ТЫВА ЛИТЕРАТУРАГА КЛАССТАН ДАШКААР ЧОРУДАР АЖЫЛДАР (М.Б.Кенин-Лопсанны? сонеттери)

ТЫВА ЛИТЕРАТУРАГА
КЛАССТАН ДАШКААР ЧОРУДАР АЖЫЛДАР
(М.Б.Кенин-Лопсанның сонеттери)
Сарыглар Аяна Алексеевна
Шагаан-Арыгның муниципалдыг
Гимназиязының тыва дыл, чогаал башкызы
Тыва литературага класстан дашкаар чорудар ажылдар.
Чечен чогаал – уругларның делегей көрүүшкүнүн делгемчитпишаан, оларның сагыш-сеткил культуразын байыдып, кижиниң карактарынга илдигип көзүлбес чажыттарны чечен чогаалда бар уран-чечен аргаларның дузазы-биле илередип көргүзер шынарлыг. Чогаадыкчы кижилер ниитилелдиң көрүнчүү болуп чораан болгаш болур-даа ужурлуг. Ынчангаш уругларның чечен чогаалга сонуургалын улам-на сайзырадыры, чогаадыкчы кижилерни хевирлээри – төрээн чогаал башкызының дорт хүлээлгези-дир деп санап турар бис.
Башкылар өөредилге-кижизидилге ажылының янзы-бүрү чаа-чаа хевирлерин чедимчелиг ажыглап, чогаадыкчы езу-биле ажылдап турар.
Класстан дашкаар чорудар ажылдар өөредилгениң уланчызы болган төлээде, класска өөренгени солун, берге темалар чайгаар-ла класстан дашкаар чорудар ажылдарже шилчиир.
Класстан дашкаар чорудар ажылдарга башкының кол-ла сорулгазы – өөреникчилерни чогаал делегейинче хаара тутпушаан, чечен чогаалдарны системалыг номчуурунга; номга ынак болурунга; ооң дугайында бодалын шын, тода илередип, сайгарып билиринге; номчаан, көрген чүүлүн хүлээп алырынга база дамчыдарынга аудитория мурнунга бодун алдынып билиринге чаңчыктырар.[Чамзырын 2010: 4].
Оон аңгыда кол чүүл – башкының ажылды бедик деңнелге, шынарлыг эрттирип билири. Уругларны төрээн дылынга, чогаалчыларга, оларның чогаалдарынга, уран чүүлге, төөгүге ынак, оларны хүндүлеп, хандыкшыырынга, сонуургаарынга чогаал башкызындан чогаадыкчы ажылдаарын негээр. Өөреникчилерниң чогаадыкчы чоруун билдилиг удуртканындан мөзү-шынар кижидизилгези хевирлеттинер, ол бичиизинден тура класстан дашкаар чорудар ажылдарның янзы-бүрү хевирлеринге киржип тургаш, амыдыралга бодунуң туружун тып болур.
Шак ындыг түңнелди чедип алыр төлээде, класстан дашкаар чорудар ажылдар дараазында принциптерге даяныр:
Уругларның хар-назынын, сонуургалын барымдаалаар. Ынчангаш чоруттунуп турар ажылдар өөреникчилерге билдингир, тода болур ужурлуг болгаш башкы сорулгазын чиге тодарадыр.
Класска өөренген материалдар-биле сырый харылзаалыг болуру.
Боттуг амыдырал-биле сырый харылзаалыг болурун башкы үргүлчү утпаза эки, чүге дээрге шак ынчаар алган билиг уругларның угаанынга “таңмаланып” артып каар.
Өске эртемнер-биле харылзаалыы, ылаңгыя төөгү, өске национал литературалар-биле харылзаалыг болуру. [ Чамзырын 2010. 6].
Литературага класстан дашкаар чорудар ажылдарның хевирлерин үш улуг бөлүкке хуваап турар. Тыва литература методиказы бо бодалга каттыжып турар.
Бир дугаарында, бот – тускайлаң ажылдар: уругларның боттары номчууру, улустуң аас чогаалын чыыры, бот чогаадылга ажылын бижиири, номчаан, көрген чүүлдеринге үнелел бижиири.
Ийи дугаарында, бөлүктер аайы-биле ажылдар: бөлгүмнер ажылдары, литературлуг чурт шинчилелдиг экскурсия, походтар, темалыг хана солуннар, сеткүүлдер үнднүрери, альбомнар долдурары дээш оон-даа өске.
Үште, массалыг ажылдарга номчулга конференцияалары, литературлуг кежээлер, мөөрейлер, көрүлделер, ужуражылгалар дээш өскелер-даа хамааржыр. [ Монгуш 1988. 60]
Дуржулгалыг башкылар өөреникчиниң бот-тускайлаң болгаш бөлүк өөреникчилер-биле чорудар ажылдарны аралаштыр эрттирерин эптиг деп санап турар. Класстан дашкаар чорудар ажылдарга кайы-даа хевирни ажыглап болур. Аңаа бакшы кол башкарыкчы, углакчы күш болур. Ооң чогаадыкчы чоруундан ажылдың солуну, дээштии хамааржыр.
