Выступление по темеВнеклассная работа по творчеству Мичурина -Азмекея

ГБОУ Марий Эл Республик «Звенигово санаторный школ-интернат»












А.С. МИЧУРИН-АЗМЕКЕЙЫН
ИЛЫШ ДА ТВОРЧЕСТВЕ ПОЯНЛЫКШЫМ ТУНЕММАШТЕ УРОК ДА УРОК ДЕЧ ЦРДЫЖСЦ ПАША











Марий йылме да литератур туныктышо
Григорьева Раисия Александровнан пашаже









Звенигово ола, 2014 ий




П Л А Н


I. Ончылмут
Пяртясын моторлыкшым ужын моштымаш йочан шям – чоным поремда

II. Тян
· ужаш
А.Мичурин-Азмекей – пяртяс мурызо

1. Самырык тукымым куштымаште А.Мичурин-Азмекейын возымо произведений-влакын верже

2. А.Мичурин-Азмекейын илыш да сылнымут корныжым тунемме годым, экскурсийыш лектын коштмаш

3. «Керем он
·го» ойлымашым тунеммаште урокышто да урок деч црдыжсц паша

4. Пам курыкын поянлыкше – йоча-влакын творческий пашаште

5. А.Мичурин-Азмекейын «Олан
·ге ден шерен
·ге» ойлымашым лудаш кумылан
·дымаш

6. Урокышто да урок деч црдыжсц пашаште экологий шинчымашым пуымаш

7. Краеведений материал – вер-шцр шымлаш кумылан
· да

III. Иктешлымаш
А.Мичурин-Азмекейын произведений-влакше шочмо кундем деке йцратымаш, кугешнымаш кумылым шочыкта








Самырык тукымым изинекак шочмо вер – шцрым тязаташ, аралаш, шымлаш кумылан
·ден шогыман. Пяртяс поянлыкын, илышын сылнылыкым шижаш туныктыман. Кеч-кцнат шям-чоным куандарен кертше, кумылым савырыше, веселандыше моторлык мемнан йырнат уло. Тудым йцратен моштымаш йочам шкенжымат яндар чонаным, моторым тяняште сай ден осалым ойырен моштышым ышташ полша.
Пяртясым йцратен, ме шочмо мландым келгынрак пагалаш тунемына. Вот санденак А.С.Мичурин-Азмекей шке произведенийлаштыже пяртясын моторлыкшым, тудын поянлыкшым аралыше айдемын суапле пашажым сяретла.
А.С.Мичурин-Азмекей пяртяс нерген ятыр произведенийым возен. Кажныже поро шонымаш дене шын
·даралтын, пяртясын поянлыкшым шукемдаш яжеш. Писательын произведений-влакше поро чонан, пяртяслан кумылзак самырык тукымым кушташ полша.
Пяртясын моторлыкшым ужын моштымаш, айдемын шямыштц сылнылык шыжмашым шочыкта. Сылнылыкым шижаш урокыштат да урок деч црдыжсц пашаштат лиеш.
А.С.Мичурин-Азмекейын илыш да сылнымут корныжым тунемме годым, экскурсий дене миен коштмаш, йоча шямеш утларак палым конда. Туныктышын каласымыже икте, но шке шинча дене ужмо утларак шарнымашеш кодеш.
Экскурсийлан ончылгочак ямдылалтман: планым ыштыман, маршрутым рашемдыман, мом да кузе эскераш ойым пуыман, мом пален налаш ойлыман.
Экскурсийыш миен коштмашын пайдаже кугу. Сайын ямдылалтын эртарыме экскурсий илышыште да пяртясыштц сылнылыкым ужаш да тудым мут дене сылнын возаш туныкта.
Теве А.Мичурин-Азмекейын шочмо ялышкыже экскурсий дене мийышна. Тылеч вара урокышто тунемше-влак писательын шочмо вер-шцржц нерген сочиненийым возышт. Теве кузе тидын нерген тунемше Надежда Васеева воза: «Ме Звенигово школ-интернатын тунемшыже-влак, ик шыже кечын А.С.Мичурин-Азмекейын шочмо ялышкыже корнынам виктарышна. Шочмо ялжым, пцртшым ужаш, пошкудо-влакше дене палыме лияш шонен улына.
Экскурсийлан ме ончылгочак ямдылалтна. А.М.Мичурин-Азмекейын илышыже да творчествыже нерген возымым лудна.
Кечыжат мемнан куаннам умылышыла кяшыч онча, мландым утларак ырыкта, пушен
·ге-влак але ужарге улыт, коклан веле нарынче тясым налыныт. Кажныжын шинчаштына куан тул йула. Вет ме пяртяс мурызын А.Мичурин-Азмекейын ялышкыже вашкена.
Мемнан шинчаончылнына писательын шочмо ялже. Ял деке эркын лишемына, А.С.Мичурин-Азмекейын илышыжым, шочмо кундемже нерген возымо «Шочмо верем, моторем» ойлымашыжым шарналтышна.
Изи Моламас ял пеш кугу. Ял покшелне кугу корем шуйнен кия, коремыште вяд йога. Вядыштц лудо, комбо-влак ийын коштыт. Корем тяр мучко явым шындыме. Нуно вядым оролышыла койыт. Ял калыкым пу кявар-влак ушен шогат.
