Рабочая программа внеурочной деятельности по народоведению 6 класс

6-гы класска класстан дашкаар өөренир «Улусчу ужурлар» эртеминиӊ ажылчын программазы.
Эге сөс
Улусчу ужур-чаңчылдарны чаа езу-биле шинчилеп, ону өөредилге- кижизидилге ажылынга чогумчалыы-биле ажыглап ажылдап эгелээн Республиканың федералдыг-даа, төп-даа шенелделерже кирген школаларның арга-дуржулгазынга даянып, бо хуннерде бистиң республиканың барык шупту школалары «Улусчу ужурлар» кичээлдерин тыва езу-чаӊчылдарга даянып, эрттирип эгелээн.Ук кичээлдерниң кижизидилге ажылынга салдары аажок улуг бооп турары билдингир.
Тыва чон салгалынга бодунуң материалдыг байлактарын арттырып бээринден аңгыда, сагыш- сеткил байлаан – ужур-чаңчылдарны салгал аразынга үспейн, хумагалыы-биле дамчыдып чораан.
Эртем-суюл сайзырап, кижилерниң угаан-медерели чаа үениң агымынче кирип, харын-даа чүгле чогумчалыг материалдыг тала колдап, сагыш-сеткил ядараар деп барган үеде чаагай чаңчылдар кичээлиниң ролю кончуг улуг апарган.
Амгы үеде тыва улустуң ужур-чаңчылдарынга шинчилел ажылдары уламчылап, янзы-бүрү номнар, программалар хөйү-биле үнүп турары башкылал ажылынга улуг дузаны көргүзүп турар.
Ажылдың үндезини кылдыр Г. Д. Сундуйнуӊ «Улусчу ужурлар» деп 5-6 класстарга шенелделиг өөредилге-номчулга номун, С.Б.Байыр- оол, С.К Монгуш, Ч.Ш. Ондар, С.Ч.Шулуу- Маадыр; «Тыва ужур- чаңчылдар 5- 9» А.К.Ооржак, С.Б.Оюн деп болгаш өске- даа тыва чоннуң бурунгу ужурларының дугайында үнгүлээн өөредилге номнарын алган.Улусчу езу-чаңчылдар деп факультатив кичээлинге даянып тургаш кылган бо программа тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын база кижиниӊ бодун канчаар алдынарыныӊ дугайында школага эрттирериниң бир вариантызы болуп турар.
Тайылбыр бижик.
Тыва ёзу-чаӊчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга, эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге.
Уруглар кижизидилгези чоннуӊ бодунуӊ төөгүзүнден, культуразындан болгаш сүзүүнден дөстелир деп, М. Б. Кенин-Лопсан санап турар. Программада кезектер уругларның назы-харын, сонуургалын барымдаалап хувааттынган. Уругнун назы-хары бичии болган тудум, оларның чуве сактып алыры быжыг, уттунмас болур. Ынчаарга, он ийи хар четкен уругларга кижиниӊ чаяаныныӊ дугайында, төлептиг болурунуӊ дугайында бодалдар-биле шыва ап, оларныботтарыныӊ кылып турар үүлгедиглеринге хамаарыштыр боттарыныӊ хамаарылгазын тодаргай илередип билиринге кижизидери чугула болур ужурлуг. Амыдыралга эргежок чугула апаргы дег, кижиниӊ сагыш-сеткилинге, угаан-бодалынга, бодун алдынарынга хамаарышкан чүүлдерге өөредир болгаш кижизидер сорулга-биле ук программа тургустунган.
Ажылды кылып тургаш, тыва ужур-чаңчылдарга база кижиниӊ сагы-сеткилиниӊ арыг-чаагай, чырык, тура-соруктуг болурунга хамаарыштыр кылдынган ажылдарын өөренип көрүп, дуржулгалыг башкыларның шинчилелдериниң байлак арга- дуржулгазынга даянган.
6-гы класска өөредир темаларныӊ бөлүктээшкини:
«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы».
