Малая академия наук Крыма «Искатель» ЗАИМСТВОВАННЫЕ СЛОВА В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

МУНДЕРИДЖЕ
КИРИШ…………………………………………………………………………...3-5
I. АЛЫНМА ЛЕКСИКА …………………………………………………….…..6-8
Къырымтатар тили лексикасында арап тилинден алынмалар…………...8-14
Къырымтатар тили лексикасында иран тилинден алынмалар………….14-17
II. ЗЕМАНЕВИЙ КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ АЛЫНМА СЁЗЛЕРНИНЪ КЪУЛЛАНУВ СААЛАРЫ ……….........................................................................18
2.1. Алынма сёзлернинъ къулланув саалары ………………………………...18-21
2.2. Бедий эсерлерде расткельген алынма сёзлер……………………………21-22
2.2.1.Исмаил – бей Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романында
расткельген арап алынмалар………………………………………………..22-23
НЕТИДЖЕ……………………………………………………………………...24-25
ФАЙДАЛАНГЪАН ЭДЕБИЯТ…………………………………………………..26
КИРИШ
Къырымтатар тили озюнинъ чокъ асырлыкъ тарихий терекъкъияты девамында лугъат теркибини озь ички ресурсларына эсасланып, зенгинлештирип кельди. Озь къатлам негизлери эсасында янъы сёзлер япылды, сёз маналары кенъишти, эдебий тильге шивелерден тюрлю девирлерде сёзлер алынды.
Къырымтатар тили лугъат теркибининъ зенгинлешивинде ички менба имкянлары муим роль ойнай. Шунъа бакъмадан, дюньяда ич бир тиль тек ички имкянларына эсасланып шекилленмей; эр бир тильнинъ лугъат теркиби башкъа тиллерден сёз алув нетиджесинде де терекъият эте. Башкъа тиллерден сёз алув чешит тюрлю сиясий, икътисадий, медений алякъалар нетиджесинде пейда ола.
Къырымтатарларынынъ тюрк эдждатлары къадимий заманлардан берли башкъа тюкр ве эджнебий къабилелер ве халкъларнен ян-янаша яшап кельдилер. Къабилелер ве халкълар арасында олгъан тюрлю мунасебетлер нетиджесинде къырымтатар тилине къардаш ве эджнебий халкъларнынъ тиллеринден бир сыра сёзлер ве ялгъамалар алынды. Алынмалар арасында юнан, иран, арап, могъол, рус ве Авропа халкъларынынъ тиллерине аит сёзлер бар.
Къырымтатар тилинде алынмаларнен багълы меселелерни Дмитриев Н.К., Мусаев К.М., Севортян Э.В., Самойлович Л.Н. киби тильшынаслар огренгенлер. Бу мевзу боюнджа ильк адымларны ерли алимлеримизден проф. Меметов А.М озь «Къырымтатар тили лексикологиясы» эсеринде япты. О къырымтатар тилинде олгъан сёзлерни белли бир критерияларгъа коре таснифини япмагъа чалышты. Айны мевзуда озь тешебюслерини «Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография» китабында Усеинов К., Ганиева Э, Сейдаметова Н. алимлеримиз амельге кечирдилер. Къырымтатар тилинде лексиканынъ инкишафы узеринде Акъсакъов З., Мазинов А.С. киби илимнен огърашкъан эрбапларымыз бир сыра ильмий ишлер яздылар. Лякин бунъа бакъмадан къырымтатар тилининъ бу къысмы терен араштырмаларгъа зарур.
Бугуньде-бугунь къырымтатар тилининъ инкишаф ёлу эмиетли адымлар япмакъта. Къырымтатар тилининъ чешит лингвистик саалары тильшынаслар тарафындан тедкъикъ этильмекте. Мевзумыз тильнинъ лексикология болюги иле багълыдыр. Лексикология болюгине аит чешит меселелер узеринде де сонъки заманларда салмакълы араштырмалар кечирильмекте. Лякин бунъа бакъмадан, земаневий къырымтатар тилининъ лексикасынынъ инкишафына даир меселелер кунюмизде де актуаль олып къалмакъта.
Къырымтатар тилинде алынма сёзлер меселеси пек аз араштырылгъаны ве огренильгени ичюн бу хусуста элимизде пек аз малюматымыз бардыр, амма бу меселе даима дикъкъат чекип турмакъта. Шуны да къайд этмели ки, къырымтатар тилинде алынма сёзлери мевзусы да чокъ теткъикъатларгъа ве огренильмеге зарур олгъаны ичюн бизим ишимизнинъ мевзусыны ве объектини тайин этмекте.
Ишимизнинъ объекти: къырымтатар тилинде алынма сёзлер.
Алынма сёзлер медениетлер арасы алякъаларнынъ нетиджеси оларакъ исе ишимизнинъ предметини бельгилей.
Ишимизнинъ макъсады къырымтатар тилинде алынма сёзлер медениетлер арасы алякъаларнынъ нетиджеси олмасыны тайин этмектир.
Макъсадымызгъа иришмек ичюн невбеттеки вазифелернинъ беджермесини козьде тутамыз:
- Къырымтатар тилининъ алынма лексикасынынъ хусусиетлерини тайин этмек;
- Арап, иран алынмаларнынъ къырымтатар тилинде келип кирюв ёлларыны ве сёз алувнынъ процессини талиль этмек;
- Земаневий къырымтатар тилинде алынма сёзлернинъ къулланув сааларыны бельгилемек;
- Къырымтатар тилинде алынма сёзлерни чешит девирледе киргенини косьтермек.
Ишимизнинъ янъылыгъы шунда ки, къырымтатар тилинде алынма сёзлерни даа терен ве тафсилятлы шекильде огренильмеси ве алынмаларны девирлер боюнджа тилимизге киргенининъ косьтерильмеси.
Ильмий ишимиз кириш сёзнен, эсас къысмы эки баптан, нетидже ве файдалангъан эдебиятнен ибареттир.
Ишнинъ колеми 26 саифе.
I. АЛЫНМА ЛЕКСИКА
Алынма лексика я да алынма сёзлер — халкълар ве тиллернинъ озьара контактлары нетиджесинде бир тильден башкъа бир тильге авушкъан, алыджы тиль ичюн ябанджы олгъан сёзлердир. Алынма сёзлернинъ топламына алынмалар, сёз (морфема, синтактик япы) алув эйлемине де алынма дейджекмиз.
Ябанджы тиллерден сёз алмакъ тиллернинъ эписи ичюн озьгюн бир шейдир, анджакъ тувгъан лексикасы иле етинебильген тиллер ёкъ мертебедедир.
Сёз алув ёлу эки тюрлю ола — дос-догьру ве васталы. Дос-догъру сёз алынма фаркълы тиллерде къонушкъан халкъларнынъ бири-бири иле сыкъы алякъадары, къомшу территорияларда я да бир территорияда (къарышып) яшамакълары нетиджесинде ола. Бойле шараитте тиль элементлери бир тильден башкъа тильге джанлы къонушма вастасы иле кече. Меселя, къырымтатар тилине къонушма ёлу иле (кьапыста, авус (воск), салама (смола) — русчадан, къырал, корель — лех тилинден, къартоп, серник — украинджеден) кечкен сёзлер озьлерининъ къайнакъ тиллердеки шекиллеринден бир сыра фаркълылыкълар косьтерелер.
