Рабочая программа внеурочной деятельности по народоведению 7 класс

7-ги класска класстан дашкаар өөренир «Улусчу ужурлар» эртеминиӊ ажылчын программазы.
Эге сөс
Улусчу ужур-чаңчылдарны чаа езу-биле шинчилеп, ону өөредилге- кижизидилге ажылынга чогумчалыы-биле ажыглап ажылдап эгелээн Республиканың федералдыг-даа, төп-даа шенелделерже кирген школаларның арга-дуржулгазынга даянып, бо хуннерде бистиң республиканың барык шупту школалары «Улусчу ужурлар» кичээлдерин тыва езу-чаӊчылдарга даянып, эрттирип эгелээн.Ук кичээлдерниң кижизидилге ажылынга салдары аажок улуг бооп турары билдингир.
Тыва чон салгалынга бодунуң материалдыг байлактарын арттырып бээринден аңгыда, сагыш- сеткил байлаан – ужур-чаңчылдарны салгал аразынга үспейн, хумагалыы-биле дамчыдып чораан.
Эртем-суюл сайзырап, кижилерниң угаан-медерели чаа үениң агымынче кирип, харын-даа чүгле чогумчалыг материалдыг тала колдап, сагыш-сеткил ядараар деп барган үеде чаагай чаңчылдар кичээлиниң ролю кончуг улуг апарган.
Амгы үеде тыва улустуң ужур-чаңчылдарынга шинчилел ажылдары уламчылап, янзы-бүрү номнар, программалар хөйү-биле үнүп турары башкылал ажылынга улуг дузаны көргүзүп турар.
Ажылдың үндезини кылдыр «Тыва чоннуң бурунгу ужурларын болгаш чаңчылдарын өөредириниң программазы. 7- 9 класстар», С.Б.Байыр- оол, С.К Монгуш, Ч.Ш. Ондар, С.Ч.Шулуу- Маадыр; «Тыва ужур- чаңчылдар 5- 9» А.К.Ооржак, С.Б.Оюн деп болгаш өске- даа тыва чоннуң бурунгу ужурларының дугайында үнгүлээн өөредилге номнарын алган.Улусчу езу-чаңчылдар деп факультатив кичээлинге даянып тургаш кылган бо программа тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын школага эрттирериниң бир вариантызы болуп турар.

Тайылбыр бижик
Тыва ёзу-чаӊчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, бойдуска ынак болгаш анаа   хумагалыг болурунга, эстетиктиг, этиктиг кижизидилге дээш оон-даа оске хевирлеринге.
Уруглар кижизидилгези чоннуӊ бодунуӊ төөгүзүнден, культуразындан болгаш сүзүүнден дөстелир деп, М. Б. Кенин-Лопсан санап турар. Программада кезектер уругларның назы-харын, сонуургалын барымдаалап хувааттынган. Уругнун назы-хары бичии болган тудум, оларның чуве сактып алыры быжыг, уттунмас болур. Ынчаарга, он дөрт хар четкен оол-даа, кыс-даа уруг улуг-биче улус-биле харылзажып, бот-боттарыныӊ, улуг-бичениӊ аразында хүндүткелди сагып, тыва чоннуӊ езу-чаӊчылдарын үнелээр, өөренир деп чүлдү медереп-билип эгелээр болур. Амыдыралга эргежок чугула апаргы дег, өгге хамаарыштыр ужурларны өөредир сорулга-биле ук программаны тургузуп кылган.
Ажылды кылып тургаш, тыва ужур-чаңчылдарга хамаарыштыр кылдынган ажылдарын өөренип көрүп, дуржулгалыг башкыларның шинчилелдериниң байлак арга- дуржулгазынга даянган. Мурнуку класстарга кээп турганы темалар кээп болур. Ынчалза-даа башкы бүрүзү ону бот-тывынгыр чоруу-биле уругларныӊ назы-харынга дүүштүр белеткээр ужурлуг.
7-ги класска өөредир темаларныӊ бөлүктээшкини:
«Өг – тыва кижиниң буянныг уязы.Тыва улустуң оюннары».
1. «Ааткыыш кавай- төрээн черим». Төрээн чер, кавай деп билиишкин-биле таныжар.
2. Өг –тыва кижиниң буянныг уязы. Өгнүң төөгүзү, хевирлери, ажыктыы, аӊаа хамаарышкан езулалдар.
