Библиографический обзор литературы, посвященный 100-летию со дня рождения Ильяса Есенберлина Глашатай великой эпохи

-1077595-735965
Оқырмандарға
-41910-3810 Қазақстанда республикалық «Бір ел – бір кітап» акциясы ҚР Мәдениет министрлігінің қолдауымен ҚР Ұлттық академиялық кітапханасы мен ҚР Кітапханашылар Ассоциациясы бастамасымен 2007 жылдан бастап өткізіліп келеді.
Акцияның мақсаты – ұлттық әдебиетіміздегі ең үздік деген туындыны оқу және насихаттау, оқу ісін ілгерілету, рухани мұрамызды сақтау, сондай-ақ жастарды отаншылдыққа әрі өнегелілікке тәрбиелеу. Сонымен қатар, акция қоғамның отандық әдебиетке, оның ішінде классикаға, қазіргі әдебиет пен поэзияға деген қызығушылығын әрі қарай жоғарылатуына мүмкіндік туғызады.
Сіздің назарыңызға ұсынылып отырған көрсеткіш І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы жыл кітабы бойынша "Бір ел - бір кітап" акциясы аясында дайындалды.
Мағұламат алфавиттік тәртіпен орналасқан. Ақының өмірі мен шығармашылығы туралы
ең соңғы басылымдар еңгізілген. Көмекші құрал ұстаздарға,студенттерге және қалың оқырман қауымғаға арналған.
«Қазақ мемлекеттілігінің шежірешісі»
Ілияс Есенберлин
(1915-1983)
Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар 1915 жылы қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласы - 1983, Алматы) — қазақ жазушысы.
Еңбек жолы
1940 жылы Қазақ тау-кен институтын бітіріп, Жезқазған рудниктерінде инженер болады. Ұлы Отан соғысына қатысқан.
1942-1947 жылдар аралығында Қазақстан КП ОК-нің нұсқаушысы,
1951 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры,
1953-1954 жылдары ҚР Геология министрлігінде аға инспектор, 1954-1955 жылдары Берсүгір шахта басқармасының (Ақтөбе облысы) бастығы, 1955-1957 жылдары Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының аға редакторы, 1958-1967 жылдары "Қазақфильм" киностудиясының аға редакторы, сценарий редколлегиясының мүшесі, 1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасының директоры,
1971-1975 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы болып қызмет атқарады. Атбасар қаласындағы мектепке, Алматыдағы бір көшеге І. Есенберлин есімі берілген.
Шығармашылығы
І. Есенберлин қазақ әдебиетінде өнімді еңбек еткен аса көрнекті жазушылардың бірі. Алғашында ақын ретінде танылған оның шығармалары 1940 жылдан бастап жарық көре бастайды. 1945 жылы "Сұлтан", "Айша" дастандары, "Адамгершілік туралы жыр" өлеңдер жинағы (1949), революционер, большевик Ә. Майкөтовке арналған "Большевик туралы поэмасы" (1957), "Біржан сал трагедиясы" (1959) дастандары жарияланды.
1960 жылдары проза жанрына қалам тарта бастады. "Өзен жағасында" (1960), "Толқиды Есіл" (1965), орыс тілінде жазылған "Адам туралы ән" (1957) атты повестері жарық көрді. "Айқас" (1966), "Қатерлі өткел" (1967), "Ғашықтар" (1968), "Қаһар" (1969), "Алмас қылыш" (1971), "Алтын құс" (1972), "Жанталас" (1973), тың туралы "Көлеңкеңмен қорғай жүр" (1974) романдары, "Көшпенділер" трилогиясы (1976), Алтын Орда трилогиясы (1982-1983), "Махаббат мейрамы", "Алыстағы аралдар" (1983), Аққу құстың қуанышы" (1984) романдары, шығармаларының онтомдық жинағы (1984-1990) жарияланды.
Есенберлиннің "Маңғыстау майданы", "Аманат" (1978) романдары қазақ әдебиетіндегі сүбелі шығармалары қатарында. Кеңес өкіметі]] жылдарында туып қалыптасқан қазақ интеллигенциясының өмірін, олардың қазақ даласында социалистік өнеркәсіп орнату жолындағы қажырлы еңбегін, ескіліктің адам санасындағы қалдығына қарсы күресті баяндайтын "Айқас" романына 1968 жылы Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Ӏлияс Есенберлиннің орыс тілінде шыққан "Песня о человеке" (1956) романы 1958 жылы қытай тіліне аударылады. "Таудағы тартыс" (1962) пьесасы Алматыдағы Балалар мен жасөспірімдер театрында қойылды. М.Ерзинкянмен бірігіп жазған "Құйма" (1961) киносценарийі бойынша түсірілген фильм бүкіл кеңес және венгр, поляк, болгар экрандарында көрсетілді.
Ӏлияс Есенберлин прозасы түгел дерлік орыс тіліне аударылды. "Схватка" ("Айқас", 1957); "Опасная переправа" ("Қатерлі өткел", 1970); "Влюбленные" ("Ғашықтар", 1970); "Хан Кене" ("Қаһар", 1971); "Заговоренный меч" ("Алмас қылыш", 1973); "Отчаяние" ("Жанталас", 1974); "Прикрой своим щитом" ("Көлеңкеңмен қорғай жүр", 1976); "Мангистауский фронт" ("Маңғыстау майданы", 1981); "Золотая Орда" ("Алтын Орда", 1985) деген атпен Мәскеулік және республикалық баспалардан жарық көрді. Жекелеген шығармалар украин, латыш, литва, өзбек, алтай, башқұрт, қарақалпақ, венгр, поляк, ағылшын, француз, қытай, неміс, араб, испан тілінде жарияланды. Олардың ішінде "Көшпенділер" трилогиясы, "Адам туралы ән", "Қатерлі өткел", "Ғашықтар", "Айқас" романдары бар.