Васталы алынмалар язылы тиль вастасы иле алынгъан сёзлердир. Алынмаларнынъ бу чешитлери фонетик ве семантик денъишмелерге азджаракъ мертебеде огъратыла сайылыр. Амма бу иддиа мытлакъ бир керчек дегильдир. Меселя, XV—XVIII асырларгьа аит хан ярлыкъ ве мектюплери, тарихнамелер, шунынъ киби де «Терджиман» газетинде (1883—1917) расткельген русчадан алынмалар (русизмлер) язылы тиль иле кельген сёзлердир. Бунъа бакъмадан олар къырымтатарджада озь шекиллерини денъиштирген, «татарлащтырылгъан» дурумдалар: къанслер (канцлер), школа (школа), истрельчи (стрелец), Орус ве Пурус (Россия и Пруссия), къумандан (командование), гъалава (городской голова), дыварян (дворянин), гъуберна (губерния), къабакъ (кабак), джогърафия (география) киби. Айны заманда русизмлер арасында озьлернинъ русчадаки шекиллерини сакълап къалгьан алынмалар да аз дегиль: стражник, дума, исправник, мужик, становой пристав, десятина, почта, рубле, земство, полковник, театра, роль, клуб, управа киби. Там менимсельген алынмалардан фаркълы оларакъ менимсельмеген алынмалар озьлернинъ бериджи тильдеки фонетик, айны элифбе къуллангьанлары такъдирде орфографик шекиллерини де сакълап къалалар. Бу озеллик оларны тувгъан лексикадан фаркълы япа, оларнынъ ябанджы сёзлер олгьаны ачыкъча дуюла ве корюле.
Къырымтатар тили озюнинъ чокъ асырлыкъ тарихий теракъкъияты девамында лугъат теркибини озь ички ресурсларына эсасланып, зенгинлештирип кельди. Озь къатлам негизлери эсасында янъы сёзлер япылды, сёз маналары кенълешти, эдебий тильге шивелерден тюрлю девирлерде сёзлер алынды.
Къырымтатар тили лугъат теркибининъ зенгинлешювинде ички менба имкянлары муим роль ойнай. Шунъа бакъмадан, дюньяда ич бир тиль тек ички имкянларына эсасланып шекилленмей; эр бир тильнинъ лугъат теркиби башкъа тиллерден сёз алув нетиджесинде де терекъкъият эте. Башкъа тиллерден сёз алувчешит тюрлю сиясий, икътисадий, медений алякъалар нетиджесинде пейда ола.
Къырымтатарларынынъ тюрк эдждатлары къадимий заманлардан берли башкъа тюрк ве эджнебий къабилелер ве халкъларнен ян-янаша яшап кельдилер. Къабилелер ве халкълар арасында олгъан тюрлю мунасебетлер нетиджесинде къырым тилине къардаш ве эджнебий халкъларынынъ тиллеринден бир сыра сёзлер ве ялгъамалар алынды.
Земаневий къырым эдебий тилининъ лугъат теркиби, эсасен, еди менбадан тешкиль олгъан деп айта билемиз: 1) умумтюрк сёзлери, 2) къырым тилининъ озь сёзлери, 3) тюрк тиллерининъ сёзлери, 4) иран тиллерининъ сёзлери, 5) арап тилинден алынгъан сёзлер, 6) юнан тилинден кирген сёзлер, 7) рус ве рус тили вастасынен Авропа халкъларынынъ тиллеринден алынгъан сёзлердир Булардан башкъа, къомшу я да кечмиште якъын алякъада олгъан инд, юнан, чин, могъол киби халкъларынынъ тиллеринден кирген сёзлер де бар.
Шимди дунья юзюнде 25-тен зияде тюрк тили бар. Эксерий тюрк тиллеринде къадимий заманлардан берли къулланылып кельген умумий сёзлерге умумтюрк сёзлери дейлер. Земаневий тюрк тиллеринде умумтюрк сёзлери айны бир фонетик шекильде я да бираз фонетик джеэттен денъишкен алларда къулланылалар. Къырым тилининъ лугьаттеркибинде олгьан ана, бала, къыз, къардаш, къол, аякъ, козъ, бир, эки, он, бар, келъ, ал, айт, яхшы, догъру киби сёзлер озьбек, къазах, къыргьыз, къаракъалпакъ, туркмен, азербайджан, татар, башкъырт, къарачай, балкъар ве дигер тюрк тиллеринде айны къырым тилинде олгъаны киби я да базы бир фонетик денъишмелернен ишлетиле.
Земаневий къырымтатар тилинде алынма сёзлернинъ шу сыныфлары бар — арабизмлер, фарсизмлер, русизмлер ве сайыджа аз олгьанлары себебинден аиры сыныфлар тешкиль этип оламагъан башкъа тиллерден алынмалар [3; с.123].
Къырымтатар тилинде арап тилинден алынмалар
Арап алынмалары микъдар джеэттен къырым тилинде, башкъа тиллерден кирген сёзлерге бакъкъанда, энъ зиядедир. Оларнынъ сайысы 18 фаизге якъын. Арап алынмалары къырым тилине, эсасен дин, медениет, икътисат ве сиясетнен келип кирелер.
Алимлернинъ къайд эткенине коре, арап алынмалары тюрк тиллерине чокъ микъдарда араплар Иран ве Орта Асияны ишгьаль эткен сонъ кирип башлайлар. Ишгъаль эткен мемлекетлеринде араплар ильк-эвеля ислям динини даркъаталар. Шу макъсат иле арбий къысымларнен берабер диннен огърашкъан муфтийлер ве моллалар да сеферлерде иштирак этелер. Ислям динини къабул эткен халкълар арасында арап тили кенъ къулланылып башлана.
Н.А. Баскаков ве В.В. Бартольднынъ айткъанларына коре, Орта Асияда тюрк тилинде лакъырды эткен халкълар кочебе алдан вазгечкенден сонъ X асырда ислям динини къабул этелер ве ондан сонъ тюрк тиллерине арап сёзлери чокъ микъдарда кирип башлай [2; с.76, 3; с. 16].
Къырымда ислям дини кенъ оларакъ XIII асырда даркъала. Ислям дюньясынынъ тюрлю шеэрлеринден, Къырымгьа, эсасен Дамашкъ, Бухара, Хорезм ве сельджукъ Кониядан моллалар ве муфтийлер келелер.