Теве ончылнына ик пцрт койо. Тидыже А.Мичурин-Азмекейын шочмо пцртшц. Шинчалан мемориальный он
·а перныш. Тушто возымо: «Тиде пцртыштц марий писатель изак-шоляк Сергей Степанович Мичурин-Ятман, Александр Степанович Мичурин-Азмекей, Иван Степанович Ятманов шочын-кушкыныт».
Пцрт воктене мотор куз-влак шогат. Укш-влакше мардеж пуалме дене лун
·галтыт, пуйто мемнам саламлат.
Мемнан деке Ведасий кокай лишеме. Кызыт писательын шочмо-кушмо пцртыштыжц тудын эргыже ила. Кокайын каласыме гыч пален нална, пцрт воктенысе куэ-влакм А.Мичурин-Азмекей шынден коден. Ведасий кокайна чайым йуктыш, писательым поро мут дене шарналтыш.
Тыгак А.Мичурин-Азмекейын произведений-влакыш пуртымо герой-влакын тукымышт дене палыме лийна. Мирон кугызат, Пайгат Микале, Пайгат Йыван, Кырля тукым – чыланат мыланна лишыл лийыч.
Тиде вашлиймашым нигунам она мондо».
6-шо классыште А.Мичурин-Азмекейын «Керем онго» ойлымашым тунемме годым, урокышто тярлц йцным кучылтам: сылнын лудаш тунемына, мутланымаш радамым виян
·ден, тязатен колташ манын, келшен толшо йодыш-влакым пуэдем, планым ыштена, кажне ужашлан вуймутым пуэна, Мирон кугызан койыш – шоктышым эскерена, сылнымут ойыртемым кычалына. Тиде ойлымаш почеш тыгай проблемный йодышым шындем.
- Молан А.Мичурин-Азмекей йоча-влаклан тиде ойлымашым возен?
- Ойлымаш мемнам молан туныкта?
Проблемный йодышлан вашмутым кычалаш – пеш кялешан паша. Ме йоча-влакым, шонаш, иктешлаш туныктышаш улына.
Экскурсий дене миен коштмашат, ойлымашым келгынрак умылаш полша.
Эрдене эр корзинкам, ведрам кидыш налын, мотор Чакмарий кундемыш, Пам курыкыш, пон
·го погаш автобус дене тарванышна. Автобус гыч волен, иктаж 800 метр курык тярыш ошкылна. Ончылнына Пам курык.
Мемнан коклаште тунемше Люда Алексеева тиде кундем гыч ыле. Тудо Пам курык лям кузе лектын, пеш он
·ай каласкалыш. Тудлан шонго коваже Пелагея Ивановна (1927 ийыште шочын) тиде курык нерген каласкален.
«Ик марийын кок икшывыже лийын. Икана пикшым пуэн да эргыже-влаклан каласен: «Эргым-влак, пикшда кушко чон
·ешта, тушто илаш тян
·алыда». Ик эргыжын пикшыже тиде курык гоч чонештен Помар кундемеш, вес эргыжын – курык тембак Памьялыш. Помар ден Памьял коклаште курык верланен. Сандене курыкым Пам курык манаш туналыныт (Пам-пом). Мемнан дене Помар, Памьял маныт.
Краеведений материалым он
·айын, пайдалын кучылт моштымаш, йоча-влакын кумылыштым нцлта, шочмо вер – шцрым шымлаш кумыланда.
А.Мичурин-Азмекейын «Керем онго» ойлымашыште действий Пам курыкышто эрта. Мирон кугыза ден самырык сонарзе (самырык сонарзе А.Мичурин-Азмекей шке лийын) лач тиде курыкыш сонарыш миеныт.
Ончылгоч Изи Моламас ялыште илыше М.Пайгатов дене чодыра тярыштц вашлияш манын, мутланен келшыме ыле. Тудо А.Мичурин-Азмекей дене сонарыш коштын. «А.Мичурин-Азмекей пеш сонарыш кошташ йцратен. Янлыкым але кайыквусым ляяш огыл, а нуным эскераш коштын. Писатель пяртяс поянлыкым аралаш тыршен, пеш поро кумылан ыле,» - манын каласыш.
Эркын кушкц кязышна. Пистельын «Первый гана чодыраште ойлымашым шарналтышна. Кушто могай понгым кычалаш кочан туныктен каласыме мутшым ушештарышна. Кочан йцратыме пон
·гыжо – писте курезе. Тудо кожеран, пистеран лоп верлаш шочеш, кузвон
·го – тыгыде куэрлаште, коявонго, ошпонго – пянчо ден кож йымалне.
Йоча-влак пеш йывыртеныт, вет нуно пяртяс мурызын А.Мичурин-Азмекейын коштмо корныжо дене коштыныт. Пон
·гымат ятыр погеныт. Ойлыманыт огыл, тыгай экскурсий йоча-влакын кумылыштым, тыршымашыштым ылыжта.
Урокышто тунемше-влаклан Пам курыкын пяртяс поянлыкше нерген тярлц творческий пашам возаш пуымо ыле: почеламутым, сочиненийым, ойлымашым, сяретан альбомым, мурым.
Теве Александр Цветниковын возымо почеламутшо.