5. Тыва улустуң хоойлужуткан болгаш национал байырлалдары.
7. Кожа –хелбээ өске чоннарның байырлалдары (Алтай, хакас, орус улустун байырлалдары).
8. Наадым – чоннуң ынак байырлалы.
9. Уругларның хар-назынынга дүүшкек оюннар.
«Улусчу ужур-чаңчылдар» кичээлдериниң өөредиглиг сорулгалары :
- уругларга бодунуң төрээн чонунуң шаг-төөгүден бээр туруп келген езу-чаңчылын таныштырып, ону ыдыкшыдып көөрүнге өөредири;
- езулуг тыва кижиниң овур-хевири, мөзү- бүдүжү кандыг чораанын улустуң аас чогаалын болгаш чогаалдарны ажыглап тургаш, делгереңгей таныштырып, бар билиглерин ханыладып өөредири;
- тыва улустуң чаңчылчаан ажыл-ижи-биле чурттап турган база амгы үеде-даа чурттап чоруур оран-савазынга даянмышаан таныштырып, мергежил шилип алырынче угланган ажыл чорудуп, келир амыдыралга белеткээри;
- бурунгу чүдүлге, дагылгалар, ужурларның өөредиглиг утказын тайылбырлап, долгандыр турар бойдуска хумагалыг чорукка кижизидип, уругларны биче сеткилдиг, дузааргак, кээргээчел чорукка өөредири;
- бодунуң төрээн чериниң (кожуунунуң) онзагайы-биле таныштырып, алдарлыг кижилерин танып ап, оларга чоргаарланып чоруурунга өөредири;
- кожа-хелбээ чурттап чоруур чоннуң байырлалдары-биле таныштырары;
- өг-бүле, ада-ие кижиниң хүлээлгелери, өг-бүлениң бюджеди деп билиишкиннер-биле уругларны таныштырары;
- тыва улустуң уруг-дарыг кижизидеринге кандыг хамаарылгалыг, чаш төлдү кадык-чаагай кижизидериниң айтырыгларын канчаар шиитпирлеп чораанының дугайында билигни бээри.
Кижизидилгелиг сорулгалары:
- уругларны чоннуң ыдыктыг чаңчылдарын сагып чоруур, бедик культурлуг, кижизиг кижилер болурунга кижизидер;
- күш-ажылга ынак, мөзүлүг чаңга уругларны чаңчыктырып кижизидер;
- долгандыр турар бойдуска хумагалыг болурунга, бойдуска хамаарылгалыг езу-чаңчылдарны сагып чоруурунга чаңчыктырар;
- ава, ача кижиниң хүлээлгелерин медерелдии-биле билип, өг- бүле амыдыралынга бичиизинден белен болуп, уруглар кижизидилгезиниң айтырыгларын сайгарып чоруурунга кижизидер;
- каяа- даа чорааш, бодун тыва кижи мен деп медереп билип чоруур национал чоргааралды уругларга оттурар.
Өөреникчилер
- «тыва» деп сөстүң төөгүлүг утказын,
- тыва улусчу чаңчылдарны, езулалдарны (ооӊ иштинде тыва өгге хамаарышкан езулалдарны), ужурларны, дагылгаларны, дойларны, ыдыктарны,
- чоннуң чаңчылчаан ажыл-ижин,
- тыва улустуң байырлалдарын, оюннарын,
- өг- бүледе кежигүннер аразында харылзаа дугайында хоойлу-документилерни,
- өг- бүле бүрүзүнуң сагып чоруур чараш чаңчылдарын билген турар ужурлуг.
Программаныӊ тургузуу:
«Өг – тыва кижиниң буянныг уязы.Тыва улустуң оюннары».
