Внеурочная деятельность Улусчу ужурлар 6 классы
№ Темалары(раздел, тема) Шагы (кол-во часов) Хүннери (дни) Кичээлдиң хевириБидип алыр чүүлдер (основное содержание) Немелде онаалгалар (дополнительные задания) Дерилгезиплан. факт. 1 Кижи-бойдустуң дээди чаяалгазы1 киирилдеЭң кол чүүл- кижи деп атка тѳлептиг болуру2 Кижиниң ады1 беседа Кижи ол тывыскан адынга тѳлептиг кижи болуп чурт-таарАр.75 М.Ѳлчей-оолдуң шүлүүн шээжилээрАттарның утка-ларын бижээн мате-риал3 Кижи чаяаны1 беседа Кижини бойдус чүвени тудуп, кѳр-үп, дыңнап, амдан ап, чыт тыртып тургаш билип алыр чаяаган4 Улуг уйгу уржуктары1 практиктигАмыдыралдың эң коргунчуг, эң күш-түг азаларның бирээзи улуг уйгу дээрзин утпа. Улуг уйгунуң уржуунда үнген хүннүң херелдерин-даа эскербейн барып болур
Ар. 78-те шүлүктү шээжилээр5 Мага-бот дадыктыра-рының аргалары1 практиктигМага-бот дадык-тырарының үнези кедергей улуг. Чүге дизе дадыккан бага-бот чайгаар камга-лалдыг болгаш ѳл-шыкка, соокка болгаш ѳске-даа чогумча чок бай-далдарга белен алыспасХүн чурумун тургузар6 Сагыш культуразы1 беседа Сагыш дээрге кижиниң иштики октаргайының бот-туг чүүлү. Ооң иле-рээшкинин кижи-ниң даштыкы бай-далындан (мунга-раан, ѳѳрээн, дүвү-рээн…) болгаш аажы-чаңындан, корум-чурумундан, ажыл-херээнден эскерип, түңнеп бо-лур«Улусчу педагогика» деп ном
7 Сагыш маңы1 практиктигСагыш октан оккур, сылдыстан чүгүрүк; хензиг үеде каяа-даа чедип кааптар8 Угаан-сагыш ажылы1 беседа Сагыш чурумнуг болур ужурлуг. Чижээ: ажылдаар, ѳѳренир, ойнаар үелерни баштай сагышка быжыг-лап алгаш чүгле ооң соонда күүседир болза экиАр. 105-те айтырыг-га харыылаар9 Күш-ажылды шилип алыры1 беседа Бодунуң сагыжын-га чоок, тааржыр ажылды, мерге-жилди карак-биле кѳрүп, хол-биле тудуп, хайгаарап тургаш, шилип алырАр.108-те А. Үержааның шүлүүн шээжилээр10 Нарын эргилдези1 практиктигНазын эргилде-зиниң үезинде октаргай кижи амытанны улуг шылгалдага тава-рыштырар. Ынчан-гаш чылы кирип турар үезинде серемчилелдиг болуру чугулаАр.112-де шүлүктү оолдар шээжилээр11 Кижиниң хаяазы1 беседа Шажын-чүдүл-гезиниң угаадыг-ларында кижи база бот-хаяалыг болур. Ол хаяа кижиниң сагыш-сеткилиниң аайын эдерер12 Эр кижиниң үш каазы, ооң-биле холбашкан сагылгалар1 Эр кижи ада-иези-ниң чѳленгиижи, ада-чуртунуң кам-галакчызы, тѳрел-дѳргүлүнүң чор-гааралы дээрзин; эр кижиниң кеткен даштыкы хеви чүгле каасталга эвес, а ооң хей- Тыва эр кижиниң хевиниң чурууаъдын кѳдүрер сүрлүг күш болур13 Кижиниң сузу1 Сус-кижиниң мага-бодунуң, сагыш-сеткилиниң байда-лы. Кижи сузун ышкынмазын бо-даар, эзе-херекчок черге чүүлдерге хомудавас, ыглаң-навас кылдыр бодун дадыктырар14 Куът дугайында улусчу бодалдар1 беседа Кижиниң куъду барда, ол эрес чоргаар, ажылгыр туттунгур, а ойлай берген таварылгада аарыыр, оон тур-жук амы-тынындан чарлып болур«Улусчу педагогика» деп ном
15
Сылдыстар дугайында тыва улустуң тоолчур-гу чугаалары1