Лышташ велеш
«Йолташ-влак деке волышаш, -
Семынже ойла лышташ, -
Кушно ынде йушто пеш –
Мардеж деч шылаш кялеш».
Укш дечын торгалт утлен,
Волыш эркын мландыш.
Возо тан
· же-влак пелен,
Йоршешлан лыпланыш.

Вероника Игнатьеван «Црыктарыше воктенак», Владимир Петуховын «Шцртньц шыже», Ирина Матвееван «Пам курыкын поянлыкше», Ольга Алыбинан «Пон
·го погымаште» возымо сочиненийышт утларак келшыш.
Теве Ольга Алыбинан сочинений гыч ужаш: «А чодыраште пон
·гыжо, пон
·гыжо мыняре! Поген гына шукто. Теве Ош шовыран, шцртньц вуян куэрлаште тыгыде кузвонгым шуко погышым, Кожеран, пистеран лоп верыште пун туран воронка гай койшо курезым ятыр муым. Курезе – пеш чоя понго. Тудо лышташ йымак шылешат, мыйым ида тякц маншыла коеш. Ужар сывынан кожер ден пянчерыште кушшо коявонго, ошпонго дене корзинкам темышым.
Тыге поген коштмен годым, почеламут шочо.

Шочын пон
· го,
Чылтак он
·го,
Ший шергаш гай йытыра.
Кушкын пон
· го –
Лийын шон
· го.
Корзинкалан – куштыра.