1. «Ааткыыш кавай- төрээн черим». Төрээн чер, кавай деп билиишкин-биле таныжар. – 1 шак;
2. Өг –тыва кижиниң буянныг уязы. Өгнүң төөгүзү, хевирлери, аӊаа хамаарышкан езулалдар. – 7 шак, ооӊ иштинде 1 практиктиг кичээл;
3. Тыва өг улустуң аас чогаалында, шүлүктерде. – 2 шак, ооӊ иштинде 1 практиктиг кичээл;
4. Чайлаг, күзег, кыштаг, чазаг дойлары. Өгнуң шаг төөгүден бээр ажыктыы. – 1 шак;
5. Тыва улустуң хоойлужуткан болгаш национал байырлалдары. – 1 шак;
6. Шагаа – чаа чыл уткуурунуң байырлалы. – 5 шак, ооӊ иштинде 2 практиктиг кичээл;
7. Кожа –хелбээ өске чоннарның байырлалдары (Алтай, хакас, орус улустун байырлалдары). – 1 шак;
8. Наадым – чоннуң ынак байырлалы. – 7 шак, ооӊ иштинде 2 практиктиг кичээл;
9. Уругларның хар-назынынга дүүшкек оюннар. – 5 шак, ооӊ иштинде 2 практиктиг кичээл;
11. Ада- огбениң элээди уругларга чагыглары. – 2 шак; оон иштинде 1 практиктиг кичээл
12. Туңнел кичээл. – 1 шак.
Өг - биле холбашкан езу-чаңчылдарны сагып, эптиг-эвилең чорукка чаңчыгар, өгже кирериниң езулалындан эгелээш, культурлуг чугаалажырынга, байырлажып чоруурунга чедир езулалдарны сагыырынга чаңчыгар. Тыва улустуң хоойлужуттунган болгаш эрте- бурунгудан сагып эрттирип чораан байырлалдарын билип база сактып ап, чоруур. Наадым оюннарының дугайында тускай материалдарны чыып, рефераттар кылып өөренир.
7-ги класска “Улусчу ужурлар” эртеминге «Өг – тыва кижиниң буянныг уязы. Тыва улустуң оюннары.» деп кезектерге хамаарыштыр темаларны чарып эрттирери
Өгнүң төөгүзү. Тыва өг аас чогаалында, чогаалдарда. Өгнүн дериг- херексели. Өг иштиниң кижизидикчи ужур- утказы. Өг иштинде шак-үе санаашкыны.
Өгге аъттыг, чадаг чоокшулап кээриниң езулалы. Өгже кирериниң, өгге олурарының езулалдары. Амырлажыр езулал. Аалга келген кижини хүндүлээр езулалдар: шайладыры, хондурары, үдээри. Аалдажыр чаңчыл. Аалчы кижиниң төрел аалынга кээриниң чылдагааннары. Аалчы кижиниң сөңү. Аалчыны үдээр – хап дүптээр езулал. Өгге улуг улус олурда бичии уругларның сагыыр чүүлдери.
Тыва чоннуң шаандан бээр байырлап чораан байырлалдары. Шагаа– чаа-чыл уткуурунуң байырлалы. Шагаага белеткел. Шагааның бүдүү хүнү, шагаа хүнүнде, бүдүүзүнде сагыыр чүүлдер.
Шагаа үезиниң оюннары: баг кагары, баг адары, шыдыраа оюннары, кажык оюннары, тевектээри.
Баг кагары, оюннуң сорулгазы, киржикчилери. «Баг» деп сөстүң утказы, оюнга хереглээр баг аймаа.
Баг адары. Оюннуң дериг- херексели. Баг адары – эрте- бурунгу оюннарның бирээзи.
Шыдыраа оюннарының хевирлери : хөл- шыдыраа, буга- шыдыраа, муң- муң, чирги шыдыраа. Шыдыраа оюннарының тус-тус ойнаар сорулгазы, чуруму, тывылган үези.
Кажык оюннары: дөрт берге, кажыкты чыттырып кагары, дүжүрүп кагары, хожулап кагары. Кажык адары. Кажык- биле аът чарыштырары, бодалажыры.
Наадым– малчыннар байырлалы. Наадымны эрттирериниң үези. Ужур- утказы, чуруму.
Наадым үезиниң оюннары: хуреш, аът чарыштырары, ча адары. Сүр- күчүнүң үш оюнунуң төөгүзү. Тываның төөгүзүнде болуп турган Наадымнарының үезинде шүүп турган мөгелер, чарыштарга эртип турган аъттар. Тываның алдар- аттыг мөгелери, ча адыкчылары.
ТАР начыннарының суму, кожууннарга хүрешпес чораанының чылдагааннары.
Эзир- Кара – төөгүлүг аът.
Шагаа, Наадым үезиниң алгыш- йөрээлдери.
Уругларның тус- тус хар- назынынга дүүштүр ойнаар оюннары : сайзанак, хан-дамыр сайзырадыр оюннар, угаан оюннары. Салаалар- биле ойнаар оюннар.