I.Есенберлин қырыққа жуық ән мәтінін жазды. Ол К.Д.Ушинскийдің "Әңгімелері мен ертегілерін" (1945), М.Жулявскийдің Вьетнам өміріне арналған "Қызыл дария" (1956) романын қазақ тіліне аударды. Есенберлин Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталған.
«Көшпенділер» трилогиясы
Есенберлиннің нағыз жазушылық орнын белгілеген шығармалары — "Қаһар", "Алмас қылыш", "Жанталас" атты тарихи романдары.
Тарихи романдар деп өткен тарихтың маңызды оқиғаларын қайта жаңғыртып, оларды көркем түрде баяндайтын романдарды айтады. Жазушылар тарихи романда тарихты жаңғыртумен шектеліп қоймай, адамгершілік, психологиялық, мәдени мәселелерді. Жазушы I. Есенберлин өзінің тарихи трилогиясында қазақ елінің ХҮ-ХІХ ғ.ғ. тәуелсіздік үшін табанды күрестерін көркем суреттейді. Осы жолдағы қыруар қиындықты, ішкі қайшылықтарды, адам қатынастарын, олардың әрекеті мен мінез құлықтарын, сырт жаулармен шайқаста шыныққан бірлікті, дәстүрді, салт-сананы көрсетеді Тарихи жазба деректерге, шежіре мағлұматтарына, аңыз әңгімелерге сүйене отырып, қаламгер қазақ халқының тарихының аса маңызды тұстарын ашып, көптеген тарихи қайраткерлердің көркем тұлғасын жасайды.
"Алмас қылыш" романы — XV ғ. оқиғаларынан аса көп мағлұматтар бере алады және ол оқиғалардың жылнамалық реті сақталған. Сол себепті де оны роман-хроника деп атауға болады. Роман-хроника болғандықтан, онда көптеген тарихи оқиғалардың тізбегі басым келуі — жанрлық заңдылық.
"Алмас қылыш" романында Дешті Қыпшақтың (бұрынғы қазақ елінің бір атауы) қаһарлы ханы Әбілхайырдың кезінде қазақ руларының қазақ хандығы қол астына топтасуы, бір жағы — Әбілхайыр, екінші жағы — Жәнібек, Керейлердің тақ пен тәж үшін таласы, хан ордасындағы шытырман оқиғалар, алдау мен зорлықтар тізбегі баяндалған. Кітаптың бірінші бөлімі — Әбілхайыр ұлысының екіге бөліну жағдайын көрсетуге арналса, екінші бөлімі қазақ хандығының ішкі, сыртқы жауларымен кескілескен күрес үстінде шынығып ширауы, бұл жолдағы қыруар кедергілер мен қиындықтар көрсетілген.
Романның басты идеясы — қазақ руларының бірлесу, бір хандықта ынтымақ құру мәселелері.
Шығармада басты қаһарман Әбілхайырдың, сондай-ақ Жәнібек, Мұхаммед Шайбани, Бұрыңдықтардьщ, тағы басқа тарихта болған қайраткерлердің бейнелері жасалған. Автор олардың күрделі тұлғаларын бойындағы қайшылықтарын ашып көрсету арқылы жасайды. Мәселен, Әбілхайыр, бір жағынан, айлакер, ақылды айбарлы ел басшысы болса, екінші жағынан, өз мақсаты жолында ешбір арамдық, азғындықтан тайынбайтын мейірімсіз, қанды қол. Оның жүздеген жылдарға созылып, әріден келе жатқан Шыңғыс ханның үрім-бұтағының озбырлық саясатын жалғастырушы екенін де автор жасырмайды, хан екен деп, орынсыз дәріптемейді.
Қалың әлеумет адамдары да романның басты идеясын ашуда елеулі қызмет атқарады. Мәселен, Асан қайғының Бердібек пен Әбілхайырға айтатын қатал сын сөздері, Әбілхайырдың Керей мен Жәнібек елін шабам деген екпінінің қол астындағыларының қолдамауынан су сепкендей басылуы сияқты көріністер бұған айғақ.
Мұнда халықтың жақсы қасиеттерін бойына дарытқан Қобыланды, Қазтуған, Саян, Орақ секілді кейіпкерлер романның идеялық жүгін едәуір көтеріп тұр. Мәселен, Қазтуған мен Қотан ақындардың айтысы арқылы роман бүкіл қазақ даласының тарихи көрінісін, шежіресін береді, халықтың сан ғасырлық өмірін, күрестерін, олардың сыры мен сипатын айтады.
«Жанталас»
Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділерінде» Абылай образы трилогияның «Жанталас» (1971) деп аталатын екінші кітабында бейнеленген. Тақырыбының өзі қандай. Қазақ елінің өмір мен өлім арасында тұрған, әупірімдеген кезіндегі шындығының дәл үстінен түскен. Экспозициясы, оқиға желісінің мән-мағынасымен оқушыны таныстыруы да образды сөйлеммен ұтымды басталады. Жоғарыда аталған мақаласында Шоқан: «Первое десятилетие ХVIII века было ужасным временем в жизни киргизского (казахского – Ш.Е.) народа. Джунгары, волжские калмыки, яицкие казаки и башкиры с разных сторон громили их улусы, отгоняли скот и уводили в плен киргизов целыми семействами» – деп жаза келе, қазақты тазы ит тобырын қосқан қоянға теңейді.
