонкi. Спецыфiчнай рысай спадкавання у праве Беларусi ёсць дакладнасць вызначэння часткi дачок у нерухомай маёмасцi, што звязана з пэунасцю закону наконт пасагу, вена. Гэтыя iнстытуты былi больш урэгуляваныя у заканадаустве Беларусi, чым, напрыклад, Польшчы.
3.3. Асаблiвасцi юрысдыкцыi па шлюбна-сямейных справах.
Шлюбна-сямейныя адносiны былi аб'ектам царкоунай i свецкай юрысдыкцыi. Падзел паунамоцтвау праходзiу па мяжы шлюбна-асабiстых i сямейна-маёмасных iнтарэсау.
Па традыцыi хрысцiянскiх дзяржавау пад юрысдыкцыю царквы былi аддадзеныя пэуныя iнстытуты правадачыненняу. Царкоуная юрысдыкцыя дзялiлася на тры катэгорыi: 1) вузкая юрысдыкцыя над усiм хрысцiянскiм насельнiцтвам па вызначанай сферы справау — звычайна па справах рэлiгii i маралi, шлюбу i сям'i; 2) поуная юрысдыкцыя па усiх справах над духоунымi асобамi (клiрам) i асобамi, якiя належалi да царквы (работнiкамi, службоуцамi, пiлiгрымамi i г.д.); 3) шырокая юрысдыкцыя па усiх справах над усiм насельнiцтвам, якое пражывала на царкоуных землях.
Царкоунымi судовымi органамi былi вышэйшыя адмiнiстрацыйныя асобы у царкве, найперш епiскапы, якiя з XIII ст. мелi памочнiкау па судовых справах. Да кампетэнцыi судовай адмiнiстрацыi належалi справы па спрэчках аб сапрауднасцi шлюбу, злачынствах супраць шлюбу, спыненнннi шлюбу i г.д.
Усе справы, звязаныя з маёмаснымi адносiнамi, якiя вынiкалi з шлюбна-сямейных стасункау, перадавалiся на разгляд свецкiх судоу у залежнасцi ад стану бакоу: гродскiм судам — справы усiх станау, земскiм судам — шляхты, магiстрацкiм судам — месцiчау гарадоу на магдэбургскiм праве, а таксама падкаморскаму, камiсарскаму судам i Галоунаму Лiтоускаму Трыбуналу. Статут 1588 г. зацвердзiу гэты прынцып падзелу юрысдыкцыi вельмi дакладна [р. III, арт. 31 - 34]. Адпаведна Статуту 1588 г. насельнiцтва, якое належала да земляу царквы, па усiх справах, у тым лiку цывiльных i крымiнальных, падлягала царкоунаму суду. Свецкiя справы, якiя датычылi свецкiх асобау або нерухомай маёмасцi, духоуны суд разглядау паводле свецкага права [р. III, арт. 32 - 33].
Такiм чынам, царкоуная юрысдыкцыя зацвярджалася свецкiм заканадауствам i ахоувалася найвышэйшай дзяржаунай уладай, якая заставалася апошняй судовай iнстанцыяй для усiх людзей паспалiтых па усiх справах.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
На развiццё iнстытута шлюбна-сямейнага права у Беларусi у XVI ст. зрабiлi уплыу як унутраныя заканамернасцi эвалюцыi сiстэмы права, так i новыя iдэалагiчныя, эканамiчныя, палiтычныя з'явы, што апiсаныя як феномен эпохi Рэнесансу. Крынiцамi права гэтага перыяду былi дактрына, прынцыпы, закон, звычай. Прыярытэт дактрынальных крынiцау у дадзены перыяд змяняуся прыярытэтам заканадаучых, з чым i былi звязаны актыуныя кадыфiкацыйныя працэсы. Асновай новага стаулення да сацыяльных i тэалагiчных праблемау шлюбу стауся гуманiзм як сiстэма поглядау з яго антрапацэнтрысцкай накiраванасцю. Свецкi характар гуманiзму вызначыу трактоуку шлюбна-сямейных праблем з рацыяналiстычнага гледзiшча, разгляд iх у шчыльнай сувязi з праблемамi удасканалення грамадства, самога чалавека.
