Я?таш ша?ир ?.Моратовты? ижады ??м тормош юлы тема?ына баш?орт ???би?те д?ресе
Баш6ортостан Республика3ыны5 м17ариф министрлы7ы
Йылайыр районы муниципаль районы ха6ими1тене5 м17ариф б9леге
:аш6ар ауылы т2п д2й2м белем бире9 м1кт1бе – Юлдыбай
ауылы урта д2й2м белем бире9 м1кт1бе филиалы
Бурыс б2г1, тим1, и5д1р8е –
Ул ир ит1 ирмен тиг1нде!
!. Моратов «Бурыслымын»
Т™I™_се: баш6орт теле 31м 181би1те
у6ытыусы3ы Юлгилдина Л1йс1н
З2ф1р 6ы8ы
Д1рес барышы.
Бурыс б2г1, тим1, и5д1р8е –
Ул ир ит1 ирмен тиг1нде!
!. Моратов «Бурыслымын»
У6ытыусы: У6ыусылар, б2г2нг2 д1ресебе88е5 эпиграфы !. Моратовты5 «Бурыслымын» ши7ырынан алынган юлдар булыр.
«Бурыс б2г1, тим1, и5д1р8е-
Ул ир ит1 ирмен тиг1нде!»
Эпиграфты5 м171н13ен1 т1р1нер1к т2ш2н2р 2с2н ши7ыр8ы5 98ен1 к98 3алайы6 (Ул 3е8г1 2йг1 эш итеп бирелг1йне).
Ма6сат: Я6таш ша7ир !мир Моратовты5 тормош юлын 31м ижадын 2йр1не9; телм1р 94тере9; тыу7ан илг1 32й29, х2рм1т т1рби1л19.
Йы3азландырыу: !.Матов портреты, китаптары, г1зит материалдары.
№орау. !мир Моратов 98ен кемд1рг1 бурыслы 3анай?
Яуап. Я6ты донъя7а, тыу7ан ерен1, ут6а, 3ыу7а, 3ауа7а, ата-1с13ен1, 32йг1нен1, ду4тарына, тыу7андарына, 72м9м1н, ша7ир 94к1н иле 31м хал6ы алдында бурыслы 3анай.
№орау. ! ша7ир 98ен ни 2с2н бурыслы тип тоя ик1н?
Яуап. C2нки ул шул ер81 т1п1й ба46ан, шул ер8е5 3ауа3ын 3улап, 3ыуын эск1н, шунда 94к1н икм1кте ашап 94к1н. ! ата-1с13е у7а й1ш19 б9л1к итк1н, 6атыны 79мерлек таянысы бул7ан. Ду4тары, ту7андары у7а 31р я6лап яр8ам 6улы 3у8гандар. Шул изгелект1р 2с2н ша7ир улар алдында 98ен м15гелек бурыслы тоя.
№орау. Эйе, ша7ир 98ен бурыслы тоя. Ул бурыстар8ы нисек ат6арып сы7а алыр ик1н ул?
Яуап. Билд1ле, уны ша7ир бер к2н эсенд1 ген1 ат6арып сы7а алмай. Был бурыс уны 79мер буйы о8атып бараса6. ! !мир Моратов илен1 31м хал6ына 79мер буйы хе8м1т ит1 барып, мо7айын, ул бурыстар8ы те91лл1р. Б2г2нг2 д1рес 3у5ында бе8 бер1й т2рл2 3ы7ымта7а килербе8, тип уйлайым.
У6ытыусы. Ошо фекер81н сы7ып, балалар, б2г2нг2 д1ресте5
ма6сатын билд1л1п 6уяйы6.
Яуап. Кем ул !мир Моратов? Ул нинд1й ш1хес? Бе8 б2г2н ошо 3орау7а яуап табыр7а тейешбе8.
