Проект по народоведению на тему Тарак-хойтпак — хырным оршээ (2 класс)

Толевилел:«Тарак-хойтпак хырным оршээ !» Толевилелдин чидиг айтырыы«Таагылыг хойлуг авамТарактап-ла орган-на боор.Тараанын-на хоюг черинМенээ салып орган-на боор»- деп чон аразынга алгаан кожумактарнын тыптып келгени ындыг-ла амыр эвес. Бистин суурувус база мал- маган- биле бай- шыырак. Мал- маганнын ак суду- биле ада-огбелернин кылып чорааны ак чеминин бир дээ-жизи «таракты» кылып ооренип алыры. Цель:Сорулгазы:Тыва чоннун шаг тоогуден кылып ижип чорааны ак чеминин бирээзи таракты суттен кылып ооренип алырыТаракты хун буруде ижип ,ону хундулээри. Боттандырар аргаларыИнформаторлар- биле ажылТаракты чуден кылырын тодарадырыТарактын кижиге ажыктыыАжылды туннээри Кол бодалБир эвес, таракты шын кылып ооренип алыр болзувусса, садыгда садып турар «кефир, снежок, ряженка» деп орус чоннун кылып ундуруп турар чеминге хой акша ундурбес, ёзулуг арыг ак чемивис бистин кадыывысты камгалаар болур. Манап болгу дег туннелдерТаракты ак талды шандалап тургаш кылып ооренип алыр болзувусса, келир уеде ёзулуг кан-кадык кижилер болур бис Тарак- хойтпак хырным оршээ!Таракты инек, хой, ошкунун хайындырган судунден кылыр. Ошку судунден кылган тарак кайгамчык чаагай болур. Кыштын соогу намдап, час шинчи кирип орда, шээр мал оолдап эгелээр. Хой хураганнап, ошку анайлап турар апаарга, шай суттээр сут бар апарганы ол. Чер карарып, хек-даваннар унуп, чоогалар иштинден шончалайлар унуп турар уеде инектер бызаалап эгелээр. Таракты кылырда ыяап-ла хоренгилээр. Анай-хаактар сыргаланып, суг кыдыындан унген талдар чулукталып турар ойде черден унген талдын картын бир тудумдан картап алгаш, ону борбактай шарыптар. Хайындырып каан инек судун чылыг-булээн кылдыр чылыткаш, дуву бүдүн хууңга куткаш, ынаар бир моондак тал картын суп киириптер. Суттуг болгаш шылбалыг хуунну кидис-биле ораагаш, ог иштинин бир шолээн черинге тургузуп каар. Бир хонгаш, азы улуг-ла дээрге уш хонгаш, тарак болу бээр. Тарак кылырын билип алганывысБашкы таракты огнун эр ээзинге амзадыр азы кырган-ачазынга албан амзадыр чанчыл турган. Ылангыя тараазы тонуп калган орегелернин уруг-дарыы тарак унген соонда, чеми тывылганы ол болур. Таракты баштай оолдарга бир-бир аякты ижиртир. Кыс уруглар ойлеп ижер. Тарак ижерге ижин чазалыр дижир. Ишти куртуй берген чаш уругларга тарак ижиртирге, аш курттар олгулээр, ол уруг сегип унер. Таракты эртен, дуъште база кежээ ижер чораан. Шала кежээ тарак ижерге уйгу кончуг ханар. Шаандагы тываларның чугаазын ёзугаар алырга, тарак ижип өскен уругларның иштиниң хоочузу чок болур дижир. Тарак ижип чоруур уругларның база улуг улустуң өкпези, баары, шөйүндүлери, улуг хырны, бууректери болгаш сыныйы кончуг арыг чаагай болгаш кан-кадык болур. Тарактын хоренгизин узуп болбас. Хуун дувунде тарак бичиилей бээрге, кырындыва хайындырган сутту немей кудар. Тыва кижилерге тарак дээрге тарааны солуп шыдаар ак чем болур. Тарактын эм шынарыШаандагы тываларнын чугаазын ёзугаар алырга, тарак ижип оскен уругларнын иштинин хоочузу чок болур дижир. Тарак ижип чоруур уругларнын база улуг улустун окпези, баары , шойундулери, улуг хырны, бууректери болгаш сыныйы кончуг арыг чаагай болгаш кан-кадык болур. Талдап чораанывыс Чулуктуг талдарны шинчилеп турарывыс Кырган-ававыс Седий-оол Самбууевнанын тарак кылыр сутту саарып тургаш хайындырып турары Тайылбыр уезинде Талдын картын адырып турары Оолдарга айтып бээрге талдын картын адырып олурары Талдын картын адыргаш сутче суггар дээш чуп турары Чуп каан тал карты Таракты кылып тондургеш кырган-авай биске эки ооренир силер дээш конфета улеп берип турары ТуннелиТаракты канчаар кылырын билип алыры- биле кырган-ава Ондар Седий-оол Самбууевнага барган бис . Кырган- ава бисти баштай талдан кезип эккелинер дээш чоруткан. Эмин эттир улгады берген эвес чаш база эвес арай ортумак чулуктуг талдан эккээр силер дээш чоруткан. Талдап алгаш кээривиске талдын картын мынчаар чонар силер дээрге оолдарывыс картын адырган. Даштын адырып алырывыска сугга чуггаш, хайындыргаш соодуп каан чылбай сутке суккаш , дуктуг алгыга ораагаш чылыг черге салыр деп коргузуп тургаш тайылбырлап берген. Таракты канчаар кылырын коруп билип алган бис.Уш хонганда кырган-ававыска баарывыска тарак болган болду. Кырган-ававыс биске тарак байырлалын кылды.