Къырымда биринджи джамилер XIII асырда къурулып башлай. Джами къургьан адамларнынъ ве олар кельген шеэрлернинъ адлары джамилернинъ диварларында ве мезарлыкъларнынъ дюрбелеринде (мезарташларында) сакъланып къала. Тюрк сеяатчысы ве тарихшынасы Эвлия Челеби Къырымны XVII асырда зиярет эткенде Эски-Къырым шеэринде энъ эски джамининъ диварында арап языларынен язылгъан мермер тахтачыкъны коре. Мермер тахтачыкъта Бухарадан кельген дин адамы 1263 сенеси сентябрь-октябрь айларында шу джамини къургьаны акъкъында малюмат берилле.1287сенесиЭски-Къырымда дигер джамининъ къурулушына параны Мысыр султаны Бейбарс бере. Бу султан Къырымнен эски багъыны узьмей.
Н. Мурзакевичнинъ берген малюматына коре 1314 сенеси Эски-Къырым шеэринде Озьбек хан джамиси къурула. Бу джамининъ янында 1332-1333 сенелери Ильчи-хатун медресе ача. Медресенинъ тесис этиджиси 1371 сенеси вефат эте (онынъ ольген вакъты мезар ташы устюнде язылгьан).
Къырымда ислям дини даркъалгъан вакъыт акъкъында муим материал дюрьбе язылары бере. Мисаль оларакъ, XIII асырнынъ сонъунда мезар ташлары устюнде эски къырымтатар язылары арап языларынен параллель суретте къулланылалар. XIV асырда исе эски-къырым язылары сийрек расткелелер ве эксерий алларда дюрьбелерде арап язылары къулланылгъан. XIV—XV асырларда мезар ташлары устюнде тюрк хас исимлери ерине арап тилинден алынгьан къадын ве акъай мусульман адлары къулланыла.
Бойлеликнен, Къырымгьа мусульман дин адамлары келип башлагьаныны, биринджи джамилер къурулгъан вакъытны, мезар ташлары устюнде эски тюрк адлары ерине арап алынмалары къулланылгьаныны козь огюне алып, бойле нетиджеге кельмек мумкюн: къырым халкъы ислям динини XIII асырнынъ сонъунда ве XIV асырнынъ башларында къабул этелер ве арап алынмалары да чокъ микъдарда къырым тилине о заманларда кирип башлай. Эгер де биринджи вакъытлары арап элементлери къырым тилине къырымлылар ве араплар арасында олгъан икътисадий ве тиджарий алякъалар вастасынен кирген олса, сонъра исе къырым халкъы ислям динини къабул эткен сонъ арап алынмалары къырым тилине мусульман медениетинен келип кире: шу джумледен, арап языларынен, дин китапларынен ве диний медреселернинъ фаалиетинен.
Арап алынмаларынынъ бир къысмы къырым тилине фарс эдебий тили вастасынен келип кире. Бунъа делиль оларакъ арап сёзлерине къошулгъан иран сёз япыджы ялгъамаларыны косьтермек мумкюн. Меселя, авескяр, илекяр сёзлери этимологик джеэтген эки къысымдан ибарет: авес + кяр, иле + кяр. Бу сезлерде экинджи къысым -кяр иран сёз япыджы ялгъамасыдыр. Ватан + первер, шаркъ + шынас, давет - наме, китап + хане киби сёзлерде де биринджи къысым арап сёзю олса, экинджи къысым исе иран тиллерине аит сёз япыджы элементлердир.
Менимсенилюв дереджесине коре арап алынмалары эки къысымгъа болюнелер: биринджи къысымгъа кирген арап алынмалары эксериетни тешкиль этелер, олар къырым тилинде яхшы менимеснильгенлер, чешит-тюрлю семантик, фонетик ве морфологик дснъишмелерге огърагъанлар, лакъырды ве эдебий тильде кенъ къулланылалар. Меселя, ава, аят, беля, гьам, сабыр, уръмет, азиз ве башкъалары. Бу группагъа кирген сёзлерден янъы сёзлер ясала, олар темелинде къырым ве дигер тиллерден алынгъан сёзлернен манадаш сыралар япыла, омонимик ве къарама-къаршы маналы сёзлер чифтлери мейдангъа кетириле.
Арап алынмаларынынъ дигер къысмы къырымтатар тилинде терен менимсенильмеген, лакъырды тилинде пек сийрек къулланыла, эксериетнен бедиий эдебиятта ве ильмий эсерлерде расткеле. Мисаллер: магълюбиет, зафер, истикъамет, мефтун, мефкуре, мутефеккюр ве башкъалары.
Арап алынмаларынынъ къырым тилинде чешит тюрлю менимсенилюв дереджеси алынмаларнынъ келип кирюв ёллары ве сёз алувнынъ процесси девамлы олгъаныны косьтере. Эксерий арап алынмаларынынъ къырымтатар тилине кирген вакътыны шимди кесен-кес догъру тайинлемеге мумкюн дегиль, лякин оларнынъ базы-бирлери къырым тилинде XIII асырда къулланылгьаны акъкъында Кодекс-Куманикус лугьатындан бильмек мумкюн. Бу къырымтатар тили лугьатында 140 сёзге якъын арап алынмалары бар. Оларнынъ эксериети шимдики къырым тилинде тыпкъы Кодекс-Куманикусте олгьаны киби шу манада ве шу фонетик шекильде къулланылалар. Меселя, ахмакъ, ашыкъ, девлет, гъам, джевап, макъсат ве башкъалары.
Арап алынмаларынынъ бир къысмы къырымтатар тилинде озь семантик теркибини сакълап къала. Семантик теркибини сакълап кьалгъан алынмалар эсасен бир предметни, бир анъламны ифаделейлер. Меселя, медениет сёзю къырымтатар тилинде, арап тилинде (маданиат) олгъаны киби, «инсаниет истисалда, джемиет ве ферасет сааларында эльде эткен мувафакъиетлерни» ифаделемек ичюн къулланыла. Къырымтатар тилинде къабиле, къатиль, аят, къабир киби бирманалы арап алынмалары да озь манасыны денъиштирмедилер.
Базан чокъманалы арап алынмалары къырымтатар тилинде озь маналарыны сакълап къалалар. Меселя, ﺨﺑﺮхабар сезюнинъ арап тилинде учь манасы бар: 1) известие, весть; 2) сообщение, новость; 3) грам. сказуемое. Къырым тилинде хабер сёзю шу учь манада къулланыла: 1) хош хабер; къара хабер; 2) сонъки хаберлер; 3) хабер фиильнен ифаделене.
Чокъманалы арап алынмалары къырымтатар тилинде эксерий алларда бир (я да эки) манада къулланыла; къалгъан маналары исе асыл къырымтатар я да башкъа тиллерден алынгъан сёзлернен ифаделене. Меселя, ﻂﺮﻒ тараф сёзюнинъ арап тилинде беш манасы бар: 1) конец; край, кончик; 2) крайний пункт; 3) окраина; 4) бок, сторона; 5) анат. конечность. Къырымтатар тилинде бу арап алынмасы тек дёртюнджи манасында къулланыла: сагъ тарафындан сол тарафына айланды; озен тарафкъа кетти. Къырымтатар тилинде арап алынмасы тараф асыл къырым бет сёзюнен манадаш сыра мейдангъа кетире.