Кичээлдиң темазы: “М.Б.Кенин-Лопсан “Төлге” Сонеттер ному” (10 класс)
Кичээлдиң хевири: чаңчылчаан .
Кичээлдиң сорулгазы: 1. Чогаалчының сонеттеринде ай-хүн, тыва чери,тос таңдызының, төрээн чуртунуң дугайында бодалдарын уругларга таныштырары, тыва улустуң сагып чораан езу-чурумнарынга хумагалыг болурунга чаңчыктырары.2. Уругларның сөс курлавырын байыдары, сайзырадыры.
Кичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ
Теманың тайылбыры
Башкының сөзү: а) Уругларга кичээлдиң сорулгазын дамчыдар.
Киирилде беседа: Тыва шүлүк чогаалы делегей чоннарының шүлүк чогаалдары-биле найыралдажып, харылзаа тутканынының түңнелинде, национал аянныг, чиңгине тыва хевирлерлиг чогаалдарны чонунга шаңнаан. Чаа хевирлиг шүлүк чогаалдарынга сонет, боодал сонет, ожук дажы, рубаи дээш оон-даа өске хевирниң шүлүктерин адап болур. Сонет деп чүл?
Делегей литературазының төөгүзүнден алырга, сонет XIII чүс чылда Италиягаг тывылган. Шүлүкчү Ф.Петрарканың Лаура дугайында 317 сонеди итальян лириканың кол хевири болуп, сонеттиң езулуг быжыг хевирин тургускан... XVI чүс чылдан бээр сонет жанры Европаның чамдык чурттарынга, эң ылаңгыя Испания, Франция, Англия, Португалияга нептереңгей апарган. База бир чүс чыл эртерге, Германияга сайзырап эгелээн. А Россияга XVIII чүс чылда В.Г. Тредиаковский, А.П. Сумароков оларның очулгалары – биле көстүп келген. Орус литературада В.Брюсов, Вс. Рождественский, И.Сельвинский, Л. Мартынов, М. Дудин, В. Солоухин болгаш өскелер-даа сонет жанрынга бижип чораан. (Слайд 1)
Сонет – поэтиктиг мерген угаанның бодаралы. Сонет – узун эвес, хевири тодаргай, утказы чарт 14 одуруг чогаал. Олар ийи катреннерге (дөрттээн одуругларга), ийи терцеттерге (үштээн одуругларга) чарлыр.
Баштайгы тыва сонетти 1949 чылда шүлүкчү Юрий Кюнзегеш бижээн. Ону “Сагыжыңга кирип чор боор” деп ат – биле бодунуң бирги ному “Ховунуң аялгаларынга” киирген. Ынчангаш 1949 чыл – сонеттиң тыва поэзияга төрүттүнген чылы деп айтып болур. (Слайд 2).
Сонет жанрын Ю.Кюнзегештиң соондан Монгуш Кенин-Лопсан, Виктор Сагаан-оол, Монгуш Доржу, Салчак Молдурга, Куулар Черлиг-оол, Владимир Серен-оол, Александр Даржай, Артык Ховалыг, Сайлыкмаа Комбу, Артур Хертек, Октябрь Туң-оол, Эдуард Мижит өскелер-даа бижээннер.
Тыва шүлүкчүлер сонет бөлүглелиниң эң нарын хевири – сонет чечээн шиңгээдип алган. Сонет чечэ 15 сонеттен тургустунар. Эгезинде 14 сонеттерниң баштайгы одуруглары 15- ки сонетти хевирлээр. А сонет бүрүзү мурнунда сонеттиң сөөлгү одуруу-биле эгелээр. Амгы үеде тыва поэзияда дөрт сонет чечээ бар: В. Серен-оолдуң “Ынакшыл”, А. Даржайның “Авамга боодал чечээм”, “Ынакшылым өткүт ыры”, “Чоорган болган тываларым”, Н.Кууларның “Сактыышкын” деп Антон Үержаага тураскааткан боодал сонеди. (Слайд 3)
Тыва сонеттиң баштайгы чыындызын Тываның Улустуң чогаалчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсан үндүрген. Ол дугайын “Амгы тыва шүлүк чогаалының сайзыралы” деп номда мынча деп демдеглээн: “Чүгле сонеттерден бүткен баштайгы тыва номну тургускан кижи ылап-ла М.Кенин-Лопсан болуп турар. Ооң “Төлге” деп сонеттер судуру тос кезекке чарган 162 сонеттен тургустунган. Ону ынакшыл, чуртталга дугайында бодалдар, арын-нүүр, амыдыралдың чараш-каазы, төрээн черге мөгейиг дээн ышкаш кол темалар аайы-биле кезектей хувааган дээри болдунмас, харын чаңгыс ол-ла темалар аңгы-аңгы кезектерде бир янзы ажыттынып, аңгы-аңгы бодалдар-биле, овур-хевирлер-биле илереттинип турарын эскерип болур” –деп ук чогаалды үнелээн. (Слайд 4)
“Аялганың сонеттери” деп үшкү кезектен ийи сонетти сонуургап номчуулуңар.