6-шо классыште А.Мичурин-Азмекейын «Оланге ден шеренге» ойлымашым лудаш кумылан
·даш манын, Шолан
·ыш эн
·ерыш походш тарванышна. Шолан
·ыш эн
·ер Звенигово ола гыч 3 километр црдыжтц верланен. Рвезе-влак пырля эн
·ырвоштырым, походлан кялшц аверым нальыч.
Шижынат ышна шукто, Шолан
·ыш энер деке толын шуна. Ончалнына кумдан шарлен вочшо энер эркын умбаке йога, Коклан кол-влак тцрштылыт.
Тиде мотор вер-шцрын историйжат пеш он
·ай, йоча-влак каласымем тяткын колыштыч.
1929 ийыште ен
·-влак шке кумылын Шоланыштяр ялыш илаш толыныт коммуным почыныт, «Раш» манын лямденыт.
Ялын историйже тыгай.
Мемнан кундем гоч Юл йорген эртен. Курым гыч курымыш Юл касвек куснен. Тудын изи гына притокшо лийын. Тудо приток ан
·ыште шоло-влак кушкыныт. Тиде кундемышке ен-влак илаш толыныт. Шошым вяд кугу лийын, сер гоч лектын, шоло-влакым шке корныж гыч коран
·ден, куклен-куклен йоктарен нан
·гаен. Шоло-влак шагалемыныт, серым вяд эше утларак урыктен нангаен. Сандене тиде эн
·ерым Шолан
·ыш (шоло + аныш) маныныт. Ялже тиде приток анын тярыштыжо варланен да Шолан
·ыштяр маныныт (Шоло + аныште – тур)».
А.Мичурин-Азмекейын возымо «Оланге ден шеренге» ойлымашыште действий Шолан
·ыш эн
·ерыште эрта.
Йоча-влак кол кучаш пеш йоратат. А.Мичурин-Азмекейат колым кучаш йывыртен коштын. Тярлц ен
·-влак дене вашлийын. Нунын коклаште вапш дене кучен, ятыр пытарыше, опкын ен
·ат лийын. Писатель шке ойлымашыштыже тыгай шямдымц айдемын осал пашажым почын пуэн.
Олан
·ге ден шерен
·ге ойлымаш гыч олан
·гын ойган мутшым шарналтышна: «Айдеме-влак мемнан кучаш ала-момат шонен луктыт. Вапш – мемнам кучымо эн шучко язгар. Эше атышке пудештше настам оптат, вара тулым ылыжтат, эн келге верыш кудалтат.
Консерве банкыштым, кочкышым вядыл кондымо газетыштым ер воктене шала кышкен кодат. Маннам веет, мемнам шотдымын кучен пытарыме, ер пундаш ден ер воктене серлам шякандыме ваштареш поро айдеме-влаклан чоткыдын пижашышт кялеш?»
Экологий йодыш кызыт кугу верым налын шога, сандене йоча-влаклан экологий шинчымашым пуыман, нунылан умландарыман: - айдеме – пяртясын икшывыже, тудо пяртясым йоратышаш, аралышаш, тязатышаш да поро йолташыже лийшаш.
Пяртясым аралаш яжын, Ольга Яковлева тыге возен.

Аралыза.
Куэ – пяртясын шочшыжо. Мемнан гаяк. Пылан годым шортылда, кече ончалеш – шыргыжеш. А яппунемже могай? Пушкыдо, лыжга, мотор. Кенежым ужар сывыным чия да сяанватыла чячкалта.
Кызыт шошо, вашке тяня помыжалтеш. Ош куэнат ылыжеш да вуйлепше йыр шарпан – нашмак олмеш ужар тасмам пятыралеш. Ида кяр тудын нцргц кичкыжым, аралыза!

Мутат уке, А.Мичурин-Азмекейын произведений-влакым тунеммаш, экскурсий дене литературный верлаш лектын коштмаш, йоча-влакын шинчымашыштым нцлта, утларак пален налаш, шижаш, шымлен кошташ кумылан
·да, поян да мотор вер - шцрна деке йцратымаш, кугешнымаш кумылым шочыкта, йылмым лывырташ полша.





















Литература

1. Мичурин-Азмекей А.С. Пяртяс муро. Йошкар-Ола, 198. с.5, с.26, с.154
2. Иванов И.С. Марий Литератур. Йошкар-Ола, 1994. с.8-12
3. Галкин И.С. Кто и почему так назвал. Йошкар-Ола, 1991. с.125









13PAGE 15


13PAGE 14215




15