Демек, башкъа тиллерден сёз алынгъан вакъытта механик суретте шу сезлернинъ маналары бир тильден экинджи тильге кечмей. Эджнебий тильнинъ сёзю башкъа тильге айры маналарны ифаделемек ичюн кече . Алынма сёзлер алыджы тильге кечкен сонъ, озь аятлары иле яшамагьа башлай, тильнинъ тувгъан лексикасы киби чешит сёз япылув, морфологик ве синтактик алякъаларгьа кирише, олардан япылгъан янъы сёзлер алыджы тильнинъ озель лексикасы сырасына кечелер. Керчектен де, эгер къафа, адам, меркез, фаркъ киби сёзлернинъ арабизмлер олгьаны шубесиз исе, оларнынъ къафасыз, адамчыкъ, адамакьыллы, адамджасына, меркезлешмек, меркезлештирильген, фаркьлылыкь, фаркъламакъ киби япма сёзлери артыкъ араб сёзлери дегиллер, чюнки оларгьа такъыштырылгъан -сыз, -джасына, -леш, -мек киби аффикслер араб тилинде ёкъ.
Къырымтатар тилиндеки арабизмлерни менимсельме дереджесине коре эки группагьа айырмакъ мумкюн. Эйидже менимсельген, тильнинъ лексик хазинесинде пекишип къалгьан арабизмлер манаджа зенгин ве эмиетли сёзлердир. Оларнынъ бир къысмы чокъманалы сёзлер (полисемантлар), базылары да къырымтатарджа къаршылыкълары булунмагъан сёзлердир, шойлеки: дюнья, адам—инсан, ава (hava), дин-~иман, сабыр, хабер, акъыл, хатыра, хамыр, лякин~-амма, ляйыкъ, мадде, намус киби. Даа бир группасы озель-тюркий сёзлерни сыкъып чыкъарып, оларны эскирген лексика сыраларына кечиререк, ерлерини къапаткъан бирлемлердир: будун ерине — халкъ, битик — китап, эрк — ираде, юкюнч — ибадет, асыгь — файда, кьур — зарар, конюлик — адалет, тёре — къанун, девинч — арекет, эврен — кяинат.
Бугуньки куньде тюркие тюркчеси бу чифтлернинъ эм арабча сынъарларыны (чифтнинъ бирини) сакълап къалмакъ, эм «эскирген» тюркий сынъарларыны янъыдан джанландырмакъ адымлары атмакъта.
Арабизмлернинъ башкъа бир группасы да азджаракъ менимсельген, къонушма ибареси иле айткъанда «къою арабча» денильген сёзлердир: верасет, ветире, мухалиф, мукътедир, мютевазы. нюкте, джюзам, джюлюс, маийет, мумаилейх киби. Оларнынъ маналарыны кенъиш кутьле бильмей ве оларны лакъырдыда къулланмай. Оларнынъ китабий тильде услюпче айырылгъан ерлери бар — дин, орта асыр эдебияты, медсниети, фельсефеси иле багьлы текстлер.
Умумен, араб тилинден алынгъан сёзлернинъ чокъусы менимсельген сёзлер олып, озель тюркий сёзлер иле синонимик: баш — къафа, къоранта — аиле, йыл — сене, сёзлюк — лугьат, къайтыш~дёнюш — авдет, анаюрт — ватан, огют — насиат; антонимик: севги — нефрет, къуванч — кедер, услу — ахмакъ, yнутмакъ ~ хатырламакъ алякъаларла булуналар [20; с.128-129].
Арап ве къырымтатар тиллери морфологик джеэттен бир-биринден пек узакълар, чюнки арап тили семит ве къырымтатар тили тюрк тиллери къоранталарына кирелер. Арап тилинде сёзнипъ тамыры тек тутукъ сеслерден ибареттир (эксерий алларда учь, базан дёрт я да беш) ве сёзнинъ тамыры малюм лексик мана ифаделей: арекет, предмет, алямет ве иляхре. Сёзнинъ теркибинде созукъ сеслер тамырнынъ манасыны денъиштирелер. Къырым тилинде де сёзнинъ тамыры мустакъиль сёз оларакъ къулланыла; онынъ реаль манасы ве грамматик шекли бар. Лякин арап тилинден эсас фаркъ оларакъ къырым тилинде сёзнинъ тамыры денъишмей, ве шу тамыргъа бир-бири артындан бир къач ялгъама къошула: бал-джы-лар-ымыз-нынъ киби.
Бойлеликнен, къырымтатар тилинде, арап тилине коре, сёзнинъ теркиби енгиль талиль этиле.
Къырымтатар тилинде арап алынмаларынынъ эксерий къысмыны фииллерден япылгъан исимлер (масдарлар) тешкиль этелер. Арап алынмалары арасында сыфатфииллер, сыфатлар, ер бильдирген исимлер, зарфлар, зенаат ве алет анълаткъан исимлер бар.
Масдарлар. Арап тилинден алынгъан масдарлар къырымтатар тилинде эксерий алларда исим оларакъ (базан сыфат оларакъ) къулланылалар. Олардан исимлер, сыфатлар ве фииллер япыла.
Арап тилинден алынгъан сыфатфииллер къырым тилинде сыфат оларакъ къулланылалар я да исимлешелер. Арап сыфатфииллери малюм дереджеде (меселя, аким, алим, джаилъ, кямиль) ве къайтым дереджеде (меселя, мектюп, малюм, меджбур) олалар.
Къырымтатар тилинде арап сыфатфииллеринден ялгъамалар ве ярдымджы фииллер вастасынен саде фииллер (меселя, азыр— азырламакъ, азырлатмакъ, мектюп — мектюплешмек) ве муреккеп фииллер (меселя, мемнюн -—мемпюн олмакъ) ясалалар.
Зенаат адыны бильдирген исимлер арап ве къырымтатар тиллеринде вазифе, мутехассыслыкъ, даимий зенаат анълаталар: рессам, джеллят, къасап ве илях.
Ер адыны бильдириджи исимлер къырымтатар тилинде бойле арап алынмаларынен ифаделене: мектеп, меджлис, медресе, мемлекет ве илях.
Алет адыны бильдирген исимлернииъ чешитлери арап тилинде пек чокъ, лякин къырымтатар тилинде алет адыны анълаткъан исимлер арап алынмалары арасында сийрек расткелелер: макьас, мешребе киби.
Зарфлар. Земаневий къырымтатар тилинде арап алынмалары арасында бир сыра зарфлар бар. Олар масдарлардан ве тюшюм келиштеки исимлерден япылгъанлар, меселя, эсасен, затен, акъикъатен, гъафлетен ве илях.
Ярдымджы сёзлер арасында къырымтатар тилинде арап тилинден алынгъан мунасебетчилер (меселя, эвель, акъкъында, гъайры), багьлайыджылар (меселя, амма, факъат) ве модаль сёзлер (меселя, мумкюн, лязим) бар.