У6ытыусы: Эйе, балалар, бе8 б2г2нг2 д1ресте телд1н журнал р19ешенд1 9тк1р1с1кбе8. ! журналды5 31р битебе8г1 !.Ф1тт1х улыны5 31л1тен аса барыр. Кем ул !.Моратов? Уны5 ижады тормош юлы тура3ында бе8 бары3ын да бел1бе8ме? Бе8 бик к9п ша7ир8ар8ы, я8ыусылар8ы бел1бе8, шулай 8а бе88е5 2с2н и5 я6ыны- !.Моратов. C2нки ул бе88е5 ауылдашыбы8, ул бе88е5 атай-1с1й81ребе88е5 у6ытыусы3ы, я6ын ду4ы 31м к151шсе3е. Уны5 мен1н бе88е5 йышыра6 аралашып тороу м2мкинселект1ребе8 бар. Ул шундай к9рк1м холо6ло, тыйна6 ит171тле бер ш1хес. Былар уны5 кешелекле, 181пле булыуы ха6ында 32йл1п тора. Бе88е5 2с2н уны5 та7ы ла бер к9рк1м сифаты бар, ул – и4 киткес к95ел байлы7ы, уны5 ижады, уны5 рухи хазина3ы. У6ыусылар, бе8 шундай ауылдашыбы8 булыуы мен1н б1хетлебе8. Ул ш1хес бе88е5 барыбы87а ла шул тиклем я6ын. Бит уйлап 6ара3а5, ул да бе8 3ула7ан 3ауаны 3улай, бе8 й2р2г1н 3у6ма6тан й1р1й, бе8 эск1н 3ыу8ы эс1 31м хас бе88е5 ке9ек саф баш6ортса 32йл1ш1.
Ошолар8ы5 бары3ына ла инаныр 2с2н журналыбы88ы5 т19ге битен асайы6.
Шу7а и7тибар итеге8,
·балалар, был битт1 18ипте5 нинд1й 3ы8аттары асылыр?
У6ытыусы булды – командир8ар,
М1кт1п булды утлы яландар.
Тир-6ан мен1н имтихандар тотто6
18-8е тул7ан малай8ар.
Был ши7ыр юлдары !.Ф1тт1х улыны5 автобиографик ши7ыр ш1лкемен1н алынды. Ул 98ене5 б2т2н 79мерене5 и5 са7ыу м1ле итеп 3у7ыш йылдарын, яу юлдарын 3анай. С2нки, 98 ти4тер81ре ке9ек 9к, у7а ла бала са6 мен1н бик ирт1 хушлашырга тура кил1. №у7ыш ул йылдар 94мер81рен бик ирт1 2лг2рт1, улар балалы6тан тура ир 6орона 3икерерг1 м1жб9р була.
41 Июнь. №у7ыш.
Бе8г1 15.
Оло7ай8ы6 шул к2н к9пмег1!
Тейешен д1, тейеш т9геленд1
:ыйыу алды6 й2км1п елк1г1-
тип я8аса6 ул был ха6та 98ене5 41. «Июнь» тиг1н ши7ырында.
!мир Моратов 17 й1шен1н 3алдат шинеле кейеп, Ватанды фашист илба4ар8арынан азат итер 2с2н яугир8ар сафына ба4а. 1943 йылды5 декабренд1 х1рби ант бирг1н егет, х1рби хе8м1тен1 ете йыл булып, тыу7ан т2й1кк1 и41н-3ау 6айта. Оло торморш юлы 9тк1н я6ташыбы88ы5 бе8г1 1йтер 398е к9п. Былар8ы ул 3у7ыш осоро х1тир1л1рен1н тор7ан 3 китабына тупланы. «Х1тир1л1р», «Е5е9 анкета3ы» исемле китаптарына автор, утлы-фажи71ле йылдар8ы х1тер ил1ген1н 9тк1реп 94мер 3алдатты5 к9рг1н кисерешт1ре аша 3у7ышты5 к9п я6лы й282н, Б2й2к Е5е98е яулау7а совет кешел1рене5 6а3арманлы7ын, т98емлелеген 1се д2р24л2к мен1н табыр7а ынтыла. ! инде «Ер я8мышы» китабында ер, ил, кеше 31м заман я8мышы ха6ында уйланыу8ар, 1рне981р урын ал7ан.