1. Кижи чаяаны
2. Кижи угааны
3. Кижиниӊ октаргайы база сагыш культуразы.
4. Сагыш эргилдези, маны, аптаразы.
5. Назын эргилдези.
6. Кижиниӊ хаяазы, хей-аъды, хей сүлдези, сузу болгаш куъду.
7. Арага дугайы.
8. Ниити ужурлар (этикет).
9. Кижиниӊ шимчениглери, көрүжү болгаш кылаш, олут ужуру.
«Улусчу ужур-чаңчылдар» кичээлдериниң өөредиглиг сорулгалары :
- уругларга бодунуң төрээн чонунуң шаг-төөгүден бээр туруп келген езу-чаңчылын таныштырып, ону ыдыкшыдып көөрүнге өөредири;
- езулуг тыва кижиниң овур-хевири, мөзү- бүдүжү кандыг чораанын улустуң аас чогаалын болгаш чогаалдарны ажыглап тургаш, делгереңгей таныштырып, бар билиглерин ханыладып өөредири;
- тыва улустуң чаңчылчаан ажыл-ижи-биле чурттап турган база амгы үеде-даа чурттап чоруур оран-савазынга даянмышаан таныштырып, мергежил шилип алырынче угланган ажыл чорудуп, келир амыдыралга белеткээри;
- бодунуң төрээн чериниң (кожуунунуң) онзагайы-биле таныштырып, алдарлыг кижилерин танып ап, оларга чоргаарланып чоруурунга өөредири;
- тыва улустуң уруг-дарыг кижизидеринге кандыг хамаарылгалыг, чаш төлдү кадык-чаагай кижизидериниң айтырыгларын канчаар шиитпирлеп чораанының дугайында билигни бээри;
- кижиниӊ чаяаттынып кээри база аӊаа кандыг түӊнел турар ужурлуг деп чүүлдүӊ дугайында билигни бээри;
- кижиниӊ бодун алдынарыныӊ дугайында айтырыг чүге кол болурунуӊ дугайында эге билиглерни бээри.
Кижизидилгелиг сорулгалары:
- уругларны чоннуң ыдыктыг чаңчылдарын сагып чоруур, бедик культурлуг, кижизиг кижилер болурунга кижизидер;
- күш-ажылга ынак, мөзүлүг чаңга уругларны чаңчыктырып кижизидер;
- долгандыр турар чонунга база бойдуска хумагалыг болурунга, оларга хамаарылгалыг сагыыр ужурлуг чүүлдерни сагып чоруурунга чаңчыктырар;
- ава, ача кижиниң хүлээлгелерин медерелдии-биле билип, өг- бүле амыдыралынга бичиизинден белен болуп, уруглар кижизидилгезиниң айтырыгларын сайгарып чоруурунга кижизидер;
- каяа- даа чорааш, бодун тыва кижи мен деп медереп билип чоруур национал чоргааралды уругларга оттурар.
Өөреникчилер
- «КИЖИ» деп сөстүң хөй талалыгутказын,
- тыва улусчу чаңчылдарны, езулалдарны (ооӊ иштинде кижиниӊ канчаар алдынарыныӊ дугайында), ужурларны, дагылгаларны, дойларны, ыдыктарны,
- чоннуң чаңчылчаан ажыл-ижин,
- өг- бүледе кежигүннер аразында харылзаа дугайында хоойлу-документилерни,
- өг- бүле бүрүзүнуң сагып чоруур чараш чаңчылдарын билген турар ужурлуг.
Программаныӊ тургузуу:
«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы».
1. Кижи чаяаны – 6 шак, оон иштинде 1 чугаа сайзырадырыныӊ кичээли;
2. Кижиниӊ октаргайы – 10 шак, оон иштинде 3 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;
3. Назын эргилдези – 2 шак, ооӊ иштинде 1 хыналда ажыл кичээли;
4. Кижиниӊ хаяазы, хей-аъды, хей сүлдези, сузу болгаш куъду – 7 шак, ооӊ иштинде 2 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;
5. Ниити ужурлар база багай аажы-чаӊ – 4 шак, оон иштинде 2 чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;
6. Кижиниӊ шимчениглери. Карактар. Кылаш, олут ужуру. – 2 шак;
7. Ниити хыналда ажыл – 1 шак;
8. Түӊнел-катаптаашкын. – 1 шак;
9. Чырык күзел – 1 шак, ооӊ иштинде 1 шак чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли;
10. Туңнел кичээл. – 1 шак, ооӊ иштинден 1 шак чугаа сайзырадылгазыныкичээли.
