Разроботка урока по узбекскому языку и литературы: Ўзбек тили ва адабиёти дарсларида ў?увчиларнинг фикрлаш ?обилиятини ривожлантириш усуллари.

Ўзбек тили ва адабиёти дарсларида ўқувчиларнинг фикрлаш қобилиятини ривожлантириш усуллари.
Ривожланган ҳар қандай тил, шу жумладан ҳозирги ўзбек тили икки асосий функционал турга: адабий тил ва жонли сўзлашув тилига бўлинади. Ҳар бир муайян тилнинг соҳиби, ташувчилари бўлган элат (халқ) ёки миллатнинг вакиллари томонидан жонли сўзлашув ти­ли болаликдан бошлаб эгалланади. Адабий тил, унинг меъёрлари ва қонуниятлари эса балоғатга етган, камолатга эришган кишининг шаклланиши жараёнида ўрганиб, ўзлаштириб олинади. Бунда, айниқса, оила ва мактаб, олий ўқув юрти, адабий тилни эгаллаган щахслар, олимлар билан яқин алоқада бўлиб туриш ва улар кўмагида турли жанрдаги адабиётларни ўқиш, ўрганиш муҳим аҳамиятга эга..
Умумхалқ тилининг юқори шакли ҳисобланган ада­бий тил аниқ ва муайян бир тизимда ҳар бир даврнинг тилига хос меъёр, тартиб-қоидаларни ифодалайди. Миллий адабий тилни, унинг оғзаки ва ёзма шаклларини аниқлашда энг муҳим ва асосий белги унинг муайян бир меъёрга, яъни аниқ бир маромга, тартиб-қоидаларга солинганлигидир. Миллий тилгача бўлган даврдаги адабий тил билан миллий адабий тил орасида муҳим тафовутлар бўлишига қарамай, нормативлик адабий тил тараққиётининг барча даврларида — миллий тилларнинг ташкил топиш даврида ҳам, айниқса, миллий адабий тиллар тўла шаклланган даврларда ҳам — асосий белги бўлиб қолади. Адабий тил тараққиётининг дастлабки даврларига тегишли ёдгорликларни ўрганиш унда бир қатор меъёрлар мавжудлигини, эски меъёрлар йўқолиб кетиши, янги меъёрлар юзага келишини, янги ва эски меъёрларнинг мувозий (параллел) ҳолда қўлланганлигини кўрсатади. Демак, меъёр фақат тилнинг ҳозирги ҳолати, синхрония учунгина характерли бўлиб қолмай, балки диахронияда ҳам вужудга келади[1].
Адабий тил лексикада ҳам, фонетика ва грамматик қурилиш соҳасида ҳам ўз меъёрлари, қоидалари билан ажралиб туради. Бу меъёрлар грамматика дарсликлари, қўлланмалари ва барча хил луғатларда белгилаб қўйилган. Бу меъёрлар шу тилда сўзлашувчи барча кишилар учун умумий ва зарурий ҳисобланади. Умумхалқ- тилининг қайта ишланиши негизида шаклланиб, маҳаллий диалектларнинг умумий зарурий хусусиятларини ўзига сингдира борган адабий тил айни замонда умумхалқ тилининг турли кўринишларидан—жонли сўзлашув нутқидан ҳам, маҳаллий шевалардан ҳам, жаргонлардан ҳам фарқ қилади.
Адабий тилнинг муайян меъёрга солинганлиги шундан иборатки, унинг луғат таркиби маълум тартибга келтирилган бўлади, сўзларнинг маъноси ва ишлатилиши, талаффузи ва ёзилиши ҳамда грамматик шакллар ясалиши ягона, муштарак қоидага бўйсунади. Адабий меъёр тарихий тоифа (категория) ҳисобланади. У тил­нинг тараққиёти билан боғлиқ равишда ўзгариб туради, унинг ички қонуниятларига бўйсунган ҳолда кишиларнинг талаб ва эҳтиёжларини қондиради. Шунинг учун ада­бий тил меъёрлари, тартиб-қоидалари тилда доимо юз бериб турадиган ўзгаришларни акс эттирувчи кўриниш (вариант) ларни инкор этмайди.
