Халык авыз и?атында чишм? образы
Татар халык авыз иGатында чишм‰ образы
И.Р. Бламыкова, 81нче урта м‰кт‰п, Казан ш‰k‰ре
БезнеS заман – тизлек заманы, машиналар заманы. Табигать бел‰н кеше арасында ара kаман ераклаша кебек. К_Sелл‰р табигый тавышларны, табигый моSнарны тоймый башлый, тупаслана, катылана... К™нд‰лек м‰ш‰катьл‰р эченд‰ калган кеше Табигать янына тукталып, аSа сокланып алырга вакыт тапмый...
ЗаманыбызныS аеруча актуаль т™с алган м‰сь‰л‰л‰ренн‰н берсе - ул, ‰лб‰тт‰, табигатьк‰ м™н‰с‰б‰т. Ч™нки кешелек k‰м ш‰хес яш‰ешенеS нигез д™ньясы булган, ‰мма х‰зерге цивилизация шартларында юкка чыгу куркынычы алдында калган табигатьне саклап калу ™чен, беренче чиратта, кешел‰рд‰ аSа д™рес караш т‰рбиял‰рг‰, аныS тормыштагы ролен k‰м ‰k‰миятен тир‰нтен т™шендерерг‰ кир‰к.
Мине аеруча табигать табышмакларыныS берсе - чишм‰л‰р кызыксындыра. КешенеS гомере башланып китк‰н кебек _к, инешнеS д‰ башлангычы бар. Бу – чишм‰л‰р. Чишм‰, тау астыннан к™меш к_зе бел‰н Gирне тишеп, бик зур кыенлыклар бел‰н саркып чыга, б™др‰ дулкыннар ясап, ‰крен ген‰ ага. АныS к™меш сыман тамчылары кояш нурлары астында энGе б™ртекл‰ре кебек Gемелдил‰р. Чишм‰л‰р... КемнеS ген‰ к_Sелен‰ илkам салмый да, кемг‰ ген‰ канат куеп, хыялларын _стерми ик‰н алар?!
Тарихыбызда чишм‰ образына м™р‰G‰гать ит_ бик ерактан кил‰. €ле язучылык барлыкка килг‰нче _к, борынгы бабаларыбыз табигатнеS бу серле чыганагы - чишм‰л‰рг‰ табынып, аны зурлап яш‰г‰н. Алар чишм‰ юлыныS озынлыгын кеше гомерен‰ тиSл‰г‰нн‰р. €леге чагылыш ерак д‰верл‰рне _теп, риваять-легендалар, сынамышлар, ‰киятл‰р, мифлар р‰вешенд‰ б_генге к™нн‰рг‰ килеп Gитк‰н. Мифологик к_заллаулар нигезенд‰, кешел‰р k‰р табигать к_ренешенеS иясе, алласы бар дип уйлыйлар k‰м аларныS рухи д™ньясына кеше сыйфатына ия булган аллалар, иял‰р, рухлар, мифик затлар килеп кер‰. Борынгы мифологик хик‰ятл‰рд‰ сулыклар, чишм‰л‰р, елга-к_лл‰р бел‰н б‰йле ™ч зат турында м‰гъл_мат саклана: су бабасы, су иясе, су анасы (кызы). Болар су-к_лл‰рнеS, диSгезл‰рнеS, елгаларныS иS тир‰н Gиренд‰ торалар. Алар су коенырга т™шк‰н кайбер кешел‰рне _зл‰рен‰ тартып та алалар. Бик сир‰к кен‰ к_зг‰ кеше кыяф‰тенд‰ д‰ к_рен‰л‰р. Су анасы кайчагында, басмага чыгып утырып, ай яктысында _зенеS озын ч‰чл‰рен алтын, к™меш тарак бел‰н тарый...
К_ренекле шагыйребез Габдулла Тукай да, шушы мифологик персонажларны кулланып, “Су анасы” k‰м “Ш_р‰ле” исемле ‰киятл‰рен иGат ит‰. ТукаебызныS GиSел кулы бел‰н Ш_р‰ле k‰м Су анасы образлары татар культурасыныS символына ‰йл‰неп кен‰ калмый, б_генге к™н яшьл‰рен‰ k‰м кил‰ч‰к буынга ‰би-бабаларыбызныS яш‰_ р‰вешен ™йр‰нерг‰ ярд‰м ит‰ k‰м т‰рбия чарасы ролен д‰ _ти.
