Презентация на научный проект на тему ?иял — ?ажайып ертегілерді? сюжеттік ??рамы ж?не к?ркемдік сипаты
Ғылыми жобаЖоба жетекшісіПавлодар қаласы, №5 жалпы орта мектебінің қазақ тілі мұғаліміСакижанова Айгүл Оразқызы
Қиял-ғажайып ертегілердің сюжеттік құрамы және көркемдік сипатыТақырыбы:
1) қазақ ертегілерінің ертегілік дәстүрін таныту; 2) ертегі кейіпкерінің жан-дүниесін сипаттау; 3) қиял - ғажайып ертегілерінің сюжеттік бейнеленуі мен көркемдік табиғатын таныту.Мақсаты:
1) қазақ ертігілерінің зерттелуі туралы хронология жасау; 2) ертегінің сюжеттік құрамын анықтау.Міндеті:
Халық ауыз әдебиеті мұрасы заман ағымына қарай көркемдік жағынан, жаңа заман талабымен байланысты болуына қарай қарастырылады. Осы ретте қазіргі біздің ойлау қабілетімізге дүниетанымдық кеңістіктегі динамикалық өсуі өткен заманның дүниетанымдық қабылдау шегіне сыймайды. Осы орайда қазақ ертегісінің дәстүрлі хаттасу жолын зерделей отырып, бүгінгі біздің қабылдауымызға орай қайта қарап, біздің ойлау қабілетімізге жетекші рөл, қайнар көз ретінде тірек болу керек. Осы мәселе зерттеу өзектілігінің негізі болады.Зерттеудің өзектілігі:
Болашақта қазақ ертегісі адамның ойлау қабілетін қайнар көзі ретінде тірек болады.Зерттеудің болжамы:
Қиял-ғажайып ертегілерінің сюжеттік құрамын және көркемдік сипатын талдау, зерттеу.Зерттеудің теориялық-практикалық мәні:
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі образдар түрлілігінің сипаттамасы жасалды. Қиял-ғажайып ертегілерінің көркемдік тәсілдері мен бейнелеу стилінің жүйесі тұжырымдалды.Ғылыми тұжырым:
Ертегілер Қай елдің ауызша әдебиет шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында "ертегі" деген атау әрі саны мол, әрі алуаны көп шығармалардың тобына арналған жинақты атау болады. Жалпы, барлық ертегілерге ортақ ерекшелік: бұлар қара сөзбен айтылатын оқиғалы көркем әңгіме. Ғажайып хал, қиял әңгімелер түрінде, немесе орасан оқиғалы қызғылықты әңгімелер ретінде құрылған ертегінің бәрі де негізінде шаруа кәсіппен, қоғамдық құрылыс тартыстармен, тарихпен байланысты боп келеді. Осы аталған қызғылықты әңгіменің бәрі-бәрі де ертегінің түрлеріне қосылады.
Қиял-ғажайып ертегілері Бұл топқа қосылатын ертегілер көбінше көне замандар айғағы, барлық ертегілер тобының ішінде аса ескі заман ұғым-нанымдарын, тұрмыс-болмыстың ең көне түрлерін көрсететін әңгімелер. Бірақ туысында ерте замандар туындылары болғанымен, әрине, бергі кейінгі замандарда айтылу, қолданылу арқылы сол кейінгі соңғы замандар әсерлерін жұрнақ-жұғындарында әңгімелік құрылысына, идеялық мазмұнына, тіл, түр ерекшелігіне соңғы үстемелер, қоспалар есебінде ілестіре жүрген ертегілер болады. Бұл алуандас ертегілердің ең көне арғы түбі халықтың мифтік ұғым-нанымдарымен байланысты түрде туған. Дүниенің жаратылыс сыры, адам тұрмысы мен ертеде иланған көп құдайлары, қас ие, дос иелері жөнінде неше алуан бұлдыр-долбар сырлы қиял-ғажайып ұғым-нанымдар жасап алып, ерте күндегі халық соны дін және білім есебінде тұтынған. Табиғатты нақтылы, деректі білім ұғымымен баурап танып алғанша, адам ең болмаса қиялмен танып меңгеріп, табиғатқа өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Бұл турада К.Маркс айтуынша: "Әрбір мифология табиғат күштерін қиял бойынша жеңіп, бағындырып, дегеніне жүргізеді, сол қиял арқылы баурайды. Олай болса, сол табиғат күштерін анық шынымен жеңіп алған заманда ол мифология жоғалады", - деген.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілірінің ішінде эпизм мен лиризм ұштасуына негізделген, барлық белгілері қазақтың өз ұғымдарына тән көркем де салалы үлгісі.“Ер Төстік” ертегісі
Көркемдік жағынан «Ер Төстік» қиял-ғажайып ертегі мен батырлық жырдың элементтерін кең пайдаланған. Төстіктің көмекшілері де ескі діни сенімдер шеңберінде туып, кейін көркем бейнеге айналған. Сондай-ақ сөз болып отырған ертегідегі басты тақырып – сиқырлы заттардың көмегімен бас қаһарманның небір ғажайыптар мен қиындықтарды жеңіп, мұратына жетуі. Мысалы, Шалқұйрық – тек жүйрік ат қана емес, алдағыны болжай алатын қабілеті бар, неше түрлі сиқырды білетін, адамша сөйлеп, адамша іс-әрекет қылатын қасиетті жануар, Төстіктің көмекшісі, ақылшысы. Ал жер астында Төстікке дос болатын Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар сияқты кейіпкерлер – мифтік танымның сипаты. Ертедегі адамдардың мифтік түсінігі бойынша желдің, таудың, судың «иелері» болған. Кейінгі замандарда олар көркемдік сипат алып, «достар осындай болса екен» деген адам арманын жүзеге асырушы бейнелер ретінде қабылданған.
Ертегідегі сұлу жар, басқа да кейіпкерлерҚазақ айтатын қиял ертегісінде адамзаттан мерген араласса, немесе ғажайып жар - "ай десе аузы, күн десе көзі бар", әлдеқандай Күн астындағы Күнекей сұлу, Ай астында Айбарша не Алтын шашты қыз араласса, солармен қатар әлденеше жат сырлы кейіпкерлер де адамға қас, не дос күйде көп көрінеді.
Қазақтың Қиял - Ғажайып ертегілері жанрлық жағынан біркелкі емес. Оның құрамында алғашқы қауымға тән қарапайым миф, хикая, әңгімелермен бірге батырлық ертегілер кездеседі, сондай-ақ, тұрмыс-салтқа байланысты шығармалар ұшырасады. Демек, біздің Қиял - Ғажайып ертегілерміз жанр жағынан синкретті яғни дараланбаған. Қазақ Қиял - Ғажайып ертегілердің тағы бір ерекшелігі - үнемі трансформациялық процесте болуы, яғни бір жанрдың екіншіге ауысып отыруы. Осы себепті Қиял - Ғажайып ертегілерінің біразы жанрлық өзгеріске ұшыраған, олар қиял-ғажайып пен тұрмыс-салт ертегілерінің аралық жанры сияқты. Кей жағдайда Қиял - Ғажайып ертегілері бүтіндей тұрмыс-салт оқиғаларын баяндап келеді. Қиял - Ғажайып ертегілердің сюжетіне, поэтикасымен құрылысына батырлық жыр үлкен ықпал еткен. Қиял - Ғажайып ертегілер - халық арманын қиял-ғажайып бейнедегі кейіпкерлер арқылы тілге тиек етеді. Қиял - Ғажайып ертегілер өмірге тікелей жақындап, бұқара арманын дәріптейді, халық эстетикалық мұратқа айналдырады.