Сөс-биле ажыл
Девиржиир – аъттың аскымнап, чаңгыс черге турбайн чүткүүрү.
Тегерер – долганыр, эргилер дээн уткалыг.
Эдир булут – хөвең-даа ышкаш азы чалгынналчак кылдыр көстүр булут. (Слайд 5)
III. Аялганың сонеттери.
“Дээрлер тыптып келбээн болза”
Дээрлер тыптып келбээн болза
Челээш черге канчап дүжер.
Чечекти хүн кайын чаптаар,
Телер дагга канчап самнаар.
Дээрлер ядыы турган болза,
Сылдыс кайыын үнүп кээрил?
Чымчак салгын кайыын кээрил?
Девиржиир куш чүден кээрил?
Дээрлер хүртеп, хорадаанда,
Чаңнык одун кыпсы кааптар.
Дээрлер чассып, амыраанда,
Чаашкын-биле черни чуптар.
Дээрде шолбан душтуум турлаан
Тегергилеп, эргиир болзун! (Слайд 6)
Номчаан сонедивистиң утказын хандыр бодаалыңар:
Чогаалды чүге сонетке хамаарыштырып турарын бадыткаңар.
Дээр деп сөстү автор чүге хөйнүң санынга ажыглап турар деп бодаар силер? Дээрлер деп сөстүң утказын тайылбырлаңар. (Слайд 7)
Чогаалдың уран-чеченин, дылын сайгараалыңар:
Сонеттиң тургузуун тайылбырлаңар. Кандыг рифма колдап турарыл?
Синоним – кылыг сөстериниң ужур-дузазын тодарадыңар.
Диригжидилгелерни хамааржып чоруур сөстери-биле ушта бижээш, оларның ужур-утказын тайылбырлаңар. (Слайд 8)
“Улуг арыг бардам болгаш”
Улуг арыг бардам болгаш,
Ужу-кыдыы көзүлбес-тир.
Эзир куш дег хуулуп алгаш,
Эргий харап көрген болза!
Хайыракан ижээй берген,
Карак уунга көзүлбес-тир.
Хатчыгаш бооп хуулуп алгаш,
Хажыызындан көрген болза!
Телер турлаа какпак хая
Дээрже бедип үне берген.
Эдир булут болуп алгаш,
Эргий харап көрген болза
Бодум четпес черлеримни
Бодалдарым эргип чоруур. (Слайд 9)
Номчаан сонедивистиң утказын хандыр бодаалыңар:
Сонеттиң тургузуу чүзү-биле онзаланып турарыл? 4 одуругдан тургустунган (катрен) строфаларның баштайгы ийи (1 биле 2) одуруглары болгаш сөөлгү 3-4-кү одуругларның чергелешкек азы чүүлдешкек болуп турарының чылдагааны чүде деп бодаар силер? Кандыг арганы автор ында ажыглааныл?
Улуг арыг бардам болгаш,
Ужу-кыдыы көзүлбес-тир.
Хайыракан ижээй берген,
Карак уунга көзүлбес-тир.
Эзир куш дег хуулуп алгаш,
Эргий харап көрген болза!
Эдир булут болуп алгаш,
Эргий харап көрген болза! (Слайд 10)
Чогаалдарның уран-чеченин, дылын сайгараалыңар:
Хайыракан ижээй берген деп одуругларда чүнүң дугайында чугаалап турарыл? Ында кандыг троп ажыглаттынганыл?
...көрген болза деп даар наклонениезинде кылыг сөзүнүң катаптааны сонетке кандыг аян киирип турарыл?
Сөөлгү ийи одуругларда кандыг түңнел бодал илереттингенил?

Түңнел кылыры
Онаалга: Сонуургааны сонетти шээжи-биле доктаадыр.
Литература
Дереклеева Н.И. Развитие коммуникативной культуры учащихся на уроке и во внеклассной работе. – М.,2005.
Доржу К.Б.Ооржак М.Н., Суктар А.Б. Тыва чогаал 10 класс. Ниити өөредилге черлериниң гуманитарлыг профилинге шенелде өөредилге ному. – Кызыл., 2013.
Кенин-Лопсан М.Б. Төлге Сонеттер ному. Жребий Книга сонетов. – Кызыл.,2011.
Комбу С.С. Тыва сонеттиң антологиязы. – Кызыл.,2002.
Куулар Н.Ш. Күжүгет М.А. Амгы тыва шүлүк чогаалының сайзыралы. – Кызыл.,2011.
Кряжукова Р.Г. Литературные вечера в школе. – М., 2004.
Монгуш А.М. Методиктиг сүмелер. Ортумак школаның 7-ги клазының “Төрээн чогаал” ному-биле ажылдаар башкыларга дузаламчы. – Кызыл., 1988
Чамзырын Е.Т. Тыва литературага класстан дашкаар чорудар ажылдар: олимпиада, номчулга конференциязы, литературлуг кежээ, маргылдаа. – Кызыл., 2010.