Кижи чаяаны-биле холбашкан ужурларны сагып, эптиг-эвилең чорукка чаңчыгар, аажы-чаӊ талазы-биле бодун туттунуп билир, культурлуг чугаалажырынга, байырлажып чоруурунга чедир езулалдарны сагыырынга чаңчыгар. Кандыг-даа байдалда, кандыг-даа кижилер-биле харылзаа тудуп тургаш, бодун алдынарыныӊ эге билиглерин долузу-биле сагып чаӊчыккан турар кылдыр өөредир.
6-гы класска “Улусчу ужурлар” эртеминге «Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы» деп кезекке хамаарыштыр темаларны чарып эрттирери:
Төлептиг кижи кандыг болурул? Кижи чаяаны. “Кижи” деп атка канчаар төлептиг болурул? Улуг уйгу уржуктары. Кижи угааны. Мага-бот дадыктырарыныӊ аргалары.
Кижиниӊ октаргайы. Сагыш культуразы. Ак болгаш кара сагыш дугайында. Сагыш эргилдези. “Канчаар сен?” Сагыш маӊы. Сагыш аптаразы. Угаан-сагыш ажылы. Күш-ажыл болгаш сагыш. “Шилип алган мергежилим”
Назын эргилдези. “Чааскаан олургаш, сагыжыӊ шинчиле”
Кижиниӊ хаяазы. Кижиниӊ хей-аъды. Кижиниӊ сүлдези. Кижиниӊ сузу. Куът дугайында улусчу бодалдар. “Буян чандырары”
Арага дугайы. Ч. Чүлдүм “Иениӊ каргыжы”Ниити ужурлар (этикет).
Кижиниӊ шимчениглери болгаш үнү. Карактар. Кылаш болгаш олут ужуру.
Календарь-тематиктиг план.
«Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы.»
№ Темазы Үези/
шагыКичээлдиӊ хевири Кичээлге ажылдыӊ хевирлери Кичээлден уругларныӊ билген турар билиишкиннери болгаш эге билиглери Онаалга Кичээлдиӊ эртер хүнү
план езугаар херек кырында эрткен үези
1. Киирилде кичээл. Төлептиг кижи кандыг болурул? 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Кижиниӊ бодунуӊ үүлгедиглерин харыылаары база төлептиг кижи дугайында бодалдар солчур. Төлептиг деп санадып чоруур кижилерниӊ даӊзызын тургузар. 2. Кижи чаяаны 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Кижи чаяаны деп чүнү ынча деп турарыл база кижиниӊ үш дою деп чүл? билген турар. Үш дойнуӊ бирээзиниӊ-не чуруун чуруур (А4) 3. ЧСК «Кижи» деп атка канчаар төлептиг болурул? 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры.Чогаадыкчы ажыл Чогаадыкчы ажылдыӊ дузазы-биле кижи деп атка төлептиг болурунуӊ дугайында бодалын илередип билири. Төлептиг кижи деп кижиниӊ эки талаларын санап бижиир. 4. Улуг уйгу уржуктары 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Чүге улуг уйгуну амыдыралдыӊ эӊ коргунчуг, эӊ күштүг азаларыныӊ бирээзи деп санап турарын база улуг уйгу багай деп чүүлдү билген турар ужурлуг. Хүн чурумун бижип эккээр. 