(Это положение казахов можно было сравнить «с положением зайца, которого преследует целая свора гончих») Міне, осы теңеудің туған тілдегі баламасын Ілияс Есенберлин нақпа-нақ түсіреді. «Қазақ елі бұл кезде көкпарға тартуға дайындалған серке тәрізді еді» деп шегелейді «Жанталас» романының ілкі сөйлемін.  «Жанталас» романы қазақ тарихына бірқыдыру шегініс жасап, талай хандардың хикаятын Бұқар жырауға баяндатып барып, болашақ Абылайдың жас кезін әңгімелеуге көшеді. Сырт күйін ғана көрсетіп қоймай, характерін ашуға кіріседі. Жасы қырықтарға тақаған Бұқар жырау Төле бидің түйешілері – Сабалақ атанған Әбілмансұр мен Ораз атты құлды тұрған қостарында кезіктіреді. Шұбат ішіп әңгіме-дүкен құрады. Осы жерде «шоқша сақалды, кең маңдайлы» Бұқар жырау «адамға тесіле қарайтын үлкен сұрғылт көзді, ат жақты, ақсұр жігіттің», яки болашақ Абылайдың он бес жаста деуге келмейтін, «қозғалыс-қимылында бір паңдық, тәкаппарлық байқалатын» тегін адам емес екенін аңғарады. Болашақ ханның характерін нанымды суреттеуге жазушы нені негіз етті дейтін емес, тірегі мықты: Бұқарекеңдей куәгері бар. «Ай, Абылай, сен он бір жасыңда» деп басталатын толғауында Бұқар:
Он бес жасқа келгенде,Арқада Әбілмәмбет төренің Түйесін баққан құл едің.Абылай атың жоқ еді,Сабалақ атпен жүр едің.Оны да көрген жерім бар. 
десе, сол Бұқарекеңнің «көрген жерінде» творчестволық алғыр қиял қуатымен бояуы қанықты жанды сурет жасалған.  Он үш жасында Хиуа базарында құлдыққа сатуға апарған жерінен қашырып құтқарған, әке орнына әке, шеше орнына шеше болып жүрген Ораз құлды Сабалақ-Әбілмансұр, сырын білгенді аямайтын төре тұқымының дәстүрі бойынша жазықты етіп жазалаудан тайынбақ емес. Осыны сезген Бұқардай кейіпкер тас бүйрек мінезіне бір жағы таң қалса, екінші жағы жүрегі суылдап зәресі ұшады.  Жазушы Абылайдың жан түкпіріндегі, жүрек тереңіндегі сырын ақтара отырып, сол кездердегі замана шынын аша білген. Абылайдың төре тұқымына тартқан аяуы жоқ жойқын характері кейін ол ел үстінен қарайтын дәрежеге жеткенде де әлсін-әлі сезіліп қалады. Пугачевшіл Керейді ат құйрығына байлап жазалайтынын суреттеуінде Шоқан Уәлихановтың «Ни один хан не имел такой неограниченной власти, как Аблай. Он первый предоставил своему произволу смертную казнь, что производилось прежде не иначе, как по положению народного сейма...» деген тұжырымына сүйенген бе дерсің. Роман Абылай хан характерінің жарқын жағына көбірек үңілген. Абылайдай алып тұлғаның ірілік, әділетшіл қасиеттерін ардақтаған. Абылай образының ұлылық күші жеке дара қасиетінде ғана емес, сайып келгенде, халықта, халықтың қайнаған ортасынан шыққан Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай сынды батырларда екенін жеріне жеткізе бейнелеген. Жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысы барысында бірлік жоқ жерде тірлік жоқ дейтін қасиетті идея туды. Осы өмір шындығы және хан мен жыраудың, қазіргі тілмен айтқанда, жоғары билік пен рухани элитаның жарасты ынтымағы жайлы ой жазушының шығармагерлік ұста-дүкенінде қорытылып, көркем шындыққа айналады.
"Қаһар"
Трилогияның "Қаһар" атты кітабында I. Есенберлин XIX ғ. 30—40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған Ресей отаршылдығына қарсы қозғалыстың жай-күйін әңгімелейді. Мұнда жазушы жұртқа бұрыннан белгілі тарихи оқиғаларды тізе отырып, ондағы адамдардың күйініш-сүйінішімен, арман-өкінішімен, мұратымен, кейіпкерлер тағдырымен байытып көрсетеді.
"Қаһарда" қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен Кенесарының қол жиып күреске шығуы, тәуелсіздік үшін күресті қолдамаған сұлтандарға және патша бекіністеріне шабуылы, Кенесарының билікке қол жеткізу үшін патша өкілдерімен келіссөздер жүргізуі, талабы өтпеген жерлерде халық қанының төгілуімен есептеспей, күш қолданылатын істерге баруы баян етіледі. Осы жолдағы ханның қаталдығы, елдің күйзеліске ұшырауы, Кенесары дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеттері, сан алуан адам мінездері көрсетіледі.
Бір отаршылдан екінші отаршылдың артықтығы жоқ екені, бәрінің көксеген мүддесі қазақ елін бөлшектеп бөліп, әлсіретіп, қансыратып, талан-таражға салу, өз билігін жүргізу екенін жазушы ашып көрсетеді. Мәселен, Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ уақыт тәуелді боп тұрған оңтүстік қазақтарының ауыр жағдайы, Ташкенттің құшбегі Бегдербектің жәрдем сұрап барған Есенкелді, Саржанды қасындағы нөкерлерімен бірге опасыздықпен өлтіріп жіберетін суреттер тарихи шындықтарға негізделген.
Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады. Мысалы, Саржан мен Есенкелдінің құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, "Ташкентті шабу керек" деген Қасым төренің кеңесін іштей қабыл көрсе де, соғысқа шығуға ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады. Кенесарының Ақмола бекінісін алғанда көрсеткен ерлігі де әсерлі. Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары — Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың эпизодтары да олардың батырлық бейнесін айқындай отырып, Кенесары тұлғасын толықтыра түседі.