Ада- өгбениң элээди уругларга чагыглары.
Календарь-тематиктиг план.
«Өг –тыва кижиниң буянныг уязы. Тыва улустун байырлалдары, оюннары.»
№ Темазы Үези/
шагыКичээлдиӊ хевири Кичээлге ажылдыӊ хевирлери Кичээлден уругларныӊ билген турар билиишкиннери болгаш эге билиглери Онаалга Кичээлдиӊ эртер хүнү
план езугаар херек кырында эрткен үези
1. Киирилде кичээл. «Ааткыыш кавай- төрээн черим». Төрээн чер, кавай деп билиишкин –биле таныжар. 1 Киирилде кичээл (чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли) Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Ааткыыш-кавай, төрээн чер; оларныӊ аразында харылзаазын тодарадып, ону тайылбырлап билген турар ужурлуг. Төрээн черин чарашсынып чурукка тырттырып экээр. 08.09. 2. Өг-тыва кижиниң буянныг уязы. Өгнүң төөгүзү, хевирлери. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өг – тыва кижиге буянныг уя деп билиишкинни база өгнүӊ хевирлерин, тывылган төөгүзүн билген турар. Өг иштиниӊ планын чуруур. (А4) 15.09. 3 Өгнун дериг- херексели. Өг иштиниң кижизидикчи уткалыы. Өг иштинге шак- үе санаашкыны. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өгде дериг-херекселдерниӊ аттарын: үлгүүр, орун, аптаралар, чүък, өг шывыы, ынаа, хана, хараача деп билиишкиннерни база өг иштинге үе санаашкынын билген турар. Өг иштин аӊгы-аӊгы чуруур. 22.09. 4 Өгге хамаарышкан езулалдар. Өгде ыдыктыг чүулдер. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өгге хамаарышкан езулалдарны: өгге келген кижини шайладыр, өгге бир кижи олурда, сагыыр,өгге бир кижи олурда, эт-сепке хамаарышкан, аалчы кижини хүндүлээр езулалдарны база өгде ыдыктыг чүүлдерни билген турар ужурлуг. Өгге хамаарышкан езулалдарны бажыӊга кылып турар бис бе тодарадып бижип эккээр. 29.09. 5 Өгге олурарыныӊ чуруму. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өгге олурарыныӊ чурумун: баскактанып, сөгедектей, дис баштап, күдүк базып, будун көстүп олурбазы, дазалап олурбазы, будун хачылай олурбазы, холун черге даянып олурбазы дээн ышкаш сагыыр ужурлуг база хоруглуг чүүлдерни билген турар. Өгге олурарыныӊ чурумун өскелерге айтып бээр. Оларныӊ санын башкыга чугаалаар. 06.10. 6 Өгже киреринин, үнериниң езулалдары. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өгге кирериниӊ: өгнүӊ ээзиниӊ, аалчыныӊ үнер болгаш кирериниӊ езулалдарын билген турар. Өгже кирериниӊ чурумун бажыӊче кирериниӊ чуруму-биле деӊнээр. 13.10. 7 Аалчыларны уткуур, удээр езулалдар. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Аалчы кижини уткуур, үдээр, ону хүндүлээр база хап дүптээр езулалдарны база өгге кижилер келгенде удуурунуӊ, өгден үнериниӊ, диленчини хүндүлээриниӊ база аал ээлээн уругларныӊ сагыыр езулалдарын билген турар. Өөреникчилер боттарыныӊ бажыӊнарынга канчаар үдежириниӊ болгаш уткужарыныӊ чурумун бижип эккээр. 20.10. 8 Практиктиг кичээл. СТМ «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар…» 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Чогаадыкчы ажыл. Беседа. Өгге хамаарышкан тыва улустуӊ езулалдарын херек кырында көргүзүп, ону ажыглалга киирерин билип алыр болгаш күүседир. Бажыӊга эжи кээр болза, канчаар уткуур база шайладырыныӊ чурумун чогаадыр. 27.10. 9 Тыва өг улустуң аас чогаалында, шүлүктерде. 1 Чугаа сайзырадылгазыныӊ кичээли Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Тыва улустуӊ аас чогаалында болгаш чогаалдарында, шүлүктеринде тыва өгнүӊ ролюн база амыдыралчы чижектер-биле деӊнеп өөренир. Тыва өгге хамаарыштыр шүлүк чогаадыр. 