Бойлелеикнен, Арап алынмалары къырымтатар тилине, эсасен дин, медениет, икътисат ве сиясетнен келип кирелер. Менимсенилюв дереджесине коре арап алынмалары эки къысымгъа болюнелер: биринджи къысымгъа кирген арап алынмалары эксериетни тешкиль этелер, олар къырымтатар тилинде яхшы менимсенильгенлер, чешит-тюрлю семантик, фонетик ве морфологик денъишмелерге огърагъанлар, лакъырды ве эдебий тильде кенъ къулланылалар. Бу группагъа кирген сёзлерден янъы сёзлер ясала, олар темелинде къырымтатар ве дигер тиллерден алынгъан сёзлернен манадаш сыралар япыла, омонимик ве къарама-къаршы маналы сёзлер чифтлери мейдангьа кетириле.
Арап алынмаларынынъ дигер къысмы къырымтатар тилинде терен менимсенильмеген, лакъырды тилинде пек сийрек къулланыла, эксериетнен бедиий эдебиятта ве ильмий эсерлерде расткеле.
Иран тиллеринден алынмалар
Къырым халкъынынъ тюрк эдждатлары иран тиллеринде лакъырды эткен къабилелернен къадимий заманлардан берли ян-янаша яшап кельдилер.
Белли олгъаны киби, гунн бирлешмесининъ эсасыны тюрк къабилелери тешкиль эте эди. Гуннлар IV асырда Баламбер реберлиги алтында Керчь богъазы тарафындан Къырымгъа кирдилер ве Боспор девлетини тар-мар этип, Къырымда яшагъан киммерийлернинъ къалымтыларыны, скитлерни (скифлерни), сарматларны, аланларны ве готларны озьлерине бойсундырдылар.
IVасырдан башлап тюрк тиллеринде лакъырды эткен къабилелер Шаркъ Авропанынъ дженюп къысмыны ишгъаль этелер ве бир къач асыр девамында бу ерлерде яшагъан къадимий иран тиллеринде сёйлешкен халкъларны ассимиляция япалар. Тюрк ве угорларнынъ Шаркъ Авропада яшагъан эалисинен къарышувы нетиджесинде янъыхалкълар пейда олды. Бойледже, Шаркъ Авропанынъ янъы этнографик харитасы мейдангъа кельди.
Къырымда тюрк къабилелери тарафындан ассимиляция япылгъан иран тиллеринде сёйлешкен скитлер (скифлер), сарматлар, аланлар ве башкъалары яваш-яваш озь тиллерини унуталар ве къадимий къырымтатар тилинде лакъырды этмеге башлайлар.
Иран къабилелери, къырым халкъынынъ тюрк эдждатлары арасына синъип кеткен сонъ, озьлери акъкъында къырымтатар тилинде иран тиллерине аит лексик, морфологик ве синтактик элементлер къалдырдылар. Бундан да гъайры къырым халкъынынъ бир къысмы арасында медениетке ве антропологиягъа аит иран элементлери сакъланып кельмекте (мисаль оларакъ, чалгъы алетлернинъ адларыны косьтермек мумкюн: кемане, сантыр, дутар, саз ве башкъалары).
Иран алынмалары къырымтатар тилине терен синъип кеттилер, оларны фонетик, морфологик джеэттен асыл тюрк сёзлеринден айырмакъ пек муреккептир. Иран алынмаларыны къырымтатар тилинден сечип алмакъ ичюн терен этимологик талиль япмакъ керек. Мисаль оларакъ кевгир сёзюни алайыкъ. Бу сёз иран сёзю олгъаныны онынъ морфологик теркибинден анъламакъ мумкюн. Къырым тилинде бу сёз къысымларгьа болюнмей, бир негизни тешкиль эте. Иран тиллеринде کﻔﮕﯿﺮ[кафгир] сёзю эки къысымдан ибареттир کﻒ[каф] «копюк» ﮕﯿﺮ [гир] - ﮕﺮﻔﺘﻦ[герефтан] «алмакъ» фиилининъ шимдики заман негизи, демек кафгир копюк алгъан алетни анълата. Бекяр сёзюни этимологик талиль этеджек олсакъ, бу сёз де эки къысымдан япылгъаныны корермиз. Иран тиллеринде ﺒﯿﮑﺎﺮ[бикар] сёзю эки морфологик элементтен япылгъандыр: ﺒﻰ[би] «-сиз» менфий шекиль япыджы ялгъама ве ﮐﺎﺮ[~ка-р] «иш», демек иран тиллеринде ﺒﯿﮐﺎﺮ[бикар] «ишсиз» манасыны ифаделей. Къырымтатар тилинде исе бу сёз базы бир фонетик денъишмелерге огърап бекяр оларакъ айтыла ве «эвленмеген» мананы анълата.
Иран алынмаларынынъ бир къысмы къырымтатар тилинде озьлерининъ маналарыны сакълап къалалар; эксерий алларда бу бирманалы сёзлердир. Mиcaллep: ﭙﻨﯿﺮ[панир] >пенир, ﭙﻨﺠﺮﻩ [панджаре] >пенджере, ﭙﺍﭙﻮﺶ[папуш] >папучве башкъалары.
Базан иран алынмаларынынъ чокъманалы сёзлери де къырымтатар тилинде озь маналарыны сакълап къалалар: ﺁﺘﺶ[аташ] >атеш.
Чокъманалы иран алынмалары къырымтатар тилинде озь семантик колемини тарлаштыралар ве эксерий алларда бир манада къулланылалар. Меселя, ﺠﺎﻡ[джам] сёзю иран тиллеринде учь манада къулланыла: 1) къаде, 2) джам, 3) ботаникада чечекнинъ бир къысмы. Къырымтатар тилинде исе джам сёзюнинъ тек бир эсас манасы бар: джам савут, пепджеренинъ джамыкиби. ﺒﻨﺪ[банд] сёзюнинъ иран тиллеринде 10 манасы бар - «йип»; «къушакъ»; «богъум»; «бент»; «десте»; «болюк» ве башкъалары. Къырымтатар тилинде бент сёзю тек бир манада ишлетиле: сув бенти.
Къырымтатар тилинде базы иран алынмалары озь маналарыны денъиштирелер ве янъы манада къулланылалар. Меселя, юкъарыда косьтерильген бекяр, хаста, дубарасёзлерининъ маналары иран тиллеринде олгъан маналарындан фаркъ этелер.
Иран алынмаларынынъ къырымтатар тилинде семантик денъишмелери, оларнынъ мана кенълешюви, янъы предметлернинъ ады олувы къырымтатар тилине къадимий заманларда кирип ерлешкенини тасдыкълай. Иран алынмалары, юкъарыда айтылгъаны киби, асыл къырымтатар сёзлеринен синонимик, омонимик ве антонимик мунасебетлерде булуналар. Бу да къырымтатар тилинде иран алынмаларынынъ къадимийлигини косьтере.