Адабий тилнинг икки тури — оғзаки ва ёзма тури мавжуд. Бу шакллар идрок этишнинг икки тури, яъни кўрув ва эшитув учун мўлжалланганлиги сабабли ўзи­га хос бир қанча хусусиятларга эгадир. Адабий тилда унинг ҳар иккала шакли учун хос бўлган бетараф ва услублараро ифода воситалари билан бир қаторда, ада­бий тилнинг фақат бир шакли оғзаки ёки ёзма шакли учун хос тил унсурлари, воситалари ҳам бўлади.
Умумуслубий ва услублараро шаклларга биринчи навбатда тилнинг морфологик бирликлари киради. Тил воситаларини морфологик белгиларига қараб икки гуруҳга — оғзаки ва ёзмага ажратишда қатъий чегара йўқ. Шунга қарамай, бу шаклларнинг ўзига хос айрим хусусиятларини кўрсатиш мумкин. Жумладан, адабий тилнинг оғзаки шаклида от ва сифат туркумларига хос ҳис-туйғу, таъсирчанликни ифодаловчи шакллар (болакай, қизгина, эркатой, кичкинтой, кичкина, каттакон); такрор, давомийлик, кучайтириш маъноларини ифодаловчи феълнинг таҳлилий шакллари (атайлаб, ошириб юбормоқ, келиб қолмоқ, турткилаб қўймоқ, ўқиб чиқмоқ) ҳамда ёзма адабий шаклга хос от ва си­фат туркумларидаги таҳлилий шакллар (сезгирлик би­лан, телефон орқали, тезкорлик асосида, ниҳоятда кўркам, ғоят баланд); -лик, -чилик, -лаштириш каби аффикслар ёрдамида ясалган сўзлар (ўқитувчилик, деҳқончилик, паррандачилик, радиолаштириш, автоматлаштириш) ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.Адабий тилда синтақтик қурилиш жиҳатидан ҳам икки шаклга хос хусусиятларни кўриш мумкин. Кўпинча содда гапларни, айниқса тўлиқсиз гапларнинг қисман боғланган қўшма гапларни ишлатиш адабий тилнинг оғзаки шакли учун хос бўлади. Бу вақтда оҳанг, тўхтам, имо-ишора, нутқ вазияти каби воситалар муҳнм роль ўйнайди. Ёзма адабий тилнинг синтактик қурилиши эса ўзининг анча мураккаблиги билан ажралиб туради. Унда эргаш гапли қўшма гаплар, кириш сўз ва иборалар, мураккаб қурилишли содда гаплар, ажратилган ва уюшиқ бўлаклар, мураккаб қўшма гаплар анча кенг ишлатилади.
Адабий тилнинг ҳар иккала шакли учун хос алоҳида лексик ва фразеологии тил бирликлари қўлланади, яъни ҳозирги адабий тилда бетараф ва услублараро қатлач : билан бир қаторда, фақат оғзаки ёки ёзма адабий тил учун хос сўз ва иборалар қатлами ҳам мавжуд, масалан: «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» (икки томлик, М., 1981 й.) ҳамда «Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғатида (III. Раҳматуллаев, Т., 1978 й.) «саланглаб юрмоқ, суюнмоқ (севинмоқ), қашламоқ (қашимоқ), хайитламоқ, қойилмақом, қулайламоқ, қайдам, қанақанги, шунчайики, шунақанги, жон-пони чиқиб кетди, кузи тирик, кўзлари қинидаи чиқиб кетди каби сўз ва ибора­лар сўзлашув нутқига хос ҳамда бошқарув, интилиш, адабиёт, камтарлик, ижтимоий, кузи очиқ, ғолиб келмоқ, жони ҳалқумига келмоқ, кўнгли тоза кабилар эса ёзма адабий тилга хос сўз ва иборалар деб қайд қилинади.