Далейшае развiццё iнстытутау шлюбна-сямейнага права Княства адбывалася у форме Статутау, узровень юрыдычнай тэхнiкi якiх дазволiу вылучыць асноватворныя нормы шлюбна-сямейнага права у асобны раздзел. Зыходзячы з партыкулярнасцi прававой сiстэмы Вялiкага Княства у XVI ст., да лiку субciдыярных дактрынальных i заканадаучых крынiц права Беларусi даследванага перыяду аднесены рымскае, царкоунае, магдэбургскае права. Рэгуляванне шлюбных адносiн звычаёвым, кананiчным i свецкiм правам мела агульную тэндэнцыю да рэгламентацыi усiх стадый гэтых адносiн, iмкнення ажыццявiць iх у законнай форме. Дзяржава у асобе найвышэйшага заканадауцы актыуна падтрымлiвала працэс хрысцiянiзацыi шлюбных адносiн. Узнiкла сiтуацыя, калi афiцыйны прыярытэт належау царкоунаму праву, але на практыцы шырока ужывалася звычаёвае права, рэгулюючы значную частку шлюбных адносiн. Шлюбныя адносiны — аснова стасункау па роднасцi i сваяцтве, на юрыдычным значэннi якiх засноувалiся нормы земскага, царкоунага, магдэбургскага права, што рэгулявалi шлюбна-сямейныя асабiстыя i маёмасныя адносiны.
Шлюбна-сямейныя адносiны на аснове iнстытута роднасцi i сваяцтва аб'ядноувалi мноства iнстытутау прыватнага права: пасагу, вена, спадкаемства ды iнш. Адным з галоуных iнстытутау матэрыяльнага забеспячэння сям'i ёсць iнстытут пасагу. Ён фармавауся у прывiлейны перыяд, а канчатковае завяршэнне атрымау у Статутах 1529, 1566 i 1588 гг.
Iнстытут спадкаемства у прывiлейны перыяд развiвауся, як i iншыя iнстытуты матэрыяльнага забеспячэння, у выглядзе iльгот шляхце, накiраваных на пашырэнне яе правоу i свабод. Шчыльная узаемасувязь iнстытутау шлюбу i спадкаемства засноувалася на праве спадчыны паводле закону асобы, якая валодала пэунай праваздольнасцю: па праве роднасцi i паходжання на падставе законнага шлюбу. Фармаванне i эвалюцыя пасагу, вена, спадкаемства, адбывалiся у прывiлейны перыяд. Першы Статут атрымау практычна гатовыя формы, якiя у наступных Статутах былi дапрацаваныя, дэталiзаваныя i размешчаныя адпаведна сiстэме права.
Дзербiна Г. Права iсям'я Беларусi эпохi Рэнесансу. — Мн.: Тэхналогiя, 1997. — 175 с.
Доунар Т.I. Грамадзянскае права феадальнай Беларусi XIV - XVI вв. Мн., 1997.
Довнар Т.И., Шелкопляс В.А. Государство и право Беларуси в XIV - XVI вв. Мн., 1993.
Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Киев. 1901. Т. 1.
Никольский Н.М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности. Мн., 1956.
Таусталес А. Права сямейнае паводле лiтоускiх статутау: Нарыс да гiсторыi старажытнага беларуска-лiтоускага грамадзянскага права // Зап. АН БССР. Аддз. гуманiт. навук. Працы клясы гiст. 1929. Т. 3, кн. 8. С. 21—52.
Улащик Н.Н. Очерки по археологии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. М., 1973
Юхо I.А. Кароткi нарыс гiсторыi дзяржавы i права Беларусi Мн., 1992.
Щапов Я.Н. Брак и семья в Древней Руси // Вопр. истории. 1970. № 10. С. 216—219.
25