03.11. 10 Практиктиг кичээл. Конференция «Өг – биче делегей». 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Чогаадыкчы ажыл. Практиктиг ажыл. Бодунуӊ бодалын илередиринге ажыл. Өгге хамаарышкан уругларныӊ кылган дыӊнадыгларын база чуруктарыныӊ камгалалы. Чогаадыкчы ажылын бажыӊга доозар. 17.11. 11 Чайлаг, күзег, кыштаг, чазаг дойлары. Өгнуң шаг төөгүден бээр ажыктыы. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Өгнү көжүрериниӊ чурумун база ону көжүрерде сагыыр ужурлуг езу-чаӊчылдарны өөренип билген турар ужурлуг. Кижи бүрүзү үениӊ дөрт ээлчээниӊ аайы-биле чурук чуруур. (А4) 24.11. 12 Тыва улустуң хоойлужуткан болгаш национал байырлалдары. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Тыва улустуӊ Шагаа болгаш Наадым дээн уткалыг байырлалдарыныӊ тывылган төөгүзүн, ужур-утказын билген турар болгаш ону үнелээр сагыш-сеткилдиг болур. Наадымнап чораанын бижип эккээр. 01.12. 13 Шагаа – чаа чыл уткуурунуң байырлалы. Шагаага белеткел. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Шагаа – чаа чыл база часты уткуурунуӊ байырлалы. Аӊаа белеткел дугайын өөренип көөр, амгы үе-биле белеткелди деӊнеп билген турар. Хырбачаны канчаар кылырын айтырып бижиир. 08.12. 14 Шагаа хүнү. Шагаа үезиниң алгыш-йөрээлдери. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Шагаа хүнүнүӊ эртериниӊ чижек хүн чурумун база ол хүн чоннуӊ сагыш-сеткилин, аразында харылзаазын билген турар. Эвээш дизе, 1-1 алгыш-йөрээлдерни билген турар. (Шагаага хамаарыштыр) Алгыш-йөрээл доктаадыр. 15.12. 15 Шагаа байырлалының онзагай оюннары. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Шагаа байырлалыныӊ чижек хүн чурумун тургузуп тургаш-ла, аӊаа ойнап эртер оюннарныӊ даӊзызы-биле 29.12.кичээлге ажылдаар база оларныӊ тывылганыныӊ кыска төөгүзүн, кижиниӊ сайзыралынга, угаан-медерелинге салдарлыын билген турар. Тыва оюннарга дыӊнадыглар белеткээр. 22.12. 16 Практиктиг кичээл. «Чаңчылывыс сагып, шагаалажып ойнаал». 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Чогаадыкчы ажыл. Практиктиг кичээлге өг-бүлеге канчаар уткуурун практика кырынга көргүзер. Ону школага канчаар эрттирерин планнаар. Чолугушкан ийи кижи чуруур. 12.01. 17 Практиктиг кичээл. Школавыста шагаа. 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Школага планнатынган Шагааны эрттирер. (7-ги класстар аразынга) Оюннарны харыылаар уругларны шилиир. Кожа-хелбээ чоннарныӊ национал байырлалдарын интернеттен дилеп көөр. 19.12. 18 Кожа-хелбээ өске чоннарның байырлалдары (Алтай, хакас, орус улустун байырлалдары). 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Кожа-хелбээ чурттап чоруур чоннарныбайырлалдарыныӊ дугайында медээ-биле таныжар. Оларныӊ ук байырлалдарга сагып турар езу-чаӊчылдарынӊ утказын башкыныӊ берген медээлеринден билип алыр. Бир-ле нацияныӊ национал байырлалын чуруур. 26.12. 19 Наадым – чоннуң ынак байырлалы. Эрттирер үези, ужур - уткалыы, чуруму. Наадым үезиниң оюннары. Аът чарыжы. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Наадым байырлалыныӊ эрттирер үезиниӊ, чурумунуӊ, кымнарга тураскаадып эрттирип турарыныӊ дугайында билген турар. Аӊаа эртер аът чарыжы, хүреш оюннарыныӊ дугайында медээлер-биле таныжар. Наадымга хамаарышкан кыйгырыг, девиз чогаадыр. 02.02. 20 Мөге хүрежи. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Хүреш деп чүл? Ол тыва национал оюн болбушаан, спортуӊ бир хевири болуп кирип турарыныӊ дугайында база Тывада сураглыг мөгелер дугайында медээлерни билген турар ужурлуг. Мөгеге мактал бижиир. 09.02. 21 Эзир –Кара – төөгүлүг аът. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Тыва чоннуӊ аът чарыштырар оюнунуӊ дугайында база Тывада төөгүлүг чүгүрүк аъттар дугайында медээни билген турар. Эрткен аътка мактал бижиир. 16.02. 22 Наадым. Наадымнар хүрежинге шүглүп чораан мөгелер, чарыштарга эртип чораан аъттар. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Тывада сураглыг мөгелерге база төөгүлүг аъттарга кылган рефераттарын камгалаар болгаш оларныӊ дугайында медээни эштеринге дамчыдар. Девип турар мөгелерге база чүгүрүк аътка презентация кылыр. 01.03. 23 Ыдык мал деп чүл? (аътка хамаарыштыр) 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Тыва кижиниӊ амыдыралында аъттыӊ ролюн, аӊаа тыва кижиниӊ хамаарылгазын Аът дугайында чогаалдар болгаш кинолар, мультфильмнер санап бижиир. 15.03. 24 Практиктиг кичээл. СТМ «Ажылывыс түңнээлиңер». 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг болгаш чогаадыкчы ажыл. Наадымга хамаарыштыр түӊнел чогаадыкчы ажыл кылыр. Чижээ: эрткен аътка кубок, мөгеге кубок азы дамчыыр кубок дээн чижектиг. Класска биче Наадымны белеткээр.(планнаар) Чогаадыкчы ажылын доозар. 22.03. 25 Практиктиг кичээл «Клазывыста биче наадым». 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Планнатынган Наадымны спортзалга азы даштыгаа спорт шөлүнге эрттирер. Сайзанактаар херекселдер ап аар. 05.04. 26 Уругларның хар-назынынга дүүшкек оюннар. Сайзанак. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Оюн деп чул?, тыва оюннарга кандыг оннар хамааржырыл? Оларны назы-хар аайы-биле канчаар бөлүктеп болурул? База Сайзанактыӊ хевирлерин билген турар ужурлуг. Сайзанакты чуруп эккээр азы аайлап каан сайзанакты чурукка ттырттырып эккээр. 12.04. 27 Угаан оюннары. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Угаан-медерел сайзырадыр оюннарныӊ ойнаар дүрүмнерин билген турар ужурлуг. Оларныӊ кижиниӊ угаан-медерелиниӊ сайзыралынга кандыг салдарлыын бот-башкарнып түӊнеп көрген болур ужурлуг. Бир оюн чогаадыр. 19.04. 28 Хан-дамыр сайзырадыр оюннар. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Хан-дамыр сайзырадыр оюннарны билген турар болгаш оларныӊ кандыг хевирлери бөгүн ойнаттынып турарын түӊнээр. Хан-дамыр сайзырадыр оюннарга ажыглаар ойнаар херек чүүлдерин санап бижиир. 26.04. 29 Практиктиг кичээл. Салаалар-биле ойнаар оюннар. 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Салаалар-биле ойнаар оюннарны назы-хар аайы-биле дүүштүрер, үстүнде өоренген оюннарын ойнаар. Матпаадырны дуӊмазынга өөреткеш, тырттырып эккээр. 03.05. 30 Практиктиг кичээл Оюннарга СТМ мөөрейи. 1 Билиглерин быжыглаарыныӊ кичээли Практиктиг ажыл. Оюннарга мөөрей эрттирер. Бир кожамык чогаадыр. 10.05. 31 Ада- огбениң элээди уругларга чагыглары. 1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Бурунгу өгбелерниӊ келир салгалга чагыглары-биле таныжар. Ада-өгбелерниӊ ниити чагыглары биле ада-иезиниӊ чагыгларын деӊнээр. 17.05. 32 Практиктиг кичээл. Адаларныӊ чагыынга харыывыс. Чугаа сайзырадылгазыныкичээли Практиктиг болгаш чогаадыкчы ажыл. Өгбелерниӊ чагыынга хамаарыштыр харыы кылдыр чогаадыкчы ажыл. (шүлүк, ыры, чогаадыг, чечен чугаа) «Улусчу ужурлар» эртеми меӊээ солун болган бе? деп чогаадыг бижиир. 24.05. 33 Түӊнел кичээл.
