Открытый урок: М.Эргеп Одугенде чайлаг Чараш мал

Тыва Республиканың ѳѳредилге болгаш эртем яамызыБаян-Кол ортумак ниити-билиг школазыТыва дыл, чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыныАжык – кичээлМ.Эргептиң «Өдүгенде чайлаг» деп тоожузунуң
«Чараш мал» деп эгезинге чугаа сайзырадылгазы.
Тыва дыл, чогаал башкызыЧанзынмаа С.К. эрттиргенКичээлдиң сорулгазы:
Уругларның чугаа сайзырадылгазын чорудар, чогаадыг-чурумал бижиириниң мергежилин сайзырадыры; чурумалдың схема-планын тургузары; иви ажыл-агыйы-биле холбашкан лексиканы идепкейжидери;
Дириг амытаннарның, бойдустуң каас-чаражын эскереринге ѳѳредири, шыдамык, ажылгыр болурунга, тѳрээн чериниң бойдузунга, ажыл-ишчи чонунга ынак болгаш оларга чоргаарланып чоруурунга кижизидер;
Уругларның аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазын чорудары.
Кичээлдиң дерилгези:
Тожу улузунуң ырызы, ивилерлиг чурук, даяныг-схема, Л.Чадамбаның «Иви фермазында» деп шүлүү, сѳстер тайылбыры.
Кичээлдиң планы:
Организастыг кезээ:
Катаптаашкын:
Тожу улузунуң ырызы «Өдүген тайга чурттуг-ла мен»
Өдүген тайга чурттуг-ла мен,
Өвээнчизиг чыттыг-ла мен.
Чалым тайга чурттуг-ла мен,
Шаанак сиген чыттыг-ла мен.
Кичээлге киирилде беседа:
- Кайы чер улузунуң ырызын номчудувус, уруглар?
- Чаңчылчаан ажыл-агыйы кандыг улус ийик?
- Ажыл-ишчи тожуларның дугайында чүнү билир силер?
- Эрткен кичээлде ѳѳренип эгелээнивис чогаалдың маадырының
дугайын чугаалажыптаалыңар? (ады, кажан, каяа чедип келгени, ону канчаар, кымнар уткуп алганы)
III. Чаа тема:
«Чараш мал» деп эгениң номчулгазы болгаш сайгарылгазы:
а) 1. Самбуевич Өнер-оолга иви дугайында чүнү чугаалап бергенил?
2.Ивиниң даштыкы хевир-дүрзүзү кандыгыл?
3.Ивини хар-назынының аайы-биле канчаар-канчаар адаар-дыр?
б) Даяныг-схема конструкциязын тургузары
Хевир-дүрзүзү
205359022225Иви – чараш мал
Иви – чараш мал
Эр-кызы база
хар-назы аайы- биле Аажы-чаңы аттарыв) Чогаалдың сѳзүглели-биле ажыл. (ушта бижилгелерни кылыры)
Хевир-дүрзүзү: Кулактары-хачыланып турар узун;
Карактары - хоюг кара;
Дүгү - кулузун дег кылаң, суукМыйыстары - мунган кижиниң арнын дуглай бээр шыргай, хүрең, ушкан дыт дазылы дег улуг;
Эмиглери - чымчак, сагдынгыр, ийи дошпулуг.
Аажы-чаңы: адаккыр, кашпагай, шыдамык, шыырак, ак сеткилдиг, ээзин кагбас.
Эр-кызы база хар-назы аайы-биле аттары: мынды, чары, эдер, анай, дѳңгүр, таспан, хокаш.
IV. Быжыглаашкын:
а) Л.Чадамбаның «Иви фермазында» деп шүлүү-биле таныштырары; аянныг номчулганы чорудары.
б) Шүлүктүң кыска сайгарылгазын чорудары – бо чогаалдан ивиниң чурумалынга немей чүнү билип алдывыс? (мыйгак, сыын дег куу ѳңнүг, эрес, кашпагай, аңнап мунарынга эптиг, шаараш мыйыстарлыг, хоюган, черликсимээр, күштүг, шыырак, эъттиг, сүттүг, хокаш деп ады база бар).
в) Аас-биле иви малдың овур-хевирин чугаалаары.
V. Бажыңга онаалга. Класска тургузуп долдурганы даяныг-схеманы ажыглап тургаш, «Иви- чараш мал» деп темага чогаадыг-чурумал бижиир.