№орау: У6ыусылар, 3е8 ша7ир8ы5 6ай3ы ши7ырын ошондай8ар р1тен1 индерер инеге8?
Яуаптар: а) «Ер я8мышы» (Был ши7ырында автор кешег1 «Ер я8мышы – 3ине5 98 я8мышы5»,-тип 2нд1ш1. Ерг1 л1, атом7а ла ф161т кешене5 ген1 хужа булыуын 3ы8ы6 24т2н1 ала. Кешене атомдар8ы ауы8лы6лар7а, ер я8мышы мен1н уйнама46а са6ыра.)
б) «Баш6ортло6» (Изгел1р81н изге илен1, ерен1, телен1, мо5 ойотор зы57ыр 6урайына х2рм1тт1р даулап яр3ы7ан Кинй1, Cалауат, В1лиди81рг1 дан йырлай. Бе881 баш6ортло6 к2сл2 бул7ан 2с2н хал6ын й1ш1й 31м й1ш1й1с1к, ти ул.)
У6ытыусы. Эйе, балалар, ша7ир8ы5 бындай у6ымлы 141р81рен 3анап б2т29 м2мкин т9гел. Улар8ы5 31р бере3е бе88е уйланыр7а м1жб9р ит1: 6ай3ылары хафа7а 3ала, 6ай3ылары шатландыра. У6ыусылар, журналыбы88ы5 т19ге ике битен1 6уйыл7ан 3орау7а яуап бир1бе8.
Тим1к, !мир Моратов – 1) №1р ши7ырында ир81р саялы7ы а56ыт6ан ша7ир.
40 йыл7а я6ын 79мерен балалар7а ба7ышлаган у6ытыусы-т1рби1се.
Ул - журналистар союзы а7за3ы.
М1кт1п йылдарынан алып 1лег1с1 9ткер телле х1б1рсе.
!мир Моратов – хе8м1т 31м 3у7ыш ветераны, ауылыбы88ы5 почетлы гражданины.
У6ытыусы. Журналыбы88ы5 2с2нс2 бите.
«Эй тыу7ан ер! №ин 71зиз3е5 ми51!
тип атала. Ша7ир8ы5 бик к9п ши7ыр8арында тыу7ан я6ты5, тыу7ан ер8е5 бик 618ерле булыуы 1йтел1. С2нки унда ата-олатай8арыбы8 й1ш1г1н, к2н к9рг1н, йорт 6ор7ан. Бе8 шул ер81 т1п1й ба46анбы8, кеше бул7анбы8. Уны5 6ая таштары ла, мул 3ыулы йыл7алары ла, 6ыр-ту7ай8ары ла, с1ск1ле болондары ла бе8г1 бик я6ын.
У6ыусылар, тыу7ан ер кешег1 ни 2с2н 71зиз? Ша7ир тыу7ан ер8е5 71зизлеген нисек 39р1тл1й? Нинд1й 39881р мен1н был ер8е5 71зизлеген аса?
№2йл1ше9 барышында 3е8 ошо 3орау8ар7а яуап табыр7а тырышы7ы8.
Журналыбы88ы5 был битенд1 ша7ир8ы5 6ай3ы ши7ырына ту6талырбы8 ик1н?
«Тыу7ан ер», «Икеге88е5 3ыуын эсеп 94тем», «Йылайырым – 3а6марым», «Ила3и я6тар».
!й81ге8 балалар «Тыу7ан ер» ши7ырына ту6талайы6.
Ши7ыр8ы тасуири у6ыу.
У6ыусылар! №е8 2й81 ша7ир8ы5 тыу7ан ер, тыу7ан тупра6 ха6ында я8ыл7ан ши7ыр8арына к981те9 я3ап, 98еге8г1 о6ша7ан юлдар8ы 3айлап алыр7а тейеш инеге8. Х18ер 3е88е ты5лайбы8.
У6ыусылар сы7ышы.
1) А7асыбы8 – ерек, ер-3ыу к9рке,
:ош6ынабы8 – шаян 3айы46ан.
Ата-олатай8арым «:у5рат!», тип,
Оран 3алып сая алыш6ан.
