Разработка урока по тувинской литературе на тему М. Дуюнгар «Хлеб» (6 класс)

ТР-ныӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг
Барлык ортумак школазыЧаа тема тайылбыры кичээл:
М. Дуюнгар «Хлеб»
(6 класс)
Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык ортумак школазының 1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы Сечек Айланмаа Борбак-ооловнаБарлык – 2016
Кичээлдиӊ темазы: М. Дуюнгар «Хлеб».
Кичээлдиӊ сорулгазы:
1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ боттарыныӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелин кайы хире хандыр билип алганынга, кол чиге айтырыглар дузазы-биле маадырларын, чогаалдыӊ планын, темазын, микротемаларын, идеязын тодараттырып, кыска утказын, чогаалдыӊ дылын илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.
2. Тыва оюн «Чинчи чажырары», «Проект», «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы, 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү, «Тест», «Кроссворд», «Синквейн» дузазы-биле аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
3. «Бак кижи балалыг, өртеӊ ыяш хөөлүг», «Эки келзе – салдынма, бак келзе – туттунма» деп үлегер домактар дамчыштыр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.
Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.
Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.
Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.
Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.
Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), өөренмээн теманы мурнады өөредир (опережающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.
Кичээлдиң планы:
I. Организастыг кезээ.
II. Катаптаашкын.
III. Чаа тема тайылбыры.
IV.Сула шимчээшкин.
V. Быжыглаашкын.
VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).
VII.Онаалга бээри.
Түңнел демдектер салыры.
Кичээлдиӊ чорудуу:
Организастыг кезээ.
Катаптаашкын.
Оюн «Чинчи чажырары».
69469042545а) Чүге Олег Сувакпит чогаалын «Буянныӊ сергези» деп адаан деп бодаар силер?
00а) Чүге Олег Сувакпит чогаалын «Буянныӊ сергези» деп адаан деп бодаар силер?
340868041910б) Буян дээрге чогаалда кандыг мөзүлүг чорук кылган оол болуп турар-дыр?
00б) Буян дээрге чогаалда кандыг мөзүлүг чорук кылган оол болуп турар-дыр?

Б) Чаа тема тайылбыры.
А) Барыын-Хемчик чурттуг чогаалчыларны кайы хире билирин айтырар. Чогаалчыларның долу ат-сывын, кайы суурга төрүттүнгенин ададып, сактып алырын угаадыр. Ук чогаалчыларның аразындан бөгүн кым деп чогаалчыга доктаарын база чүү деп чогаалын өөренирин чурук дузазы-биле айтырар.
Б) Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндүлерни өөреникчилерге номчуттурар;
В) Геометриктиг фигураларның аттарын ададып тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектерин шын ададыр. Номчаан үзүндү бүрүзүнден чогаалда киржип турар маадырларныӊ овур-хевирин проект хевиринге бижип тургаш тодарадып үндүрер.

Г) «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы (тарааларныӊ хевирлерин (арбай, чиӊге-тараа, ак-тараа), оларны далган кылдыр болбаазырадып алырынга херек тыва эдилелдер аттарын тыва-орус дылда айтырар: деспи – корыто; согааш – ступа, ступка; бала – пест, пестик; дээрбе – мельница, мельничный; чалгый-паш – неглубокая чаша; челбииш – веер, опахало.).
Д) 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү-биле ажыл (чогаалда кол маадыр Суваңның овур-хевирин тодарадыр). Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндү: «… Тараа! Амыдырал чүгле оон туттунуп турар деп чүвени Суваӊ кымдан-даа артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзуӊза, чүгле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суваӊ ышкаш хөй ажы-төлдүг, ядыы-ядамык кижилерниӊ көрнүр чүвези чаӊгыс-ла тараа. Байларга хөделдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, өзеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суваӊ белен эвес аӊчы-даа болза, тайга-таӊдыда өре-ширелиг эвес, ооӊ-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге төп чорааш, чүгле тараа тарып, ажы-төлүн доруктуруп келген.»
Е) Үлегер домактар-биле ажыл: «Бак кижи балалыг,
Өртеӊ ыяш хөөлүг»;
«Эки келзе – салдынма,
Бак келзе – туттунма»
Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:
3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

2 минута иштинде карактарын чивеӊнедир.

Быжыглаашкын.
«Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр).
«Тывынгырлар» деп кроссворд-биле ажыл (тест кылып турар өөреникчилерден аӊгыда шупту өөреникчилерге кроссвордту тыптырар боорда, айтырыгларын ийи одуругдан эки номчуур уругларны тургускаш номчуттурар).
3. 4. Т И 2. Ү Р1. Б И Л ЗЕ К - К ЫС ЫҮ Й Ж Ш1. Ы2. Т Ө М Ү Р5. ШЫӨ К 3. К У Д У С - О О Л Ү Ч Ч - Ы Е С 4. Д О Й Н У РА М А А РА
Доора дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ даай-авазыныӊ ады кым ийик? (Билзек-кыс) 2. Суму даргазыныӊ адын тывыӊар! (Төмүр) 3. Байырныӊ өөрүнүӊ аразындан эӊ кыжырымак оол кымыл? (Кудус-оол) 4. Кол маадырныӊ ачазыныӊ ады? (Дойнур)
Узун дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ авазыныӊ ады? (Өшкү-Саар) 2. Чогаалда шириин шырайлыг угбайныӊ адын сактыӊар! (Быжырыкчы) 3. Чогаалда аскак буттуг акыйныӊ ады? (Түлүш) 4. «… дайын хоозуралындан уштунуп, элээн хөнүй суг бээр болза, бо хлевивис моон-даа элбек, амданныг апаар…» деп кымныӊ чугаалаан сөстери-дир? (Ирей) 5. Байырга ак даш чигирлер тутсуп берип турган угбайныӊ ады кым ийик? (Өлчеймаа)
Хлебке хамаарыштыр синквейн тургузар.
Чүве ады (1) – Хлеб
Демдек аттары (2) – чаагай, амданныгКылыг сөзү (3) – үлей кезер, хумагалаар, хүндүлээрДомак (4 сөстүг) – кедергей-ле сонуургап, камнап чиирЧүве ады (синоними) – чем
Кичээлди түӊнээри (рефлексия).
122592811938000-92322211943400Кичээлден3078115444500
Чедир билип албаадым.
Билип алдым.
Билип алыксап тур мен.
Бажыӊга онаалга. «Дайынныӊ хлеви» деп презентация белеткээр.
Түӊнел демдектер салыры.