Романда Ресей патшалығының өр дәрежелі өкілдері бейнелері де бар. Солардың ішінде, әсіресе, Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендиннің халыққа қаны қас мейірімсіздігі мен мансап үшін арын сататын арамзалық анық таңбаланған. Ол Омбы генерал-губернаторының сеніміне ие болып, билігі мен мансабынан айырылып қалмау үшін елдің бас көтерер адамдарын ұстап береді. Әйелі Зейнеп, баласы Шыңғыстың қылықтары да Қоңырқұлжаның шексіз азғындық өмір сиқын жалаңаштай түседі.
Жалпы алғанда, I. Есенберлиннің "Қаһар" романы — қазақ халқының азаттық жолындағы күрес шежіресіне қосылған, оның Кенесары қозғалысы сияқты аса ірі кезеңінің ішкі сырларын көркем түсінуге көмектесетін елеулі тарихи шығарма.
Еңбектердің әліпбилік көрсеткіші
Айқас: Роман, Ғашықтар: Роман. Бірінші том. – Алматы: Жазушы, 1984.-400 б.
Аққу құстар қуанышы. Махаббат мейрамы. Бесінші том. Алматы: Жазушы, 1985.-312 б.
Алмас қылыш: тарихи роман. - Алматы: Жазушы, 1971.-324 б.
Алтын Орда: Тарихи трилогия. – алматы: жазушы, 1987.-544 б.
Көшпенділер. Тарихы трилогия. – алматы: жазушы, 1976
Ілияс Есенберлинің өмірі мен шығармашылығы жайын дағы әдебиеттер
Досжан Д. Біз білмейтін Есенберлин //Сарыарқа.- 1999.-№2-3.-б. 22-27
Дүйсенбаев А. Қазақ мемлекеттілігінің шежірешісі :Есенберлин - 100 // Егемен Қазақстан.- 2015.- 10 қаңтар. - С. 5.
Есенберлин Р. Мен үшін ерекше адам еді: естелік //Егемен Қазақстан.-2005.-26 ақпан.
Есенберлин І. Кенесары - қазақ елінің тәуелсіздігі жолында жанын құрбан еткен кемеңгер тұлға // Аңыз адам.- 2011.- № 21. - С. 13.
Жамбылқызы Н. Есенберлин әлемі :Есенберлин - 100 // Қазақстан Zaman.- 2015.- 5 ақпан.- № 5. - С. 9.
Нұрғали Р. Жанкетші: І.Есенберлин //Егемен Қазақстан.-2005.-14 қыркүйек.-б.3
Нұршайықов Ә. Есенберлин. //Егемен Қазақстан.-2002.-30 қаңтар
Оразалы С. Толағай: І.Есенберлин //Казахстанская правда.-2006.-28 апреля.-с.9,11
Сейілова А. Ұлттық рухты оятқан ұлы шығарма // Егемен Қазақстан.- 2015.- 22 қаңтар. - С. 11.
Тарихи сананық тамыршысы І.Есенберлин – 90//Қазақ әдебиеті.-2005.-14 қаңтар.-б.4
Тілегенов Б. «Біз Есенберлинді неге жек көрдік» //Қазақ әдебиеті.-2005.-14 қаңтар.-б.4-5

Читателю
Национальная библиотека РК 19 февраля объявила о старте акции «Одна страна - одна книга»: роман-трилогия "Кочевники" Ильяса Есенберлина выбран главной книгой для всеобщего чтения в 2015 году.
Главной целью акции является пропаганда казахской литературы, сохранение духовного наследия народа, нравственно-патриотическое воспитание молодежи, а также приобщение населения к чтению и к библиотекам.
Для выбора книги также были предложены произведения Б. Момышулы, К. Мырза Али; романы «Азбука казахской истории», «Дети одного отца», «Смутное время» М. Магауина; романы «Белые пески», «Известность и молва», «Маленький» Ж. Нажимеденова; роман «Солдат из Казахстана» Г. Мусрепова; сборник стихов Т. Молдагалиева; произведения Абая; «Мальчик в тылу врага» К. Кайсенова; повести «Парасат майданы» («Разума пылающая война»), «Тугыр мен гумыр» Т. Абдикова.
Нужно отметить, что в этом году отмечается 100-летие со дня рождения автора знаменитых исторических произведений Ильяса Есенберлина и 550-летие образования Казахского ханства. 
Библиографический обзор содержит краткую биографическую справку о жизни и творчестве писателя, список его произведений, материалы о его жизни и творчестве. Пособие предназначено для преподавателей, студентов, а также для широкого круга читателей.
«Казахстан – наша общая земля, наша общая Родина, наше Отечество».Н.Назарбаев
Я тобою взлелеянный сын,Всю отдать тебе душу готов».Дулат
Илья́с Есенбе́рлин
Родился в 1915 году в городе Атбасаре Акмолинской области. Его детство и молодость совпали с печально известными событиями 20-30 годов, когда весь народ пережил социальные потрясения, нищету, голод. Для Ильяса этот удар был вдвойне ощутим, так как он рано, в пять лет, остался круглым сиротой. Ильяса отдали в детский дом. Уже там будущий писатель писал стихи для стенгазет. После окончания начальной школы Ильяс уехал в Кзыл-Орду и стал учиться в интернате, затем устроился на работу в райисполком в городе Карсакпае. Летом в Карсакпай пришла разнарядка на курсы по подготовке в Горнометаллургический институт в Алма-Ате, и Ильяс стал студентом горного факультета. Он очень быстро стал заметным человеком в институте. Когда в 1937 году состоялся 1-ый Чрезвычайный съезд Советов Казахстана, принимавший первую конституцию Казахской ССР, студент Есенберлин был избран делегатом этого съезда.
