обобщающий урок по казахскому языку на тему «Тіл білгірі»

Сабақтың тақырыбы: «Тіл білгірі» сайысы (5 класс)
Сабақтың мақсаты: 1) өтілген материалдарды тиянақтап, қайталау арқылы нәтижелеу; 2) үйренген сөздерді мен сөз тіркестерін пайдалана отырып, тілдерін дамыту, ауызекі сөйлеу мәдениетін қалыптастыру; 3) оқушыларды халқын, өз туған жерін, елін, тілін құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: нәтиже сабақ (ойын сабағы)

Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі: сабақтың мақсатымен, жүрісімен таныстыру.
- Қазақстанның мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Қазақстан көп ұлт өкілдері мекендейтін мемлекет.Мұндай мемлекет үшін мемлекеттік тіл қажет. Елбасы Н.Назарбаев өз жолдауында: «Ұлттық тіл – қазақ ұлтының рухани, мәдени байлығын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші қасиетті құрал», - деген болатын.
22 қыркүйек – Қазақстан Республасы халықтың тілдер мерекесі. Ең алдымен, бұл барша елге ортақ жалпы халықтық мереке, барлық ұлт өкілдеріне көрсетілген құрмет
Қазақстанда 100-ден астам ұлт өкілдері тұрады, әрбір ұлттың ең үлкен, ең негізгі тілі – ана тілі болып саналады. Ана тілі – әрбір ұлттың, ұлыстың мақтанышы, көзінің қарашағындай көретін қазынасы, асыл мұрасы.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан Республиканың Парламенті «Тіл туралы» жаңа заңын қабылдады. 2007 жыл «Мемлекеттік тіл жылы» деп жарияланды.
«Тіл білгрі» сайыс сабағына екі топ қатысып отыр. Сабақтың соңында ұпай жинап қай топ жеңгені жарияланады.
1 кезең. Осы фигуралардың сиқырын білсеңдер 2 мақал-мәтелді оқи аласыңдар
бі рі ір нб ад ұл қа оқ
лм ді ін іт де
жо іл зқ тж өз
сө ег іл ер йд
қж ме ен 6 13 4
14 3 24 11 26
7 12 5 18 23
20 15 2 25 10
1 8 19 22 17
21 16 9 (Сөз қадірін білмеген, өз қадірін білмейді. Тіл жоқ жерде, ұлт жоқ.)
2 кезең. «Сен білесің бе?» Қанша сұраққа жауап берсеңдер сонша ұпай санын аласыңдар.
1-топқа сұрақ:
1) Бала тәрбиесін қадағалайтын мейірімді жан? (Ана)
2) Анаңның әкесі саған кім болады? (Нағашы ата)
3) Мектеп басшысын кім деп атаймыз? (Директор)
4) Бал қандай жәндіктің көмегімен алынады? (Ара)
5) Саңырауқұлақ қайда өседі?(Орманда)
6) Қыс мезгілінде не жауады?(Қар)
7) Иіс сезу мүшесі.(Мұрын)
8) Жыл мезгілі неше кезеңге бөлінеді?(4)
9) Биенің сүтінен жасалынатын тағам?(Қымыз)
10) Қазақстан астанасы.(Астана қаласы)
11) Туымыздың түсі?(көгілдір)
12) Кітаптар тұратын бөлмені не дейміз?(Кітапхана)
13) «Тәуелсіздік» сөзі қалай аударылады?(Независимость)14)Қазақстан туында не бейнеленген?(күн, қыранқұс,ою)
15)Қазақ халқының аспабын атаңдар?(домбыра)
2-топқа сұрақ:
1) Оқушыларға сабақ беретін адам.(Мұғалім)
2) Аптаның төртінші күні.(Бейсенбі)
3) Жұма күні қазақтардың пісіретін наны.(Шелпек)
4) Түйе сүті.(Шұбат)
5) Шөлге шыдамды жануар.(Түйе)
6) Ұя салмайтын құс.(Көкек)
7) Қыста ұйықтайтын аң.(Аю)
8) Ауа температурасы немен өлшенеді?(Термометр)
9) Шығыс елдерінің жаңа жылы.(Наурыз)
10) Қазақстанның рәміздерін ата? (Елтаңба, әнұран, ту)
11) Ат жарысы.(Бәйге)
12)Көшпелі тұрмысқа лайықты үй.(Киіз үй)
13)Әнұранның авторлары кім? (Н.Назарбаев, Ш.Қалдаяқов, Ж.Нәжмединов)
14) Көру мүшесін не дейміз?(Көз)
15)Елтаңбада не бейнеленген?(Шаңырақ, уықтар, қанатты пырақтар)
3 кезең. Айлардың атауларын дұрыс тап.
А) ңақарт г) мысума ж) рқүкыйке к) лежсантоқ
Б) рымма д) уарзын з) мазыт л) деліш
В) пақна е) арқаша и) зақан м) суірә
(қаңтар, мамыр, ақпан, маусым, наурыз, қараша, қыркүйек, тамыз, қазан, желтоқсан, шілде, сәуір)
4 кезең. Сандарды дұрыс сөйлетсеңіз Қадыр Мырзалиевтің сөздері шығады.
А, Ә, Б, В, Г, Ғ, Д, Е, Ё, Ж, З, И, Й, К, Қ, Л, М, Н, Ң, О, Ө, П, Р, С, Т,У, Ұ, Ү,Ф, Х, Һ, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, І, Ь, Э, Ю, Я
21, 11,5,8 25,38,16,7,38,19 3,2,23,38,18 3,38,16
21,11 25,38,16,38,19,7,38 15,27,23,17,8,25,25,8
(Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте)
5 кезең. «Орысша, қазақша сөздер» сайысы
Екі топқа сөздер беріледі. Сол сөздерден бірнеше сөздер шығару керек
«Халықаралық», «Ұйымдастырушы»
Енді жинаған ұпайларын санап жеңімпаз командасын атайық.
Сабақтың тақырыбы: Ұлы Абай, дана Абай, дара Абай
Сабақтың мақсаты: Қазақтың ұлы ақыны Абайды оқушыларға таныту, құрмет тұту: ана тіліне деген сүйіспеншілігін , ынтасын арттыру.
Көрнекілігі: Абайдың портреті, кітаптар көрмесі, плакаттар, интерактивті тақта.

Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе!
Адалдықты көздесең,
Жаттап тоқы көңілге. С. Торайғыров.
Сабақтың барысы:
Жүргізуші: Сәлеметсіздер ме, бүгінгі кешімізге жиналған құрметті қонақтар мен оқушылар. Бүгінгі кешті Абай Құнанбаевтің өлеңдеріне арнаймыз.
Табиғаттың көркін ендіретін орман көктем сайын жасарып, шешек атып жерге шырай беріп тұрмай ма? Абайдың табиғат лирикасынан да шығармалары жетерлік, соның бірі «Қыс» атты өлеңі.
Қыс
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы – ақ қырау, түсі суық,
Басқан жері сықырлап, келіп қалды

Дем алысы – үскірік , аяз бен қар,
Кәрі құдаң – қыс келіп әлек салды.
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,
Аязбенен қызарып ажарланды.
Жүргізуші: Келесі тыңдайтын өлеңдеріңіз «Жазғытұры»
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Атанадай елжірер күннің көзі.
Түйе боздап, қой қоздап – қора да шу,
Көбелекпен, құспенен сай да ду-ду.
Гүл мен ағаш майысып қарағанда,
Сыбдыр қағып, бұрандап ағады су.
Жазға жақсы киінер қыз-келіншек,
Жер жүзіне өң берер гүл-бәйшешек.
Қырда торғай сайраса, сайда – бұлбұл,
Тастағы үнін қосар байғыз, көкек.

Күз
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан.

Жасыл шөп , бәйшешек жоқ бұрынғыдай,
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айырылған ағаш, қурай.

Жаз
Жаздыгүн шілде болғанда,
Көкорай шалғын, бәйшешек,
Ұзарып өсіп толғанда,
Күркіреп жатқан өзенге,
Көшіп ауыл қонғанда,
Шұрқырап жатқан жылқының,
Шалғыннан жоны қылтылдап,
Ат, айғырлар, биелер,
Бүйірі шығып, ыңқылдап,
Суда тұрып шыбындап,
Құйрығымен шылпылдап,
Арасында құлын-тай,
Айнала шауып бұлтылдап,
Жоғары-төмен үйрек-қаз
Ұшып тұрса сымпылдап...
Жүргізуші:
Құлақтан кіріп, бойды алар
Жақсы әнмен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй.
Келесі тыңдайтын ән «Көзімнің қарасы».
Жүргізуші: Абай шығармаларындағы негізделген адамның бойындағы «Бес асыл іс» толық адамның тұлғасын сипаттайды.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол –
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдында,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпанын, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой –
Бес асыл іс, көнсеңіз.
Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң, арқалаң.
Сен де бір кірпіш, дүниеге,
Кетігін тап та, бар, қалан!
Ақырын жүріп, анық бас,
Еңбегін кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас
Үйретуден балаға.
Жүргізуші: Абайдың әкесі қатал, қатыгез адам болды. Ол Абайды 9 жасында Семейдегі діни мектепке береді. 13 жасында бұл оқудан шығарып алады. Семейде жүргенде Абай орыс тілін үйренуге тырысады.