1 Чаа чүүл билип алырыныӊ кичээли. Беседа. Башкыныӊ тайылбыры. Чыл иштинде өөренген чүүлдерин түӊнээр. «Улусчу ужурлар» деп эртем оларныӊ амыдыралынга ужур-дузалыг, эки салдарлыг болган бе түӊнээр. Чайгы онаалгалар. 31.05. “Улусчу ужурлар” эртеминиӊ «Өг – тыва кижиниң буянныг уязы.Тыва улустуң оюннары.» деп эгени өоренип дооскан 7-ги класстыӊ өөреникчилери дараазында чүүлдерге өөренген болгаш оларны билген турар:
өг - биле холбашкан езу-чаңчылдарны сагыыр;
эптиг-эвилең чорукка чаңчыккан;
өгже кирериниң езулалындан эгелээш, культурлуг чугаалажырынга, байырлажып чоруурунга чедир езулалдарны сагыырынга чаңчыккан;
Тыва улустуң хоойлужуттунган болгаш эрте- бурунгудан сагып эрттирип чораан байырлалдарын сактып ап база байырлап чоруур;
Наадым оюннарының дугайында билген турар;
Ада-өгбелерниӊ чагыын билир.
Ажыглаан литература
1. Алдай – Буучу Кызыл, 1993
2. Байыр-оол С.Б болгаш о.ө. Тыва чоннун бурунгу ужурларын болгаш чанчылдарын өөредириниң программазы. Кызыл, 2002.
3.Бартан О.О. Тываларның национал чеми болгаш, чем үнүштер.Кызыл, 1997.
4 .Будегечи Т. Б. Художественное наследие тувинцев. Москва, 1995.
5. Даржа В.К.Лошадь в традиционной практике тувинцев кочевников.Кызыл, 2003.
6. Казырыкпай Б.О. Эрнин эрези. Кызыл,2001.
7. Камычек.Я. Вежливость на каждый день. Москва «Знание»,1981
8. Кара – Күске К.Ч.Аътка тураскаадыг.Кызыл1995 .
9. 10.Кенин-Лопсан .М.Б. Тыва улсутуң буруңгу ужурлары . Кызыл, 1994
11.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чанчыл. Кызыл «Новости Тувы» 2000. .
12.Лагерь Лекарственные растения Тувы. Кызыл,1998
13.» Еше лама» Сопа Ринпоче. Энергия мудрости .Основы буддийского учения.Москва «Цонкапа»,2003.
14. . Монгуш М.В. Тувинцы Монголии и Китая. Новосибирск «Наука», 200217. 16. .Маннай оол М.Х.,Достай И.А. История Тувы. Кызыл 1996
15. Намзал Э.Х. Холу чемзиг авам сөну. Кызыл 1995.
16. Образовательная программа «Несущая свет».Программа клуба молодой семьи. Кызыл, 2003.
17.Ооржак А.К., Оюн С.Б.Тыва чаңчылдар 5-9 класстарга өөредилге программазы.Кызыл,2003 18.Путеводитель Тува. Москва «Авангард», 2004 17. 21.Самбу И.У.,Самбу М.Д. Тыва чоннуң бурунгу ажыл – агыйы, амыдыралы. Кызыл, 2004. 22.Салчак К.Б, Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканын хөгжулдези. Кызыл, 1984
19.Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин. Кызыл, 1993.
20. Сиянбиль М.О, Сиянбиль А.А. Традиционный тувинский костюм.Кызыл, 2000.
21. Сундуй Г.Д. Улусчу педагогика. Кызыл, 2004.
22. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 3-4 .Кызыл, 2005.
23. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 1-2 класстарга өөредилге – номчулга ному.Кызыл 2003.
24. Сундуй –оол М.С Городок у подножия Кара-Даша.Кызыл, 2005.
25.Традиционная культура тувинцев глазами иностранцев.Кызыл, 2003. 2002
26.Тыва улустуң алгыш- йорээлдери.Кызыл, 1990
27.Чамзырын М.Ч, Чамзырын Е.Д. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарын кижизидилге ажылынга ажыглаары.Кызыл, 2000.
28. Чадамба В.Ф. Сүр – кучунун үш оюну. Кызыл,2004.
29. Чап Ч.М. Шагаам – сүзүглелим. Кызыл,1999.
30. Шактаржык К.О., Биче-оол В.А. Тыва дугайында чугаалар. Кызыл,, 2004..