Иран алынмалары къырымтатар тилинде бойле сёз чешитлерине кирелер: 1) исимлер — дост, гуль, хораз, дерт, тава, афта; 2) сыфатлар — азат, зийрек, назик, саде, пак, тазе; 3) зарфлар — бедава, гуя, берабер; 4) замирлер — эр, ич; 5) сайылар — черик; 6) багълайыджылар — эгер, чюнки, эм, не..., некиби. Эксерий иран алынмалары къырымтатар тилинде озь сёз чешитини сакълап къалдылар, денъиштирмедилер. Тек базы бир иран алынмалары озь сёз чешитини къырымтатар тилинде денъиштирдилер. Меселя, иран тилинде ﺪﻮﺒﺎﺮдобарезарф сёз чешитине кире, лякин къырымтатар тилинде дубара исим олды; иран тилинде ﺨﻮﺮﻨﺪﻩхурандефииль сёз чешитине аиттир, къырымтатар тилинде къоранта субстантивациягьа огьрады ве исим сёз чешитине кечти.
Къырымтатар тилинде джеми иран алынмалары тек фонетик джеэттен дегиль де, морфологик джеэттен де бойсундырылды. Исим сёз чешитине аит иран алынмалары чокълукъ –лар / -лерялгьамаларыны къабул этелер: дост — достлар, пейджере — пенджерелер; келишлернен тюрленелер—дост, достнынъ, досткъа, досттан киби; мулькиет ялгьамаларыны къабул этелер — къоранта, къорантам, къорантасы, къорантамызкиби; хаберлик ялгьамаларыны къабул этелер — багъчеван, багъчевансынь, багъчевандыр, багъчеванмызкиби. Къырымтатар тили ялгъамалары вастасынен иран алынмаларындан: 1) исимлер япыла дост — достлукъ, душман — душманлыкъ; 2) сыфатлар япыла нам — намлы; нишан — нишанлы; 3) фииллер ясала гуль— гуллемек; зеэр — зеэрлемек; атеш — атешленмек; 4) зарфлар япыла дост — достча киби.
Къырымтатар тилинде зенаат саиби япыджы иран ялгъамасы — шынас тек иран ве арап алынмаларына дегиль де (тарих + шынас, эдебият + шынас) асыл къырымтатар ве башкъа тиллерден алынгъан сёзлерге де къошула. Меселя, тилъ + шынас, музыка + шынас. Бу адисе бир даа къырым халкъынынъ тюрк эдждатлары иран къабилелеринен узакъ вакъыт девамында ян-янаша яшагьаныны тасдыкълай.
Бойлеликнен, Иран алынмаларынынъ къырымтатар тилинде семантик денъишмелери, оларнынъ мана кенълешюви, янъы предметлернинъ ады олувы къырым тилине къадимий заманларда кирип ерлешкенини тасдыкълай. Иран алынмалары, юкъарыда айтылгъаны киби, асыл къырым сёзлеринен синонимик, омонимик ве антонимик мунасебетлерде булуналар. Бу да къырымтатар тилинде иран алынмаларынынъ къадимийлигини косьтере.
II. ЗЕМАНЕВИЙ КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ АЛЫНМА СЁЗЛЕРНИНЪ КЪУЛЛАНУВ СААЛАРЫ
2.1 Алынма сёзлернинъ къулланув саалары
Лугъат теркиби тильде олгъан джеми сёзлернинъ йыгъынтысындан ибареттир. О тильнинъ насыл алда олгъаныны косьтере. Лугъат теркиби не къадар зенгин олса, тиль де о къадар бай ве инкишаф эткен сайыла.
Шимдики замангъа къадар тильшынаслыкъта бир де бир тильнинъ лугъат теркибинде къач сёз олгъаныны, онынъ микъдарыны, сайысыны кесен-кес ич бир кимсе бельгилегени ёкъ. Шунъа коре къырымтатар тили лугъат теркибиндеки сёзлернинъ микъдары акъкъында да белли бир шей айтмагъа мумкюн дегиль. Бизге белли олгъан къырымтатар тили лугъатларында бинъ сёзден башлап он секиз бинъ сёзге къадар къайд этильген. Лякин, эльбетте, бу микъдар къырымтатар тилининъ джеми сезлерини къаплап алмай.
Лугъат теркиби джемиетнинъ терекъкъият процессинде янъы сёзлер эсабына зенгинлешип бара, эскирип къалгъан сёзлер исе ондан чыкъып къалалар.
Земаневий къырымтатар эдебий тилининъ лугъат теркиби, эсасен, алты менбадан тешкиль олгъан: 1) умумтюрк сёзлери, 2) къырымтатар тилининъ озь сёзлери, 3) иран тиллерининъ сёзлери, 4) арап тилинден алынгъан сёзлер, 5) юнан тилинден кирген сёзлер, 6) рус ве рус тили вастасынен Авропа халкъларынынъ тиллеринден алынгъан сёзлер. Алынгъан сёзлер чешит сааларда къулланалар, месаль оларакъ арап тилинден алынмалар даа чокъ дин, медениет, икътисат лексика; иран тилинден алынмалар эдебият ве санат ве башкъалары.
Арап алынмалары къырым тилинде бойле сааларда къулланылалар:
Ичтимаий-сиясий сааларда къулланылгъан сёзлер: мемлекет,ватан, веляет, укюмет, сиясет, векиль, реис, меджлис ве башкъалары. Меселя: къырымтатар эдебиятынынъ корюмли векиллеринден бири Раим Тынчеров 1908 сенеси декабрьде Дженюбий Украинанынъ Астыркъан коюнде, фукъаре къорантасында догъды [4; с. 106]. Миллий Меджлиснинъ ичтимаий-икътисадий меселелер ве гуманитар сиясети идареси программа боюнджа япыладжакъ ишлерни назара тутмалы.
Илимнинъ тюрлю сааларына аит олгъан сёзлер: а) тильшынаслыкъ: ариф, эджа, сатыр, мешгъулиет, исим, сыфат, замир, зарф, филь, нокъта, имля ве башкъалары; б) эдебиятшынаслыкъ: эдебият, шаир, шаире, эсер, икяе, шиир, къафие, гъазель ве башкъалары; в) джогърафия ве астрономия: шималь, дженюп, шаркъ, гъарп, къутуп, уфукъ, асыр, саат ве башкъалары; г) башкъа илим сааларынынъ адлары: тарих, фельсефе, риязиет ве башкъалары. Меселя: Эджа бир я да бир къач сестен ибарет олмакъ мумкюн
Матбуат саасында къулланылгъан сёзлер: матбуат, нешрият, нешир, джылт, рисале ве башкъалары. Меселя: Кедайнынъ бир чокъ эсерлери озь заманында «Эдебия ве культура», «Яш ленинджилер» меджмуаларында, вакъытлы матбуатта дердж олунгъанлардыр [4; с. 29].
Арбий лексика: силя, аскер, арбий, эмир, джебэ, уджюм, теслим, мудафа, эсир ве башкъалары. Меселя: Аскер бинагъа тараф чапты, биз атларны чыкъардыкъ (Дж.Д.)
Диннен багълы сёзлер: Алла, къурбан, дин, иман, мола, муфтий, эзан, мукъаддес, теспи ве башкъалары. Меселя: Эбет, китапта кетирильген Къуран аетлерини, сурелерини энъ яхшысы арапчадан окъумакътыр (Р.Ф.) [3; с. 5].