«Қазақ даласының сұңқары Абай Құнанбаев» бейне фильм.
Жүргізуші: Над аулом, в урочище Ақшоқы, медлительно и плавно, как тихий ветер Сары-Арки, летела спокойно-степенная песня «Қараңғы түнде тау қалғып». И люди, отдыхая после изнурительно долгого дня в своих юртах, слушали это творение своего мудрого и знаменитого земляка, совершенно не догадываясь, что слова этой песни пришли в степь из другого недомого им мира.
И в самом деле, не чудо разве, что «Ночная степь странника» Иоганна Вольфганга Гете пленила своим изяществом М.Ю.Лермонтова, и спустя еще полвека сын необъятных степей Абай Кунанбаев воссоздает ее на казахском языке.
Горные вершины спят во тьме ночной:
Тихие долины полны свежей мглой:
Не пылит дорога, не дрожат листы...
Подожди немного отдохнешь и ты.
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап.
Даланы жым-жырт дел-сал қып
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жол-дағы,
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығарсың сен-дағы,
Сабыр қылсаң азырақ...
Жүргізуші: Абай Крыловты да көп оқып оның шығармаларын да аударды. Келесі тыңдайтындарыңыз «Шегіртке мен құмырсқа» (көрініс 5 класс оқушылары)
Шегіртке мен құмырсқа
Шырылдауық шегіртке,
Ыршып жүріп ән салған.
Көгалды қуып гөлайттап,
Қызықпен жүріп жазды алған.
Жаздыгүні жапырақтың,
Бірінде тамақ, бірінде үй.
Жапырақ кетті, жаз кетті,
Күз болған соң кетті күй.
Жылы жаз жоқ, тамақ жоқ,
Өкінгеннен не пайда?
Суыққа тоңған, қарны ашқан,
Ойын қайда, ән қайда?
Онымен тұрмады,
Қар көрініп, қыс болды.
Сауықшыл сорлы бүкшиді,
Тым-ақ қиын іс болды.
Секіру қайда, сүрініп,
Қабағын қайғы жабады.
Саламда жатып, дән жиған,
Құмырсқаны іздеп табады.
Селкілдеп келіп жығылды,
Аяғына бас ұра:
Қарағым, жылыт, тамақ бер,
Жаз шыққанша асыра!
Мұның, жаным, сөз емес,
Жаз өтерін білмеп пе ең?
Жаның үшін еш шаруа,
Ала жаздай қылмап па ең?
Мен өзіңдей шаруашыл,
Жұмсақ илеу үйлі ме?
Көгалды қуып , ән салып,
Өлеңнен қолым тиді ме?
Қайтсін, қолы тимепті,
Өлеңші, әнші есіл ер.
Ала жаздай ән салсаң,
Селкілде де, билей бер!
Жүргізуші:
Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы ерінбе!
Адамдықты көздесең
Жат тоқып ал көңілге, - деп Сұлтамахмұт ағамыз айтқандай, кезекті Абайдың қара сөздеріне береміз.

Оныншы сөз
Мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай тағала саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты халал кәсіп қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді, қайда жібергніңді кім біледі? Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды?
Отыз жетінші сөз
1. Адамның адамшылығы істі бастағанынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес.
2. Кісіге білімге қарай болыстық қыл: татымсызға қылған болыстық адамды бұзады.
3. Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық, сақалын сатқан кәріден, еңбегін сатқан бала артық.
Жүргізуші: Өлді деуге бола ма айтыңдаршы өлмейтұғын артына сөз қалдырған?-деп, төрелігін өзі шешкен Абай бүгін жарқын бейнесімен де, жалынды жырларымен де бізбен бірге жасасып келеді.
Абай поэзиясы өзі айтқандай, кең байтақ өмір базары... «Әркімнің өзі іздеген нәрсесі бар, сомалап ақшасына соны алар» іздеген адам өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек деп бүгінгі кешімізді аяқтаймыз.