ПрактиктигТыва чон сылдыс-тарны онзагай кѳѳр. Дүнеки дээр-ниң каас, чаражы кижилерниң са-гыш-сеткилин хаара тудуп, олар-ның хайгааралынга бо-ла кире хонуп келир16 Тыва авалыг планета 1 беседа 1982 чылда бир чаа планетаны Крым-ның астрофизиктиг обсерваториязының специализи Л.Т Карачкина ажыт-кан. Аңаа Надя Рушеваның адын тывысканН. Рушева дугайында материал тып эккээрН. Рушеваның чуруктары17 Ниити билиг хыналдазы1 Хыналда кичээл18 Тыва улустуң ыяшка хамаарылгазы1 практиктигЫяшты тыва улус ук тѳѳгүден ыдык-шыдып, ону чараш-сынып кадагалап, камгалап келген. Ыяш чугле бойдус-туң байлаа эвес, кижиге хей-аътты, ажы-тѳлдү, аас-кежикти сѳңнеп болур күштүг чүүл болур19 Эр кижиниң тос бергези1 беседа Эр кижиниң эрте чажындан кадыг-берге амыдыралга белектеп эгелээр«Традиционная культура тувинцев» деп ном
20 Оран кежии1 практиктигТыва кижи черден үнер кат-чимисти чем кылдыр чип чораан. Кандыг-даа катты хол-биле чыыр21 Үш оран дугайында1 практиктигДелегейнин дыка хѳй чоннарының мифологиязында үш кол оран бар. Оларга Үстүү, Ортаа, Алдын ораннар хамааржырАр.13-те айтырыгларга харыылаар22 Чѳптүг сѳсте буруу чок1 Эп-сеткил мѳѳрейиЭптиг-чѳптуг болгаш ээлдек-эвилең чугаа ужурларын сагып ѳѳренирҮлегер домактар ному
23 Сүтке болгаш сүттен кылган чемге хамаа-рышкан чаңчылдар1 беседа Сүт-биле холбашкан чаңчылдар кандыг-даа ызыгуурнуң кижилеринге бир дѳмей турган. Быш-так чажар чаңчыл хѳй улус чыылган байырлалдар-биле холбашкан«Тыва чаңчыл» деп ном
24 Ѳг-бүле холбашкан езулалдар1 практиктигТыва кижи кыскаш-тың ажып аазаңна-дып болбас, алгыш-кырыш болурАңгы-аңгы чоннарның ѳглер чуруктары25 12 деп санның делгем ужур-утказы1 беседа Кижиниң мѳзү-бүдүжунге болгаш делегейде ачылыг чүүлдерге хамаа-рыштыр 12 деп санның шынарлары дыка делгем 26 Тѳрээн чер, чурт ужурлары1 беседа Ада-ѳгбезиниң ал-бодунуң «тѳк кээп дүжүп» тѳруттунген болгаш чурттап чо-раан черин хүндү-лээриниң болгаш ыдыкшыдарының ужурларын сагыырТѳрээн чурт дугайында үлегер домактар тып эккээр27 Дошка дугайында легенда 1 практиктигДошканы шарыыр кижиниң хѳделиг-лери-12 аңгы шим-чээшкинни кылыр28 Сиген дою 1 практиктигАчы-буян чедире-риниң бир хевири. Сиген кезериниң мурнунда езу-чурум сагааш белеткел. Сиген кезилдези- күш-ажылчы изиг үе29 Ие кижиниң сеткилин хомудатпас ужурлар1 беседа Чаш уруглуг ие кижиге хамаарылга дугайында тывалар онзагай. Ие кижиге ѳгде улус шупту дузалажырИе, тѳл дугайында үлегер сѳстер тып эккээр30 Кыс уругну кижизи-дериниң онзагайлары1 беседа Кыс уруг 5 харлыын-да ѳшкү саап билир болур. Ѳг иштиниң аар-саар ажылдарын-га дузалажырНом «Традиционная культура тувинцев»
31 Амыр-менди езулалы1 практиктигАалга келген кижиниң амыр-мендизин айты-рары. Орукка менди-лежири. Баштарын дегзип мендилежири32 Чолукшужар езулал дугайы1 практиктигЧолукшужар езулалды чаңгыс катап кылыр. Чолукшужуп турар улус назы-харының аайы-биле ылгалып турарКадак, шагаа дугайында материал
33 Аалдажыр езулал1 беседа Бурунгу Тывада бир чажыт аалдаашкын бар. Ооң утказы мын-дыг : бир ѳгнүң кызы он чеди харлаан. Ынчангаш ол уругну кѳргүзүп келгени ол болур«Тыва чаңчыл» деп номдан номчуур35 Аңчы кижиниң сагыыр ужурлары1 беседа Аңчы кижини чон хүндүлээр. Аңнаар чорукбиле оран таң-дыга чүдүүр чорук шагдан тура холбаа-лыг чораан болгаш черниң байлаан хумагалыг ажыглаарын бичии чаштарга кырганнар айтып берип чораанАңчы кижиниң чалбырыын дилеп тывар 35 Ниити билиг хыналдазы1 хыналдаАйтырыглар дузазы-биле билиин хынаар