В 1940 году окончил Казахский горнометаллургический институт и его направили на работу в Джезказган, а осенью был призван в Красную Армию. Продолжил учебу в Рижском военно-политическом училище. Ушёл на фронт, в январе 1942 года тяжело ранен в ногу под Старой Руссой, год в госпитале в Костроме, в 1943 году комиссован по инвалидности и возвращается в Казахстан. Награждён двумя медалями - "За боевые заслуги" и "За оборону Ленинграда". До 1947 года работает инструктором в аппарате ЦК Компартии Казахстана. В конце войны Есенберлин женится на дочери расстрелянного в 1937 году наркома юстиции Хамзы Жусупбекова, привозит из АЛЖИРа (Акмолинский Лагерь Жён Изменников Родины) тёщу, вдову репрессированного наркома. Тем самым попадает под колпак НКВД. И в 1949 году арестован и приговорён к 10 годам лагерей. Отбыл половину, которые провёл на строительстве Каракумского канала горным инженером по взрывным работам. По освобождении работает в Министерстве геологии Казахской ССР, затем начальником управления Берсугирской шахты. Если до ареста он писал стихи (поэмы «Айша» и «Султан» (1945) и сборник «Песни благородства» (1949), то потом перешёл на прозу («Повесть о человеке» (1957), «На берегу реки» (1960). С 1958 года — редактор сценарно-редакционной коллегии киностудии «Казахфильм», с 1962 года - редактор Казгослитиздата, с 1967 года — директор издательства «Жазушы», затем секретарь правления Союза писателей Казахстана (1971-1975). С 1975 года уходит на творческую работу,результатом которой стало 15 романов за 16 лет.
Творчество
С 1945 года Есенберлин публикует сборники стихов и поэм. Позже пробует себя в драматургии — пьеса «Борьба в горах» ставится в Республиканском театре юного зрителя. Переводит с русского на казахский произведения К.Д.Ушинского. Пишет ряд соцреалистических романов: «Схватка» (1966) - о казахстанских инженерах (Государственная премия Казахской ССР 1968 года), «Опасная переправа» (1967) - о становлении советской власти в Казахстане, «Влюблённые» (1968). Потом переходит на историческую тематику: три романа «Хан Кене (1969), «Заговоренный меч (1971) и «Отчаяние» (1973), составившие знаменитую трилогию «Кочевники», охватывающую события в казахской степи с XV по середину XIX века: формирование казахского народа, сложные взаимоотношения с Джунгарией, Китаем, Хивой, Бухарой, Российской империей. Потом были еще романы «Прикрой своим щитом» (1974) - о первоцелинниках, «Золотые кони просыпаются» (1976), «Мангистауский фронт», «Завещание» (оба -1978), «Дальние острова» (1983), «Праздник любви» и «Радость белых лебедей» (оба -1984). Книга из трех романов под общим названием «Лодка, переплывшая океан», в которой повествуется о нравах казахской интеллигенции, долго не издавалась и вышла, как и ряд других, только после смерти писателя. В 1979 - 1983 гг. писатель пишет трилогию «Золотая Орда», состоящую из романов «Шестиглавый Айдахар», «Шесть голов Айдахара» и «Гибель Айдахара» (Айдахар с казахского - дракон), повествующую об истоках казахской нации.
Книги писателя переведены на многие языки и изданы миллионными тиражами. Исторические романы Есенберлина являются значимым событием в культуре Казахстана.
Трилогия "Кочевники"
-4191022225 До Есенберлина в казахской литературе практически не было книг об истории народа. Дилогия Мухтара Ауэзова «Путь Абая» описывала жизнь казахского общества в XIX веке. А о кочевниках Великой Степи домонгольской эпохи, времен Чингисхана и Золотой Орды, о становлении в 15 – 16 веках Казахского ханства и его многолетней борьбе с Джунгарией, о периоде присоединения казахских степей к России прочитать было негде. Сам писатель вспоминал: «Задумал трилогию «Кочевники» я еще в 1945 году. В 1960-м приступил к работе над тремя романами. Причина такой затяжной подготовки проста: исторический материал требует усидчивости и предельной пунктуальности автора».
В 1969 году вышел первый роман «Кахар» («Хан Кене» в переводе на русский) о последнем казахском хане Кенесары. Через два года – «Алмас Кылыш» («Заговорённый меч»), ещё через два – третий роман «Жанталас» («Отчаяние»). Все вместе они составили знаменитую историческую трилогию «Кошпендiлер» («Кочевники») в переводе Мориса Симашко, за что переводчик получил Госпремию Казахской ССР имени Абая 1986 года. Это целая эпопея о становлении и жизни казахского народа. Трилогия была представлена на соискание Государственной премии СССР 1980 года, но к всеобщему стыду завистливые коллеги из Союза писателей Казахстана написали подмётное письмо на автора в Комитет и книгу отложили в сторону.
"Заговоренный меч"
Жестокий и беспощадный хан Абулхаир (в первой книге романа) – умный правитель и отважный воин. Но свою власть он строит на устрашении народа, Абулхаир попытался повторить «подвиг» своего жестокого предка – Чингизхана, но терпит провал. он не сумел объединить казахский народ. Казахские роды не пошли за ним. Его внук мухаммед-Шейбани продолжил грабительские походы деда и погиб. Объективно показаны и мятежные султаны Жанибек и Керей. Они откочевали от Абулхаира и основали казахское ханство. Простым людям и лучшим представителям степной аристократии надоели бесконечные войны. Они мечтали о мире, о самостоятельном государстве. Султан Жанибек, а впоследствии и его сын Касым освобождают и защищают древние казахские города по Сырдарье и по югу степи, стремятся объединить разрозненные казахские племена
Ханы – «ақ сүйек» («белая кость») казахского народа, а народ для них – «қара сүйек» («черная кость»), толпа, которую следует подтадкивать в нужном для властителя направлении. И казахское ханство, созданное Жанибеком и Кереем, в изображении И.Есенберлина – именно такое феодальное государство со своими противоречиями и междоусобицами.