№ин мо5 – иле, 3ин – 6урай8ар иле,
№инд1 6анатлан7ан таланттар.
№инд1 тыуа м1ш39р Йомабай8ар,
Ишмуллалар, Ф1рит, Азаттар.
Был ша7ир8ы5 «Т95г19ер» ши7ырынан алын7ан юлдар. Уны5 был ши7ыры тарих6а б1йле. Автор 98ене5 т95г19ер баш6орто булыуы мен1н 7орурланып я8а, шул у6 ва6ытта был ырыу8ы5 оло таланттар7а бай булыуы мен1н ма3айып та 6уя.
№ауа5 3улап, 3ыуы5 эсеп, ерем,
Икм1ге5де ашап 94к1нмен.
:ай3ылай 8а бул3а 94к1нмен д1,
Ана, 181м булып китк1нмен.
Автор8ы5 был ши7ыры «Тыу7ан ер» тип атала. Ул бала са6 тормошон тасуирла7ан юлдар мен1н башлана. Нинд1й ген1 ауыр заманалар бул3а ла бала са6 – и5 матур хыялдар7а бай са6. Тормош 6ыры4, донъялар у4ал бул3а ла, тыу7ан ер 31р бер б1нд1не 98енд1 3ыйындырыр7а урын таба. Шу7а ла 31р беребе8 м1рх1м1тле тыу7ан еребе8г1 р1хм1тле булып 6алыр7а тейешбе8.
:ауышыр7а тиеп, тау-таш ярып,
Килг1н3еге8 бе88е5 я6тар7а.
Бер ая7ым ба43а, Йылайыр7а,
Бер ая7ым ба4а №а6мар7а.
Ожмах к9рге5 кил31, бер килеп сы6
Ишмуллалар тыу7ан я6тар7а.
!мир а7ай Моратов «Йылайырым-№а6марым» ши7ырын к9ренекле ша7ир1 Тамара апай ?1ниевага арнап ижад ит1. Ша7ир8ы5 т2п асылы шулдыр, мине5с1, Тамара ?1ниева данлы6лы :урайсы Ишмулла Дилм2х1м1товты5 тыу7ан ауылы И4ке Я6уп6а килен булып т2ш1. ! был ауыл 98е бер ожмах. Тау-таштар8ы а6тарып килг1н ике йыл7а ла тап бына ошо урында берг1 6ушыла. Автор8ы5 Тамара апай8ы «Т2кл2 ая7ы5 мен1н ожмахтар илен1», тип с1л1мл19селер, мо7айын.
Азат! №ин нинд1й ши7ыр8ы 18ерл1не5? «:ара ер» нинд1й 39881р мен1н ер8е5 71зизлеген аса?
а) Ши7ыр8ы тасуири у6ыу.
б) Ши7ыр7а анализ
№орау. Автор ер8е5 6отон ним1л1 к9р1?
Яуап. Ер8е5 6ото 6ара тупра6та.
№орау. :ара тупра6ты5 й1ш1йешене5 131ми1те.
Яуап. Бе8 6ара тупра6тан ярал7анбы8. :ара тупра6 бе8г1 й1ш19 б9л1к ит1, бе88е туйындыр7ан еребе8г1 тупра6 й1ш1рг1 к2с бир1.
№орау. Тупра6 ни 2с2н 6ара?
Яуап. Тупра6ты5 6арал7гы уны5 бары т242 ген1.
Ул бит 6ара 32р2п с1ск1нг1
Х1л1л к2с2б2882 а7ы87ан7а!
:ара тиребе88е т9кк1нг1.
C2нки й1ш19 к2с2 ту7ан тупра6та, ту7ан халы6та.
!. Моратов 3ау са7ында 31р йыл 3айын ер81р 6ар8ан 1рселеп, 9л1нд1р морон т2ртк1н м1лд1 ауыл7а 6айтыр 8а т1би71т мен1н берг1 шатланыр, т1би71т мен1н берг1 к2л2р ине. Шу7алыр 8а, б1лки, ул 6ай3ы бер ши7ыр8арында я8 тыу8ыр7ан м27жиз1л1рг1 6арап 3о6лан3а, икенсел1ренд1 т1би71тт1 инде я8 3улышы ик1нен1 т2ш2н1бе8.