5. Кижи угааны 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Шын угаадыг, тура-сорук деп чүүлдерниӊ аразында харылзаазын база амыдыралда утказын билген турар. Тура-соруктуг, чүткүлдүг кижи деп кандыг кижини ынча дээрил тодарадып бижиир. 6. Мага-бот дадыктырарыныӊ аргалары 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Мага-бот дадыктырары чүге херегил база кандыг аргаларны ажыглап болурул? деп чүүлдерни билген турар ужурлуг. Ада-иезинден дадыгарыныӊ аргаларын айтырып экээр. 7. Кижиниӊ октаргайы. 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Иштики октаргай деп чүл база ооӊ байдалы мөзү-бүдүштен канчаар хамааржып болурул түӊнээр.дугайында Иштики делегей деп чүл тодарадыын тывар. (интернеттен) 8. Сагыш культуразы. Ак болгаш кара сагыш дугайында. 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Сагыш культуразы, ак сагыш, кара сагыш дээн ышкаш терминнерни база оларныаразында харылзааларны билген турар ужурлуг. Ак болгаш кара сагышты удурланыкчылар кылдыр чуруур (А4). 9. Сагыш эргилдези 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Эргилде, кижиниӊ сагыжыныӊ эргилдези, йөрээл, кара сагыштыӊ хоразы дээн билиишкиннерни билген турар. Башкыныӊ бижиткен чүүлүн номчуп, катаптаар. 10. ЧСК «Канчаар сен?» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Бот ажыл. Чогаадыкчы ажыл. Практиктиг ажыл ТЕСТ хыналда Эжинге бир бодалга-байдал чогаадыр. 11. Сагыш маӊы 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Сагыш маӊы, үндүрүк-киирик сагыш, өӊнүг дүштер көөрү деп билиишкиннерниӊ аразында харылзааны тодаргайлап билген турар ужурлуг. Өртемчейде үш дүрген. Тывар. 12. Сагыш аптаразы 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Сагыш аптаразы, сагынгыр кижи, «угааны дыдык таар дег» деп билиишкиннерни билген турар. Айтырыгларга харыылаар. Ар.102. 13. Угаан-сагыш ажылы 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Кижиниӊ бодунуӊ сагыжын хынаары, анализ, деӊнелге, классификация, систематизация, чогаадыкчы сагыш Айтырыг 6 ар.105. 14. ЧСК Бот ажыл. Сагыш хынаары. 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Бот ажыл. Хыналда ажыл. Бот ажыл ТЕСТ Солун бодалга чогаадыр. 15. Күш-ажыл болгаш сагыш 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Ажылды сагыш-биле кылыры, бодунга тааржыр чүулдү шилип алыры, эчис-сорулга, кижиниӊ хуу салымы, проблема, кара дер беп билиишкиннерни билген турар ужурлуг. Күш-ажыл биле сагыштыӊ аразында харылзааны тодарадып бижиир. 16. ЧСК Чогаадыг «Шилип алган мергежилим» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Чогаадыкчы ажыл. Бот чогаадыкчы ажыл.