Основная тема второй книги трилогии «Отчаяние» - дружба казахского и русского народов. Когда жунгарские завоеватели обрушились на казахскую степь, наступило «время великого бедствия». Так казахи назвали этот тяжелый период своей истории. Для борьбы с жунгарами казахские ханы давно уже искали союзников. В самый тяжелый момент русское государство пришло им на помощь. Среди сотен персонажей романа – реальных исторических личностей и вымышленных – наиболее интересны и значимы образы жырау и акынов, которые всегда говорили ханам и султанам правду, выражали отношение народа к бесконечным войнам и распрям. Одни из лучших в романе – состязание Казтугана и Котана, судьей в котором выступал Асан Кайғы. Казтуган воспевает лихие набеги предкоа на Русь, Византию и другие страны, стремится пробудить в народе воинский дух, призывает к новым вонам. Котан же спрашивает, что принесли эти грабительские войны народу? Половиной мира владел Чингизхан, а много ли радости прнесло это монголам? Счастье и благоденствие следует искать на путях мира, добрососедства и дружбы между народами, созидательного труда во имя будущего.
Роман «Проклятие» (в русском переводе - «Хан Кене» - третья часть трилогии «Кочевники») повествует о движении под руководством Кенесары Касымова. Ильяс Есенберлин был убежден, что народ обязательно должен знать своих героев, и всегда восхищался Кенесары Касымовым, его непримиримостью и несогласием жить под чьим-либо господством, его сложным и противоречивым характером. Этот роман как бы раздвигает тематические рамки казахского исторического романа. До сих пор мы читали романы только о просветителях и поэтах. «Хан Кене» знакомит нас с личностью Кенесары Касымова, человека храброго и честолюбивого, умного и жестокого.
В разное время восстание под руководством Кенесары Касымова оценивалось по-разному. Ильяс Есенберлин рассказывает правду об этом крупнейшем в истории Казахстана восстании, о его внутренних закономерностях.писатель старается скрыть свои симпатии и антипатии, дать полную возможность читателю самому разобраться, кто хорошо, кто плох. Это, однако, не значит, что у него нет своей четкой идейной позиции. Но перед нами не схема, не иллюстрация тезиса, а широкая панорама противостояния различныз социальных сил, живая диалектика человеческих взаимоотнашений. Именно это и зставляет читателя вдуматься в происходящие события. Собственно, роман «Кочевники» как раз и покзывает многовековой путь казахов к свободе, которую они обрели только в наши дни. Одна из важнейших сторон романа – это многогранно показанная историческая правда, без прикрас и гипербол; это правда о людях, о личностях, о мотивах, которые ими двигали, об их характерах, нравственном состоянии.
Самый конец исторической трилогии «Кочевники» ознаменован, казалось бы, непреодолимой трагедией хана кене, глубоко переживавшего за судьбу своейғ кк казалось ему, потерянной и несчастной родины.
«...И вдруг зазвучала, заплакала домбра, и старческий надтреснутый голос запел:Стоял Кенесары, в раздумья погружен.Как с жизнью, с родиной прощался он."Бог милостив!" - сказал, махнул рукой,И по кочевью прокатился стон...»
Читая трилогию и наблюдая на страницах романа этапы становления казахского государства, мы видим, как на протяжении даже одного поколения заметно менялись у людей их нравственные критерии и подходы к жизни и как шел через это постепенный общий прогресс казахского общества.
Роман «Кочевники», впервые вышедший как трилогия в 1976 году, впоследствии был издан только на русском языке 12 раз общим тиражом 1,5 млн. экземпляров, всего - на 30 языках мира 50 раз общим тиражом около 3 млн. экземпляров (данные на 2005 год). Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев сказал о романе следующее: «Центральное место в творчестве Ильяса Есенберлина занимает знаменитая трилогия «Кочевники», которую отличают эпический размах, динамизм действия, живые и неповторимые образы выдающихся деятелей казахской истории, точный и выразительный язык». Позже он написал предисловие к английскому изданию книги - “The Nomads” (1998).
По мотивам эпопеи в 2005 году был выпущен исторический фильм «Кочевники».
Трилогия «Золотая Орда»
Историческая эпопея «Золотая Орда» - последнее произведение И.Есенберлина. она была опубликована в 1983 году. Ильяс Есенберлин впервые в казахской литературе сумел систематизировать отдельные исторические материалы сложнейшего периода расцвета и падения Золотой Орды. Автор с эпическим размахом отобразил реальный динамизм исторических событий, создал неповторимые образы людей Великой степи той эпохи. 
Трилогия «Золотая Орда» рассказывает о периоде весьма далеких лет, и тем не менее, имеющих исключительно важное значение для развития этногенеза казахского народа и становления его будущей государственности. Среди ее персонажей такие исторические линости, как Бату-хан, Берке, Узбек, Тимур, Мамай, Тохтамыш, Едиге. Бату-хан, сын знаменитого хана Джучи и внук Чингизхана, основал Золотую Орду со столицей Сарай на реке Волге.
Сложные отношения Золотой Орды и средневековой Руси – основная тема романа. Перед смертью в разговоре со своим сынос Улакши хан Бату так говорит о русских: «А теперь опять об орусутах. Если им удасться объединиться, если они встанут в один ряд, тогда увидишь, что они могут! Сейчас их сила разобщена, но страха уже нет... не верь, что завоевав страну, ты победишь ее народ. Будь зорким. Покоренные земли кипят, как вода в казане...
Мой второй наказ: побежденный враг должен стать твоим народом. Сумей до конца сделать его своим».
По подсчетам историков, в течении двадцати лет на троне Золотой Орды сменилось четырнадцать ханов. Ни один из них не уступил доброволно власти другому, и все они погибли.