У6ыусылар, 1й81ге8 я8 м1лен тасуирла7ан ши7ыр8арына ту6талайы6.
«Я8 кил1», «Я8 3улышы», «Т1би71тте5 сабый 7ына са7ы».
Ши7ыр8ы тасуири у6ыу.
№орау. Был ши7ыр8а 3е88е нинд1й образдар сол7ай?
Яуап. №1р н1м1г1 й1н керг1н, 9л1н морон т2рт1, умырзая с1ск1 атып килг1н м1л, ташты ярып сы66ан 9л1н, т1лг1ш 6айындар8ы5 тамыр8ары тирт1, бал т1мел1й 3ауалар, 3утлы к1р18 ке9ек т1би71т.
У6ытыусы. ! х18ер ошо ши7ыр8ан образдар-са7ыштырыу8ы табайы6.
Яуап. Т1би71тте5 сабый 7ына са7ы,
Туй7а 18ерл1нг1н 6ы8 3ыма6,
№ауалар бал т1мел1й, б1р1с ке9ек,
3утлы к1р18 ке9ек.
№орау. ! ошо г9з1л образдар ара3ында ша7ир к95еле 6ай8а тей3еге8ме?
Яуап. Ана – мамы6та7а т2р2н2п б14р1г1н 2лг2р талдар, утлы с1ск1 атып 2лг1рг1н умырзая, ташты ярып сы66ан 9л1н, т1лг1ш 6айындар, на87а, мо57а тулыш6ан донъя. Й1 булма3а 6айындар8ы5 т9гелерг1 торган к98 й1шт1ре, 6упшы 6ара7ай8ар, 3уштан я87ан бу8 тур7ай8ар, ерг1 хужа я8 3улышы.
У6ытыусы. Шулай итеп ша7ир 98 ши7ыр8арына, 98 а315ен, 98 мо5он бир1 алган. Уны5 141р81ренд1 т2п проблема: тыу7ан ерг1 м2х1бб1т, уны5 именлеге, т1би71тте 3а6лау, ер я8мышы 2с2н борсолоу. Тыу7ан ерен1 бул7ан 32й29 хист1рен 1йтеп бир1.
! тыу7ан ер бе8г1 ни 2с2н 71зиз 3у5?
Яуап. Тыу7ан ер – изге т2ш2нс1. C2нки кеше 2с2н б2т13е л1 тыу7ан ер81н башлана. Бе88е5 ша7ирыбы8 8а тыу7ан ерене5 улы, ул ошо тупра6та яра7ан, ошонда 181м булып китк1н. Ижадына 3улышты ла ошо тыу7ан ерен1н алган. ?2м9м1н, ул тамыры мен1н ошо ерг1 тегелг1н. Шуны5 2с2н д1 тыу7ан т2й1ге у7а 9т1 л1 я6ын 31м 71зиз.
№ы7ымта. Тыу7ан т2б1ген 98 итк1н, уны5 именлеген я6ла7ан, т1би71тен 3а6ла7ан, ауылдаштарыны5 я8мышына битараф булма7ан оло ш1хес ул !мир Моратов.
Журналыбы88ы5 «Мин ир затынан» тиг1н битен асабы8.
У6ытыусы. !мир а7ай и5 беренсе сиратта ир 31м атай исемен 7орур й2р2т29се зат, шундай 7аил1 й1нле кеше. Улар, 6атыны Бик1 апай мен1н берг1л1п, о8он, татыу, матур 79мер кисер1л1р. Матур-матур балалар т1рби1л1п 94тер8ел1р. Уны5 98ене5 7аил13ен1 бул7ан хист1ре, 1йтер3е5 д1, 79мер буйы я5ырып торалар. Бе8 был матур хист1р8е уны5 141р81ренд1 к9р1бе8. !й81ге8, шундай ши7ыр8ар8ы5 бере3ен у6ыйы6 1ле.
Балалар. Кем затынан им1н? – ир затынан!