Монгуш Эргеп «Өдүгенде чайлаг»
1. Өѳдежок – багай2. Мынды – кыс иви«Чараш мал»
Чары – эр ивиЭдер – иви бугазыАнай – иви бызаазыТаспан – бир харлыг ивиДѳңгүр – ийи харлыг иви«Шулун»
Шулун – хѳвең ышкаш хоюг маңган ак чиңгисЧаат – узун ак-сарыг ыяш чиңгизиЧекпе – колдуунда чыткан ыяштан үнер мѳѳгү Иви фермазындаХѳртүк, дүвү, шуурган, хадыХѳѳмейлээн дег улуп турарХѳртүк харлыг тайга-сыннарХѳвең-биле бүргенипкен.
Изиг дүшпес тайга-сыннар -
Иви, чары турлаа ол боор.
Чаат, шулун, чаак, чекпе –
Чарым-Тайга оъду ол боор.
Хады, пѳштүг, шиви, дыттыгКара-ногаан арга иштиХаваан дүгген, ажынган дегХаалаан-хоолаан шимээргеп тур.
А ол шиилээн арга чердеМайгын хоорай хѳлзээн туру.
Аңчы-малчын ивижилерБайырда дег хѳлзээн турлар.
Иштии-артыы тайга-сынданИви-чары сѳктүп кээп тур.
Кадарчылар-ивижилерХавырып кээп санаары ол.
Мыйгак, сыын дег куураңнашканМыйыстары шаараңнашкан,
Чеже чүве, түмен ивиЧерликсимээр челип турлар.
Дазыл ышкаш мыйыстарлыгДарган чаагай эдерлериДүвүренчиг хѳректешкенТүрлүг-сүрлүг халчып турлар.
Кожак-кожак чары, мындыХолга кирип, челелеткен –
Кастынгылап, дус-даа чылгаанКарактарын борбаңнаткан.
Хонаш черде майгын ферма –
Хоолаан тайга хоорайы бо.
Хокаштар дээр иви, чары –
Хорум-Тайга хойлары бо.
Танышкының иви, чарың –
Эъди, сүдү кайгамчык мал.
Тайга-сынга аңнап мунарЭрес болгаш кашпагай мал.
Л.Чадамба.
Тыва Республиканың ѳѳредилге болгаш эртем яамызыБаян-Кол ортумак ниити-билиг школазыТыва дыл, чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыныАжык – кичээлДомак кежигүннери(катаптаашкын кичээли)
7 класс
Тыва дыл, чогаал башкызыЧанзынмаа С.К. эрттиргенБаян-Кол, 2014ч.
Кичээлдиң сорулгазы:
Өѳренип эрткен темаларынга уругларның билиглерин системажыдып, катаптаар.
2. Эп-найыралга, демниг болгаш камныг чоруктарга кижизидер.
3. Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
Дерилгези: Тыва дылдың тайылбырлыг словары, грамматиктиг сайгарылгалар таблицалары, схемаларКичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ.
Катаптаашкын кезээ:
Словарьлыг диктант:
Доскуул, , , тайга, артист, аажы-чаң . (сѳстерниң шын бижилгезин болгаш утказын тайылбырлаар).
Домак-биле ажыл.
Бѳлүктеп ажылдаары: арын 203, 219 «Айтырыглар болгаш онаалгалар».
1-ги бѳлүк – домактың чугула кежигүннери (ар. 203)
2-ги бѳлүк – домактың ийиги черге кежигүннери (219)
Быжыглаашкын кезээ:
Ном-биле ажыл (арын 219) Мергежилге 126
- аянныг номчулганы чорудар;
- идик даараар, септээр мергежил дугайында чугааны чорудар. Ол база амыдыралда херек, чугула мергежил-дир деп билиндирер болгаш амгы үеде кызымак, кежээ кижилер боттарының идик даараар мастерскаяларын ажыдып, чонга ачы-дузазын чедирип чоруур деп уруглар-биле чугааны чорудар.
- сѳзүглелде бѳдүүн домактарны ушта бижээш, долу морфолог – синтаксистиг сайгарылгазын чорудар.
2. Морфологтуг сайгарылга: 1-ги бѳлүк - ээжектери,
2-ги бѳлүк - аңаа
Онаалга бээри. Арын 220 Мергежилге 128 (канчаар кылырын уругларга номчуткаш, тайылбырлаар. Сорулганың байдалдарын ушта бижиир)Кичээлдиң түңнели:
- Бо кичээлден чүү сагыжыңарга артып кагды?
– Чүнү черле билир турдуңар, а чүнү чаа билип алдыңар?
- Силернии-биле, кичээлге кымнар эки ажылдады?
- Кичээлди канчаар эрткен деп бодап, түңнеп ор силер?
VI. Демдектер салыры.