Адабий тилнинг оғзаки шакли маъруза ва суҳбатларда, ёзма шакли эса фан, техника ва адабиёт асарларида, расмий иш ҳужжатлари, нашриёт ва матбуот соҳаларида ишлатилади. Лекин булар ўзаро узвий равишда боғланган бўлади. Маърузалар, ҳар хил чиқишлар ўз хусусияти билан ёзма адабий тилга яқин туради. Шунингдек, ёзма адабий тилда, айниқса, бадйий асарларда сўзлашув нутқига хос сўз ва иборалар ҳам қўлланади. Шуни қайд қйлиш кераки, «оғзаки», «сўзлашув», атамалари адабий тилнинг шаклларидан бирини (адабий тилнинг оғзаки ёки ёзма шаклларини) ифодалаш учун ҳамда миллий тилнинг функционал турларидан бирини (адабий тил ёки жойли сўзлашув тилини) ифодалашга хизмат қилади.
Узбек адабий тилининг ривожланиш жараёнини текширищда, ўзбек адабий тили тараққиётининг турли даврларига тегишли, шунингдек ўзбек миллий тилининг ташкил топиши даврига оид ёдгорликларнинг тил хусусиятларини ўрганиш вақтида адабий тилни фарқ қилуви асосий восита сифатида «оғзаки» атамасидан фойдаланиб бўлмайди. Чунки ўзбек адабий тили тарихи ана шу ёзма ёдгорликлар тили тарихидан иборат. Шунинг учун ўзбек адабий тили тараққиётининг дастлабки босқичларидан бошлаб китобий унсурлар ёзма адабий тилнинг воситалари сифатида бир-бирига қарама-қарши қўйилганлигини кўриш мумкин. Бу ҳодиса, айниқса, қадимги туркий адабий тил ва эски ўзбек адабий тили, шунингдек, миллий адабий тил ёдгорликлари учун характерлидир. Ёзма ёдгорликларда ташкил топиб қатъийлашган тил меъёрлари, қоидалари аста-секин сўзлашув нутқига ҳам ўта бошлайди. Ёзма нутқ шакли, оғзаки нутқ шакли, адабий тилнинг ёзма ва оғзаки шакллари каби тушунчаларнинг пайдо бўлиши асосан шу ҳодиса билан боғланган. Ҳозирги ёзма адабий матнларда (бадиий адабиёт, публицистика, газета ва журнал мақолаларида) ёзма ва оғзаки тил унсурлари бўлганидек, оғ­заки нутқда ҳам сўзлашув ва ёзма нутқ унсурлари мавжуд бўлади.
Ўзбек адабий тилининг барча шаклларига хос аниқ фактларни турли даврларда яшаган йирик ёзувчиларнинг бадиий асарларида учратиш мумкин. Чунки бадиий асар матнларида ҳар бир ривожланган тилнинг икки асосий функционал кўриниши — адабий тил ва жонля халқ тилининг диалектик бирлиги, ўзаро узвий боғлиқлиги очиқ намоён бўлади. Рус олимлари Л. В. Шчербак ва В. В. Виноградовнинг кўрсатишларича, тил тараққиётининг маълум даврларига хос адабий тил меъёрларини бадиий асарларнинг матнларини таҳлил қилиш орқали белгилаш мумкин. Дарҳақиқат, XIII—XVI асрларда эски ўзбек тили учун характерли бўлган адабий тил меъёрлари турли даврларда яшаган Хоразмий, Дурбек, Лутфий, Атоий, Саккокий каби шоирларнинг асарлари тилини ўрганиш, лингвистик таҳлил қилиш асосида аниқланади. Ўша даврларда яратйлган ёдгорликларнинг тили ўз даври халқ тилига, тушунишнинг енгиллиги жиҳатидан ҳозирги ўзбек адабий тилига ҳамда жонла халқ тилига анча яқин туради.