Жестокие внутренние противоречия постепенно привели Золотую Орду к распаду. Уже не было прежнего единства, былой мощи. Гибель государства, основанного на угнетении других народов, была неизбежна.
Хотя монгольское нашествие отрицательно сказалось на общественном развитии народа Казахстана, возникли различные процессы регресса, затормозилась городская культура, тем не менее в период Золотой Орды впервые стали возможны интеграционные процессы, получило широкое взаимодействие и взаимовлияние носителей Евразийской степной культуры.
Население Казахстана получило большую возможность общения с мусульманским Востоком, Европой, Китаем, стимулировались международные торговые связи. Огромное значение в период Золотой Орды имело привнесение монголами идеи центральной власти, впервые стало возможным объединение ранее разрозненных племен, было введено степное законодательство.
В целом творчество Ильяса Есенберлина  — это глобальный подход к вопросам развития нации в отдаленном будущем. И в этом ключе он строил свои творческие замыслы. Он смог триедино соединить искусственно прерванную способность нации самостоятельно думать и решать судьбоносные вопросы общества без оглядки на «опекунов» свыше и со стороны. Поэтому он прибег к классической формуле: вчера, сегодня и завтра. Для того чтобы нация могла строить свои прогнозы на год-другой, она ясно должна себе представлять, что было в течение прошлых ста лет. Он раньше других понял, что нельзя прогнозировать лет на 10, не зная свою пятивековую историю и так далее. Вот почему миссионер И. Есенберлин уходил в глубину веков, откапывая там наиболее значимые события, реальные исторические фигуры.
В одной статье невозможно анализировать ту или иную книгу автора. Даже беглый взгляд только по названиям его повестей и романов говорит о многом. Прежде всего о прозорливости автора. И. Есенберлин всегда тяготел к анализу и осмыслению эпохальных событий как своего времени, так и прошлых веков. При этом для него первостепенное значение имела судьба человека, конкретной личности.
Не случайно одна из ранних его повестей так и называется «Песня о человеке» (1956 год). И вся его творческая биография и есть, иными словами, «Поэма о людях». О великих и простых, о героях положительных и отрицательных. Такое отношение к своим произведениям помогло ему раскрыть характеры литературных образов, прототипами которых были в основном исторические личности.
4819652922270left331470 Роман «Прикрой своим щитом» был специально написан для своих земляков и посвящен 20-летию освоения целины. Роман изначально выходил в виде повести «Бурлит река Есиль» еще в 50-е годы. Есенберлин повторно возвращался к этой книге и сделал значительную доработку в знак протеста против бездумной вспашки целинных и залежных земель на севере Казахстана, в результате чего, плодородный слой почвы всей Сары-Арки подвергся гигантской (ветряной и водяной) эрозии. Есенберлин является одним из немногих, кто посмел протестовать против бездумных проектов бывшего Центра.
Такое впечатление, как будто И. Есенберлин 50 лет назад предвидел бурную жизнь на берегах этой спокойной реки. В Казахстане есть более крупные и быстрые реки, а он выбрал именно Есиль. Река Есиль, на берегу которой строится и хорошеет новая столица суверенного Казахстана, течет по равнине Сары-Арки далеко от гор. Поэтому она в прямом смысле никогда не бурлила. Но сегодня она в переносном смысле действительно приковывает к себе внимание жителей не только Астаны. Все архитектурные планы города привязываются к особенностям Есиля. Ландшафт правого и левого берегов этой реки плавно переходит в ландшафт города. Проектировщики столицы в своей работе отталкиваются именно от Есиля. И она стала не только главной водной артерией города. Еще раз убеждаешься в странном совпадении его образов и грядущих событий. Даже условные названия его книг не теряют с годами свою смысловую нагрузку.
Названия его романов олицетворяют величие, красоту и грацию. Например, «Золотые кони просыпаются» (1978) и «Золотая птица» (1972). И спустя 40 лет эти же его образы в качестве символов оказывались востребованными для геральдики юного государства. Поистине, проснулись «Золотые кони» в конце XX века для нас. «Золотая птица» Ильяс-ага теперь парит на флаге РК уже в виде орла, расправив свои могущественные крылья под солнцем и над Великой Степью. Его вчерашние образы сегодня воплощаются в реальности дня сегодняшнего. 1472565773430lefttop
У человеколюбивого И. Есенберлина романы о взаимоотношениях людей названы предельно метко и одновременно чрезвычайно романтично: «Влюбленные» (1968), «Праздник любви» (1983), «Радость белых лебедей» (1984). Извечно актуальная тема в этих романах расписана как документальная хроника в точном соответствии своему названию. Одним словом, он оставил нам помимо исторических произведений и «Трилогию о Любви».
Поскольку жизнь писателя была многотрудной, а его творчество полно риска, то многие произведения уже в своем названии наделены бойцовскими характерами. Кстати, такой характер был присущ в полном объеме и самому автору этих книг, ибо без него он не смог бы выполнить и отстоять свои творческие планы.
Об этом свидетельствуют его романы «Схватка» (1966), «Опасная переправа» (1967), «Мангистауский фронт» (1978). Не только в исторических трилогиях, но и во всех других книгах баталист И. Есенберлин устами своих героев поднимал животрепещущие проблемы современности и будущих поколений, на что обратили внимание вахтеры прежней идеологии. На него ополчились некоторые «тяжеловесы» словесного ремесла. Они были уверены в аполитичности творчества Ильяса. В подобной обстановке мудрые, но зависимые от Москвы Димаш Кунаев и Байкен Ашимов не смогли защитить писателя-новатора открыто, хотя очень высоко ценили искренние намерения И. Есенберлина и они вдвоем помогли ему как смогли ради святого его дела. Однажды открыто за него заступился Асанбай Аскаров. 61849019469101304290441960196850
Повести и романы И. Есенберлина с трудом, но издавались неоднократно и большими тиражами в Алматы и Москве при его жизни. Единственная книга, не изданная при жизни, это «Лодка без весел» или «Лодка, переплывающая океан». Она была издана его сыном через 30 лет.