Им1нг1 хас ны6лы6, сабырлы6.
Им1нд1р81 ысын ир81р хол6о:
Д19 7орурлы6, тыйна6 олпатлы6.
:урсып 6айын хал6ын ел-дауылдан,
:ая таштай тора им1нд1р.
Ю66амы ни я6лау э8л1п унан,
А6 6айындар башын эйг1нд1р.
У6ыусылар, был юлдар8а ир81рг1 хас нинд1й сифаттар8ы 1йт1 ала3ыгы8.
Яуап. Ир81р я6лау э8л19се заттар8ы я6лаусы 31м 6урсалаусы.
У6ытыусы. Ысынлап та, ошо й131тт1н ша7ир8ы5 79мер юлдашы Бик1 апай7а, 6ы88ары Г2лсир1 31м Фл9р1г1, буласа6 кей19е, к9рше егет Р1ф61тк1 ба7ышлап я87ан ши7ыр8ары ла бар бит 1ле.
Балалар, шул ши7ыр8ар8ан 282кт1р у6ый8ар, 3ы7ымта я3ай8ар.
5-се бит.
Инеш (12 – 13).
Был ши7ыр8ы5 идея-тематик й2км1тке3е лирик герой8ы5 79мер 31м й1ш19 м1г1н13е тура3ында уйланыу8арын 39р1тл1981 6айтып 6ала. Т19ге юлдар8а ул 9тк1нен1 1йл1неп 6арай. Б2г2нг232 мен1н борсола – д2р24 й1ш1йбе8ме бе8? ?9мер урта3ына ба46ан ир-егетт1р8е5 уй-кисерешт1рен, ил алдындагы изге бурысын, яуаплылы7ын асып бир1. Ши7ыр8ы5 31р 398е б2т2бе8г1 л1 бер81й т2б1лг1н.
У6ыусы. Был й131тт1н та7ы ла автор8ы5 «Й1шлек мен1н 32йл1ше9» 141ре ф13емле.
Ши7ыр у6ыла.
У6ыусы. Кеше нисек кен1 й1ш1м13ен, 79мер бер кил1, ул 98 я8мышын 98е билд1л1й, тормошта 98е булып 6ала, 98енс1 й1ш1й, 98енс1 фекер й2р2т1. Ши7ыр8а7ы юлдар 8а !мир Ф1тт1х улыны5 тормошона б1йле. Нинд1й ген1 я8мышлы бул3а ла ул 98 тормошонан риза.
№орау. Шулай итеп, !. Моратов й1ш19 м171н13ен ним1л1 к9р1?
Яуап. Кеше 79мер81ре м15ге т9гел –
Кешел1рс1 й1ш1п 6алы7ы8.
Изгелект1р ер81 ятып 6алмай,
Изгелект1р эшл1п 6алы7ы8.
Яуап. ?9мер 9т31 9тер, й1н ду46айым,
К95елд1р8е 7орур тотоп,
Бары ши7ри1тк1 башты эй1йек – ти ша7ир. Тим1к, й1ш198е5 м171н13ен !. Моратов ши7ри1т3е8 к98 алдыны ла килтер1 алмай.
У6ыусылар, !. Ф1тт1х улы ши7ри1тен1 бай6ау я3а7андан 3у5 уны5 98ен1, ижадына 6арата нинд1й тел1кт1реге8 булыр?
Яуаптар.
Бе8 у7а ижад 6омары 39нм13ен-39релм13ен тиг1н изге тел1кт1 6алабы8.
Кеше 79мер81ре а66ан 3ыу8ар –
Б1р1к1тен белеп 6алайы6.
:18ер белм1г1нде5 618ере ю6 –
:18ер81рен белеп 6алайы6.
Кеше 79мер81ре о8он т9гел –
?9мер бар8а кеше таныйы6.
Фани донъя фатиханан тора,
Фатихалар алып 6алайы6.
Был турала !. Моратов 39881рен1 Хисм1т Д19л1тов я87ан йыр мен1н д1ресебе88е тамамлайы6.
(«(тк1н ген1 79мер»)