Халык авыз иGатында табышмаклар зур урын алып тора дибез ик‰н, монда, ‰лб‰тт‰, чишм‰л‰р д‰ _з урынын тапкан. М‰с‰л‰н: “Тау астында анасы, чыгып кача баласы”, “Башы тауда, аягы диSгез䉔.
Чишм‰-суларга карата булган м™н‰с‰б‰т м‰каль-‰йтемн‰рд‰ д‰ чагылыш тапкан: “Агар суныS кадере юк”, “Агым судан чиста булмассыS”, “Аккан су кире кайтмас”, “СуныS кадере чишм‰ корыгач беле퉔 k.б.
Татар халкыныS Gыр чишм‰се чал гасырлар т_ренн‰н агып кил‰. Fыр халыкныS иS киS таралган, иS х™рм‰тле иGат Gимеше. Татар Gырларында с‰нгать т‰рбиясе эффекты булып, халыкныS табигатьне кабул ит_ен, _зл‰штер_ен киS тарлган символик образлар бел‰н г‰_д‰л‰ндер_ кулланыла. Яраткан кешене сандугач бел‰н, сафлыкны, пакълекне, чисталыкны, керсезлекне чишм‰ бел‰н чагыштыру киS чагылыш таба. (“Салкын чиш쉔, “Су буйлап”. Чишм‰л‰ребез халкыбызныS гад‰т-йолалары бел‰н д‰ тыгыз б‰йл‰нг‰н. Яшь кыз бел‰н егет беренче тапкыр чишм‰ буенда очрашалар.
Дим‰к, югарыда санап кителг‰н татар халык авыз иGатыныS барлык т™р жанрларында да чишм‰ - т‰рбия чыганагы, балаларныS уйлау, фикерл‰_ с‰л‰тен _стер_д‰ бер ™лге булып тора, чисталык, пакълек символына ‰верел‰.
Рус теленд‰ чишм‰ с_зе “родник” дип т‰рGем‰ ител‰. Тамыры “род”, ягъни “н‰сел” с_зенн‰н гыйбар‰т. Дикъкать бел‰н карасаS, родина, родители, родословная, родной, родственник с_зл‰ренеS нигезенд‰ д‰ шул ук тамыр. Дим‰к, чишм‰ с_зе туган як, ата-ана, ш‰G‰р‰, туган, кард‰ш с_зл‰ре бел‰н м‰гън‰д‰ш с_з булып чыга.
“Fире тартмаса да, суы тарта”, - ди халык. € халык ‰йтс‰, хак ‰йт‰.
Авылга кунакка кайтканда игътибар итк‰нем бар. К_пер узган саен, сулы елга эзлисеS. Л‰кин, ни хикм‰т, елгасы бар, суы юк. Булса да, ул к_п очракта сазлыкны х‰терл‰т‰. Чыннан да, соSгы елларда елга-к_лл‰ребез киб_г‰ таба бара. Б‰лки, Gир-ана безд‰н, кешел‰рд‰н, чишм‰л‰рг‰, елга-к_лл‰рг‰ карата к_рс‰тк‰н игътибарсызлыгыбыз, битарафлыгыбыз ™чен “_ч аладыр?” Кеше табигать баласы, дим‰к, табигать кануннарын _т‰п, башка тере организмнар бел‰н гармонияд‰ яш‰рг‰ тиеш. Шул очракта гына кешелек д™ньясына янаган экологик гарасатны туктатып булачак.
Чишм‰л‰р безнеS ™чен буыннан-буынга васыять булып к_чеп, х‰зерге к™нг‰ кад‰р килеп Gитк‰н кадерле х‰зин‰. Шул х‰зин‰не саклау, яш‰_ чыганагы булган чишм‰-суларны кадерл‰_ – безнеS д‰ бурычыбыз.
Изге чишм‰л‰рг‰ т™керс‰к без,
Саегыр Gан, корыр телебез,
Безд‰н соS да челтер‰п-челтер‰п калсын, -
Чишм‰л‰рнеS кадерен белегез.
Кулланылган ‰д‰бият
Гыйл‰Gетдинов С.М. Татар халык риваятьл‰ре k‰м легендалары, “Раннур” китап н‰шрияты, 2000.
Насыйбуллина Т. Авылым чишм‰л‰ре // М‰гариф. – 2006, №7 -8б.
Татар халык иGаты. Балалар фольклоры. – Казан: Татарстан китап н‰шрияты, 1993.
Татар халык иGаты. М‰кальл‰р k‰м ‰йтемн‰р. – Казан: Татарстан китап н‰шрияты, 1987.
15