Мектеп ве тербиенен багълы сёзлер: мектеп, тербие, тертип, низам, талебе, китап, дерс, суаль, джевап ве башкъалары. Меселя: Мектеп – илим дерьясыдыр, сен де бунъа дал да чыкъ (Я.Ш.-А.) [11; с. 46].
Аш ве ичимликлер адлары: эльва, хамыр, шарап, шербет ве башкъалары.
Меселя: Ракъы ичтим къабакъта,
Эльва едим табакътан («Ракъы ичтим къабакъта», халкъ йыры) [6; с. 295].
Къурулгъан эвлернинъ ве эвде къулланылгъан предметлернинъадлары: бина, раф, зембиль, макъас, къаде, софра, курси ве башкъалары. Меселя: Бинанынъ юксек араба къапысы огюнде эки аскер невбетчиликте тура эдилер (Дж.Д.) [11; с. 6].
Адамнынъ мучелерини ве онынъ психик алыны бильдирген сёзлер: къафа, зафра, къальп, акъыл, ираде, истидат, гъайрет авес ве башкъалары. Меселя:
Меним къальбимде сенсинъ,
Сенинъ къальбинде, кимлер?
(«Къаршы багъ бизим олайды», халкъ йыры) [6; с. 226].
Хас исимлер: а) акъайларнынъ адлары – Асан, Абдулла, Вели, Веби, Зекки, Идрис, Кязим, Мустафа, Мемет, Раим, Назим; б) къадынларнынъ адлары – Адиле, Зейнеп, Лютфие, Мерьем, Мунивер, Ремзие, Сабрие, Эдибе, Эмине, Эсма ве башкъалары. Меселя: «Закир эмдженинъ юрегине атеш тюшкен киби олды» (И.П.) [5; с. 146].
Аман, Эминем, не олды санъа,
Бир масса къурдым, кель есана («Эминем мантар топлайыр», халкъ йыры) [6; с. 411].
Земаневий къырым тилинде 90% зияде хас исимлер арап тилинден алынгъан; эски тюрк адлар исе пек аздыр: Бекташ, Дагъджы, Дерменджи, Памукъчы киби.
Иран алынмалары шимдики къырым тилинде бойле сааларда къулланылалар:
1)кой-ходжалыгъында: а) багъджылыкъ ве багъчаджылыкъ саасында: багъ, багъча, нар, инджир ве башкъалары;
б) бостанджылыкъ ве гульджюлик сааларьшда: бостан, хыяр, чюкюндир, туруп, пирнич, маш, къарпуз, гуль, ляле ве башкъалары;
къурулыш материаллар, биналар ве оларнынъ къысымлары, алетлер адлары: тахта, джам, мых, кересте, киреч, мала, хане, анбар, ашхане, чардакъ, сарай, шеэр, кой, дивар, пенджере ве башкъалары;
дин ве тылсымнен багълы олгъан адлар: пейгъамбер, гуна, дервиш, пери, джан, фирдевис, намаз, ораза, джады ве башкъалары;
эвде къулланылгъан алетлер, урбалар, аякъкъаплар ве зийнетлер адлары: килим, перде, чувал, кисе, чекмен, къафтан, папуч, купе, пешкир ве башкъалары;
административ ве арбий лексика: пайтахт, тахт, падиша, ребер, зиндан, дженк, дженкявер, ферман, тюфек ве башкъалары;
унер-зенаат адлары: багъчеван, чиленгир, дюльгер, эмшире, уста//устаз, шегирт ве башкъалары;
алыш-вериш саасында къулланылгъан сёзлер: базар, базеръян// базергян, пара, сермия, теразе ве башкъалары;
емек, ичимлик ве савут-саба адлары: пенир, кебап, кишмиш, къошаф, шыра, сирке, тава, кевгир, леген, шишеве башкъалары;
географик адлар: джиан, дерья, земип, чимен, чешме, дере ве башкъалары;
10)айванларнынъ ве къушларнынъ адлары: сансар, керкедан,самур, джанавар, аждар, хораз ве башкъалары;
инсан адлары: а) къадын адлары: Гулъпемпе, Рушен, Гульчере, Гульджан, Гулънар, Диляра; б) акъай адлары: Цилявер, Дильшат ве башкъалары;
адам азаларыньшъ адлары: чере, панджа, джигер, гердан, эндам, перчем ве башкъалары;
афтанынъ куньлери ве мевсим адлары: афта, базар, чаршенбе, баарь ве башкъалары;
эдебият ве санаат сааларында къулланылгъан сёзлер: дестан, эфсане, кягъыт, саз, зурна, сантыр, кемане ве башкъалары;
адамнынъ табиаты, хусусиети, акъыл-идракинен багълы олгъан сёзлер: сереем, зийрек, дерт, хаста, хошнут, хышым, дост, душман, хор, перишан, пешман, яр ве башкъалары.
Бойледже, иран алынмалары эксерий алларда кой-ходжалыгъы ве къурулыш саасында, сонъра исе дин ве эвде къулланылгъан алетлер, урбалар, савут-саба адлары оларакъ къулланылалар.
2.2. Бедий эсерлерде раст кельген алынма сёзлер
Земаневий къырымтатар эдебий тили яшамакъта олгъан девримизде, яни экинджи бинъйыллыкънынъ сонъу, учюнджи бинъ йыллыкънынъ башларында, къырымтатар халкъынынъ язы тили оларакъ къулланылгъан миллий бир тильдир. Керчекте исе «земаневий » анълатысынынъ заман сынъырлары бираз кенъ ишчеректир, яни о 1880-лерден, И.Гаспринскийнинъ «Терджиман» газетасы чыкъмагъа башлагъан йыллардан бугуньге къадар заманны, И. Гаспринский, Б. Чобан-заде, У. Ш. Токътаргъазы, Совет деври къырымтатар языджы ве шаирлери эсерлерининъ тилини озь ичине ала.
Къырымтатар тили асырлар девамында шекилленип кельген. Белли ки, XIII асыргъа кельгенде, Къырым эалисининъ чогъунлыгъыны олуштыргъан къыпчакъ ве огъузлар шу асырда озьлерини артыкъ «татар халкъы», тиллерини де «татар тили» дие айырды айырды эттилер исе де, керчектен миллетлешме Къырым ханлыгъы къурулгъан сонъ башлады (XV аcыр). Бойлеликнен, къырымтатар тилине башкъа тиллерден кирген сёзлерни, яни алынмаларны тахминен 4 девирге больмек мумкюн: 1– XV асыргъа къадар тюркий тильнинъ къыпчакъ диалектлери лексикасына аит сёзлер; 2 – XV асырдан сонъ къырымтатар тили лексикасына аит сёзлер; 3 – совет деври ве 4 – шимдики земаневий къырымтатар тили лексикасы.