Бот хыналда «Чүнү канчаар сен?» Мергежилдерге альбом кылыр. 17. Назын эргилдези 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Назын эргилдези, назын моондаа, иштики октаргай деп билиишкиннер-биле таныжар. Он ийи чылды үлежип алгаш чуруур. 18. Хыналда тест «Чааскаан олургаш, сагыжыӊ шинчиле» 1 Билиглерин хынаарыныӊ кичээли Хыналда, чогаадыкчы ажыл. ХЫНАЛДА ТЕСТ Бодун шыдамык кылдыр чаӊчыктырарда чүнү канчаарыл? Тодаргай харыы тывар. 19. Кижиниӊ хаяазы 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Төрел бөлүк улустуӊ хаяазы, ооӊ шынар талазы-биле аӊгылыы деп билиишкиннерни билген турар. Айтырыг ар. 118 20. Кижиниӊ хей-аъды 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Хей-аът, бедик хей-аът, хей-аъдын аскымнатпас дэн билиишкиннер. Айтырыглар ар. 121 21. Кижиниӊ сүлдези 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Сүлде деп чүл, бедик болгаш чавыс сүлде дугайында буддизмниӊ өөредиинге даянып билген турар. Айтырыглар ар 123 22. Кижиниӊ сузу 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Сус деп чүл, кижиниӊ сузу канчаар бастынарыл? Айтырыглар ар.129. 23. Бот ажыл 1 Чогаадыкчы ажыл. БОТ АЖЫЛ Буруузун миннирде кандыг сөстер ажыглаза чогумчалыг болурул? Делгереӊгей кылдыр харыылаар. 24. Куът дугайында улусчу бодалдар 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Куът деп чүл, кижиниӊ куъду ойлай берип болур, кижи хөлегезин чүге базып болбазыл, куът чүге ээзинден дезе бээрип болурул? Айтырыглар ар. 135. 25. ЧСК «Буян чандырары» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Чогаадыкчы ажыл. Ажык чугаа: буян кылыры, буян чандырары, кижи човаа (ооӊ иштинде ие кижиниӊ човаа) деп билиишкиннерниӊ утказын тайылбырлап билген турар ужурлуг. Онаалга ар. 137. 26. Арага дугайы 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Арага деп чүл, ону чүү чүведен кылырыл, арага ижериниӊ культуразы, араганы хемчээл чок ижер болза, кандыг уржуктарга, моондактарга чедирип болурул? Арагага удур плакат чурук чуруур. (А3) 27. ЧСК Ч. Чүлдүм «Иениӊ каргыжы» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры.Сөзүглел-биле ажыл. Шүлүктүӊ утказын сайгарып, ие кижиге төлү кижиниӊ частырыы кайы-хире берге боорул? дээн чижектиг айтырыгларга түӊнел кылып билген турар ужурлуг. Шүлүктүӊ утказын бижимел-биле сайгарар. 28. Ниити ужурлар (этикет) 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Этикет деп чүл, аӊаа чүлер хамааржырыл база тыва болгаш орус улустуӊ чамдык ужурларыныӊ ылгалын билген турар ужурлуг. Айтырыглар ар 142. 29. Бот ажыл 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Бот, чогаадыкчы ажыл Этикетке хамаарыштыр бот ажыл. Этикет ному тып эккээр. (орус-даа дылда болза) 30. Кижиниӊ шимчениглери болгаш үнү. Карактар. 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Шимчениг чүнү илередирил, хол шимчениглериниӊ кандыг чогумча чок талалары барыл, бут шимчениглериниӊ кандыг чогумча чок талалары барыл, кижиниӊ үнүнден чүнбилип ап болурулбаза карактар көрүжүнге хамаарылга. Айтырыглар ар 143. 31. Кылаш болгаш олут ужуру 1 Чаа чүүл тайылбырыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Кижиниӊ кылажы кандыг болурга таарымчалыгыл, кижиниӊ олуду кандыг болурга таарымчалыг деп санаттынарыл билген турар. Айтырыглар ар 145. 32. Хыналда ажыл 1 Билиглерин хынаарыныӊ кичээли Хыналда ажыл. Чыл иштинде өоренген чүулдерин түӊнээр хыналда ажыл. Е. Танова, А Танов. "Чырык күзел» деп ырныӊ сөстерин доктаадыр 33. Түӊнел катаптаашкын-кичээл 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Чогаадыкчы ажыл. Беседа. Түӊнел-катаптаашкын. Ажык чугаа. Оон ыӊай чүнү билип алыксап чоруур мен деп айтырыгга харыылаар. Түӊнел девиз чогаадыр. 34. ЧСК «Чырык күзел» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Уругларныӊ бодалдар солчуушкуну. Ырныӊ сөстерин сайгарып, чырык күзел деп чүл, чүү чүве хүнден чырык, куштан дүрген бооп болурул ырныӊ сөзүглелинге даянып сайгарган турар. Чырык деп сөс-биле холбашкан кижиниӊ сагыш сеткилинге хамаарыштыр кыйгырыг чогаадыр. 35. ЧСК Чогаадыг «Улусчу ужурлар» деп эртемден чүнү билип алган мен?» 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Чогаадыкчы ажыл. Чогаадыкчы ажыл. Чайгы онаалгалар. “Улусчу ужурлар” эртеминиӊ «Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы.» деп эгени өөренип дооскан 6-гы класстыӊ өөреникчилери дараазында чүүлдерге өөренген болгаш оларны билген турар:
кижиниӊ чаяанынга хамаарышкан бодалдарны;
эптиг-эвилең чорукка чаңчыккан;
сагыш-сеткил культуразын билир болгаш ону сагып чоруур;
иштики делегейин делгемчидип шыдаар;
сагыш сеткилин арыглап билир;
багай чаӊчылдарга хамаарыштыр бодунуӊ удурланышкак уткалыг бодалдарын делгереӊгей илередип шыдаар.;
ниити ужурлар азы этикетти сагып чоруур;
ада-өгбелерниӊ чагыын билир.