Список литературыПроизведения И.Есенберлина 
Влюбленные [Текст]/И. Есенберлин. - АЛМАТЫ :Кочевники, 2002. -216 с.
Золотая Орда [Текст] / И. Есенберлин. - Алма-Ата : Жазушы, 1989. - 512 с.
Золотая птица. Схватка [Текст]: романы / Есенберлин И. - Алма-Ата : Жазушы, 1977. - 337 с.
Золотая птица [Текст] : роман / И. Есенберлин. - Алматы: Кочевники, 2002. - 176 с.
Кочевники [Текст] / Есенберлин И. - Фонд имени Ильяса Есенберлина. - Алматы : Книга, 1998. - 531 с.
Лодка, переплывающая океан [Текст] : роман / И. Есенберлин. - Алматы: ОФ И.Есенберлина, 2001. - 280 с.
Мангыстауский фронт [Текст] / Есенберлин И. – М.: Советский писатель, 1981. - 512 с.
Мысли о главном... [Текст] / И. Есенберлин. - Алматы : Кочевники, 2002. - 120 с.
Опасная переправа. Золотые кони просыпаются [Текст] / Есенберлин Ильяс. - Алма-Ата : Жазушы, 1979. - 352 с.
Опасная переправа [Текст] / Есенберлин И. - М. : Советский писатель, 1970. - 264 с.
Отчаяние [Текст] : исторический роман / И. Есенберлин. - М. : Известия, 1974. - 336 с.
Праздник любви [Текст]: роман / Есенберлин И. - Алматы : Кочевники, 2002. - 248 с.
Прикрой своим щитом [Текст] / Есенберлин И. - М.: Советский писатель, 1976. - 256 с.
Русские народные пословицы и поговорки [Текст] / ред. К. Есенберлин. - Алматы: Кочевники, 2003. - 280 с.
Скифские миражи [Текст] : золотые кони просыпаются / Есенберлин И. - Алматы: Кочевники, 2003. - 264 с.: ил.
Сокровенное. Мысли. Изречения. Воспоминания [Текст] / И. Есенберлин. – Алматы,  2001. - 280 с.
Тамерлан - повелитель тюрков: Автобиография великого Тамерлана, покорителя Евразии, и история его правления [Текст] / ред. К. Есенберлин. - Алматы : Кочевники, 2002. - 288 с.
Тамерлан [Текст]: жизнь и деяния. Хроника великих завоеваний / ред. К. Есенберлин. - АЛМАТЫ: Кочевники, 2003. - 360 с.
Хан Кене [Текст]: роман / Есенберлин И. - Алматы: Аударма, 2009. - 568 с. - (Библиотека казахской литературы).
Черное золото [Текст]: роман / И. Есенберлин. - Алматы : Кочевники, 2002. - 326 с.
Чингисхан - потрясатель Вселенной [Текст] / сост. И. Есенберлин. - Алматы:Фонд им. И. Есенберлина, 2004. - 312 с.
Литература о немАсан, Н. По реке жизни [Текст]: роман - / Н.Асан. – Алматы: Кочевники, 2004.- 288 с.: портр.Ильяс Есенберлин [Текст ] : биография // Писатели Казахстана: справочник / сост. М. Ауэзов, К. Жорабек .-Алма-Ата: Жазушы, 1982. – С. 84-85.***Букина, Ж. Слово Ильяса Есенберлина [Текст] // Казахстанская правда.- 2005.- 3 марта. - С. 8.Дюсенбаев, А. Певец великой степи [Текст] // Казахстанская правда.- 2005.- 11 янв.- С.6. Дюсенбаев, А. След Есенберлина [Текст] // Страна и мир.- 2005.- 11 марта (N10).-С.13. Мамедова Ф. Конкурс знатоков романа-хроники И. Есенберлина "Кочевники" [Текст] / Ф. Мамедова // История Казахстана: преподавание в школе. - 2003.- N3.-С.26-30.
Статьи из газет и журнааалов об И.Есенберлине:
Долгополова С.Р. Трилогия Есенберлина И. "Кочевники" в 8 классе / Долгополова С.Р. // Русский язык и литература в казахской школе. - 2000. - № 6. - С.37-39.
Дюсенбаев А. Певец Великой степи: к 90-летию И. Есенберлина / Дюсенбаев А. // Казахстанская правда. - 2005. -  11 января.
Есенберлин Р. Мой главный человек / Есенберлин Р. // Самопознание. KZ . - 2014. - №2(50).- С. 87-88.
Жапанова М.Е. "Целинная" тема в творчестве Ильяса Есенберлина / Жапанова М.Е. // Педагогический вестник Казахстана. - 2004. - №1. - С.154-161.
Кадыров Б. Глашатай великой эпохи: Ильяс Есенберлин - 100 // Егемен Қазақстан.- 2015.- 21 қаңтар. - С. 12.
Кадыров Б. Писатель. Человек. Личность. :Есенберлин - 100 // Казахстанская правда.- 2015.- 14 февраля. - С. 8.
Кардинал, или Три дороги пророка: об И. Есенберлине / Владимиров В. // Централ Азия Монитор. - 2007. - С. 14-27 декабря.
Нокрабекова З. По краешку судьбы: об И. Есенберлине, казахском писателе / Нокрабекова З. // Казахстанская правда. - 2015. - 21 февраля.
Оразалы С. Толагай: об И. Есенберлине - казахском писателе / Оразалы С. // Казахстанская правда. - 2006. - 28 апреля.
Г.Ж. Жумашева, библиотекарь Петропавловского гуманитарного колледжа. им.Жумабаева
-1092835-688340