Тилнинг хилма-хил бирликларини бадиий адабиёт асарларида ишлатиш ҳамма вақт услуб жиҳатидаи асосланган бўлади. Жумладан, юқорида тилга олингац цшоирларнинг, айниқса Алишер Навоийнинг асарлари XIV—XV асрлардаги эски ўзбек адабий тилининг хусусияти, унинг оғзаки ва ёзма шакллари, шунингдек жон­ли халқ тили ҳамда адабий тилнинг оғзаки шакли қандай эканлиги тўғрисида аниқ тасаввур бера олади.
Ёзувчи ўз асарқда турли даражадаги тил бирликларининг маълум қолипга солинган, такомиллашгав намуналарини, шаклларини ишлатади. Шунинг учун тил ифода воситаларининг нормативлиги, тартиб-қоидалари бадиий асарларда кўпроқ ва аниқроқ намоён бўлади. Демак, турли даврларга тегишли бадиий асарларнинг тил хусусиятларини ўрганиш ўша давр тил тизимини тушуниб олиш имконкни беради. Бадиий асар тилини ўр­ганиш бу хил лингвистик текширишларнинг икки жиҳатини бир-бири билан боғлайди, унинг икки томонини белгилаш имконини беради, яъни бадиий асар матн­ларида адабий тил меъёрлари ҳамда маълум даражада жонли халқ тилининг хусусиятлари акс этганлиги аниқланади.
Тил ҳодисаларини тўғри ва чуқур тушунган ҳолда кенг илмий таҳлил қилиш, ҳозирги жонли халқ тили, сўзлашув нутқи хусусиятлари билан адабий тилнинг оғзаки ва ёзма шакллари фактларини қиёслаб ўргниш натижалари ўтмищдаги жонли халқ тилининг айрим хусусиятларини билиб олишда маълум асос бўлиши мумкин.
Ёзма манбалар асосида ўтган асрлардаги жонли халқ тили, сўзлашув нутқи хусусиятларини ўрганишда тарихий обидаларни, бадиий асарларнинг матнларини, айниқса, ўз даврига хос нутқ амалиётини акс эттирувчи асарларни танлаш жуда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, Б. Ўринбоевнинг ўзбек тили сўзлашув нутқини ўрганишга бағишланган ишларида бундай хулосалар асосан бадиий асар матнларига асосланади.
Одатда баддий асар матнларининг уч тури кўпроқ қўлланади: муаллиф ҳикояси (хабар матни); асар қаҳрамонларининг тили ва муаллифнинг қаҳрамонларга берган характеристикаси, Муаллиф ҳикоясига асосланган матнлар адабий тилнинг энг яхши намунаси ҳисобланади. Бу хил матнларда услуб ва таъсирчанлик жиҳатидан бетараф бўлган тил воситалари кўпроқ ишлатилади, шулар асосида адабий тилнинг оғзаки ва ёзма унсурлари қўлланади. Навоий, Бобур, Абулғози каби ёзувчиларнинг прозаик асарларида, Ҳамза, А. Қодирий, Ойбек, Ғафур Рулом асарларида ана шундай матнлар жуда кўп бўлиб, уларда бадиий ҳикоя меъёри, адабий тилнинг бетараф, китобий ва сўзлашув унсурларини қўллаш меъёри очиқ намоён бўлади. Асар қаҳрамонларининг тилида уларнинг ижтимоий аҳволига боғлиқ равишда сўзлашув нутқига хос барча воситаларни — адабий тил ва адабий тилга хос бўлмаган бар­ча унсурларни қўллаш мумкин. Қаҳрамонларнинг тил характеристикасига бағишланган матнларда эса ёзувчи адабий тйлга хос бўлмаган сўзлашув нутқининг унсурларини — оддий сўз ва ибораларни ҳам, шева ва жаргонларга хос сўзларни ҳам ишлатади Демак, ўз­бек адабий тили тилнинг турли даврлардаги тараққиёт хусусиятларини белгилашда энг асосий манбалардан бири ҳисобланади, унда тилнинг табиати ўз ифодасини топади.