Ажыглаан литература
1. Алдай – Буучу Кызыл, 1993
2. Байыр-оол С.Б болгаш о.ө. Тыва чоннун бурунгу ужурларын болгаш чанчылдарын өөредириниң программазы. Кызыл, 2002.
3. Бартан О.О. Тываларның национал чеми болгаш, чем үнүштер.Кызыл, 1997.
4. Будегечи Т. Б. Художественное наследие тувинцев. Москва, 1995.
5. Даржа В.К.Лошадь в традиционной практике тувинцев кочевников.Кызыл, 2003.
6. Казырыкпай Б.О. Эрнин эрези. Кызыл,2001.
7. Камычек.Я. Вежливость на каждый день. Москва «Знание»,1981
8. Кара – Күске К.Ч.Аътка тураскаадыг.Кызыл1995 .
9. 10.Кенин-Лопсан .М.Б. Тыва улсутуң буруңгу ужурлары . Кызыл, 1994
11.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чанчыл. Кызыл «Новости Тувы» 2000. .
12. Лагерь Лекарственные растения Тувы. Кызыл,1998
13. «Еше лама» Сопа Ринпоче. Энергия мудрости .Основы буддийского учения.Москва «Цонкапа»,2003.
14. Монгуш М.В. Тувинцы Монголии и Китая. Новосибирск «Наука», 200217. 16. .Маннай оол М.Х.,Достай И.А. История Тувы. Кызыл 1996
15. Намзал Э.Х. Холу чемзиг авам сөну. Кызыл 1995.
16. Образовательная программа «Несущая свет».Программа клуба молодой семьи. Кызыл, 2003.
17. Ооржак А.К., Оюн С.Б.Тыва чаңчылдар 5-9 класстарга өөредилге программазы.Кызыл,2003
18. Путеводитель Тува. Москва «Авангард», 2004 17. 21.Самбу И.У.,Самбу М.Д. Тыва чоннуң бурунгу ажыл – агыйы, амыдыралы. Кызыл, 2004.
22. Салчак К.Б, Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканын хөгжулдези. Кызыл, 1984
19. Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин. Кызыл, 1993.
20. Сиянбиль М.О, Сиянбиль А.А. Традиционный тувинский костюм.Кызыл, 2000.
21. Сундуй Г.Д. Улусчу педагогика. Кызыл, 2004.
22. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 3-4 .Кызыл, 2005.
23. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 1-2 класстарга өөредилге – номчулга ному.Кызыл 2003.
24. Сундуй –оол М.С Городок у подножия Кара-Даша.Кызыл, 2005.
25. Традиционная культура тувинцев глазами иностранцев.Кызыл, 2003. 2002
26. Тыва улустуң алгыш- йорээлдери.Кызыл, 1990
27. Чамзырын М.Ч, Чамзырын Е.Д. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарын кижизидилге ажылынга ажыглаары.Кызыл, 2000.
28. Чадамба В.Ф. Сүр – кучунун үш оюну. Кызыл,2004.
29. Чап Ч.М. Шагаам – сүзүглелим. Кызыл,1999.
30. Шактаржык К.О., Биче-оол В.А. Тыва дугайында чугаалар. Кызыл,, 2004..