2.2.1. Исмаил – бей Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романында расткельген арап алынмалар
Исмаил-бей Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романында арап сёзлери пек чокъ къулланыла:
- диннен багълы алынма сёзлер: айэт - Къуръаннынъ энъ къыскъа парчасы; акъаит – дин; Аллах-у-зульджелял - къуввет ве къудрет сахиби олгъан Аллах; алималлах – Аллах билир ки; вааз этмек – диний огют бермек; ваджип – мусульманнынъ боюн боржду; ильмихал – диний турмуш къаиделери; инд-Аллах – Аллахын янында; истикъат –дин, иман; магъфур – Аллах тарафындан багъышлангъан, афу этильген; мезхэб – дин; бигунах – гунахсыз ве иляхре. Меселя : «Бунлара коре, бу адет достлукъ ве урьмет эсеринден гъайры шей дегиль имиш, ама, алималла, алданыюрлар» [15; с.49].«Ким олдугъым, мезхэбим, яшым суаль олунды» [15;с.69]. «Шойле ки, бу усул махкемеде къабахатлынынъ къуртулмасы пек зор олдугъы киби бигунах адамын къатли надир вакъиадыр…» [15; с.69]. «Махлюкъын месруриети инд-Аллах намешру (къабул олунмагъан) дегильдир, эдибане мусикъи ве ихляслы мюнаджат инсаны асиликтен зияде таат ве ибадете джельп идер» [15; с.130].
- чешит алетлер, эшьялар, урбалар : эдеват – чешит алетлер; эльбисе – урба; эмтиа – эшья; фистан – антер; накълият – транспорт; кергеф – орьме алети; дивит – мерекеп къутусы; вапур – геми; эсбабе – урба; нердубан – мердивен. Меселя : «Боюнчыгъындан аягъын уджуна къадар къара материядан эсбабе чырманмыш, эр ери местур иди» [15; с.22]. «Мусафирхане къапусындан киргеч, халы ве паласлар иле тёшельмиш сют киби акъ таш нердубандан чыкъуп туттугъымыз болюме кирдик» [15; с.31].
«- Кельдигим бир сене къадар олуюр, хусусий дерсханеде тахсили-илим ве унер иле ве базарда базы эмтиа-ислямие тиджарети иле мешгъуль булуныюрым» [15; с.57].
- инсанны тарифлемек ичюн къулланылгъан алынма сёзлер : джемал, лятиф – дюльбер; хиджап – утанув; хилебазлыкъ – айнеджилик; хасис – къытмыр, мерхаметсиз; хасут – куньджюлик; надан – джаиль; мюдара – эки юзьлю; месут – бахтлы; меаретли – истидатлы, уста; къадир – кучьлю; ишкюзар – эмексевер; мерхум ве мугъафар – мерхаметли; экъалим – бахтлы; хузюнане – кедерли, гъамлы. Меселя : «- Риджа идерим, бу лятиф ве аджайип улькенинъ тарих-и-акъикъиесини беян буюрын, меракъ ве авес атешлерине янмакътайим…» [15; с.91]. «Хилебазлыкъ иле Муса акълы чыкъуп Тарикъ бин Зияд азиль олунды» [15;с.77]. «Пек аз сенелерде бу аджайип джемиет-и-ислямие мамур, месут ве рахат олуп, теракъкъият ве ревадж-и- медениее башламыш» [15; с.128]. «Багъчаларын, багъларын летафети, къыр ве бостанларын зийнет ве якъышыгъы джумле эхалининъ гъайретли ве кямиль ве ишкюзар олдугъына шаат идилир»[15; с.74]. «Дагълар арасы Дар-ур-Рахат намы бердигимиз махаллин джемиет-и-ислямиеси мерхум ве мугъаффар баба Сеид Мусанынъ таликъат ве достларындан асыл олан халкътыр»[15; с.97-98].Исмаил – бей Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романыны талиль эттик, XV асырдан сонъ къырымтатар тили лексикасына аит алынмалары даа чокъ арап ве иран тилинден киргенини айта билемиз.
НЕТИДЖЕ
Яшайышымызда къырымтатар тилининъ инкишафы муим ерни алмакъта. Къырымтатар тилининъ чешит лингвистик саалары тильшынаслар тарафындан теткъикъ этильмекте. Земаневий къырымтатар тили лексикасынынъ инкишафына даир меселелер кунюмизде де актуальдир.
Белли ки, тильнинъ лексикасы, сёз хазинеси джемиет аятнынъ ве инсанлар анъынынъ чешит тарафлары иле сыкъы багълыдыр. Бундан гъайры, тильнинъ сёзлер теркиби аятта турмадан пейда олуджы янъы несне ве анълантыларны адландырмакъ ичюн турмадан янъыланмакъ зорундадыр. Бу талапларгъа джевап оларакъ тильде янъы сёзлер пейда олалар.
Ишимизде къоюлгъан макъсадкъа иришмеге чалыштыкъ ве огюмизде олгъан бойле вазифелерни огрендик.
Теткъикъатнынъ биринджи бабында биз къырымтатар тилинде арап, иран ве башкъа тиллерден алынмалар акъкъында сёз юрьсеттик ве нетиджелерге кельдик:
Алынма лексика я да алынма сёзлер — халкълар ве тиллернинъ озьара контактлары нетиджесинде бир тильден башкъа бир тильге авушкъан, алыджы тиль ичюн ябанджы олгъан сёзлердир. Алынма сёзлернинъ топламына алынмалар, сёз (морфема, синтактик япы) алув эйлемине де алынма дейджекмиз.
Къырымтатар тили озюнинъ чокъ асырлыкъ тарихий теракъкъияты девамында лугъат теркибини озь ички ресурсларына эсасланып, зенгинлештирип кельди. Озь къатлам негизлери эсасында янъы сёзлер япылды, сёз маналары кенълешти, эдебий тильге шивелерден тюрлю девирлерде сёзлер алынды.
Къырымтатарларынынъ тюрк эдждатлары къадимий заманлардан берли башкъа тюрк ве эджнебий къабилелер ве халкъларнен ян-янаша яшап кельдилер. Къабилелер ве халкълар арасында олгъан тюрлю мунасебетлер нетиджесинде къырым тилине къардаш ве эджнебий халкъларынынъ тиллеринден бир сыра сёзлер ве ялгъамалар алынды.
Къырымтатар тили озюнинъ чокъ асырлыкъ тарихий теракъкъияты девамында лугъат теркибини озь ички ресурсларына эсасланып, зенгинлештирип кельгенини коремиз. Озь къатлам негизлери эсасында янъы сёзлер япылды, сёз маналары кенълешти, эдебий тильге шивелерден тюрлю девирлерде сёзлер алынды.
Къырымтатар тили лугъат теркибининъ зенгинлешювинде ички менба имкянлары муим роль ойнай. Шунъа бакъмадан, дюньяда ич бир тиль тек ички имкянларына эсасланып шекилленмей; эр бир тильнинъ лугъат теркиби башкъа тиллерден сёз алув нетиджесинде де теракъкъият эте. Башкъа тиллерден сёз алувчешит тюрлю сиясий, икътисадий, медений алякъалар нетиджесинде пейда ола.
Ишимизнинъ экинджи бабында исе:
Земаневий къырымтатар тилинде алынма сёзлернинъ къулланув саалары акъкъында малюмат бердик ве бойле нетиджелерге кельдик: къабилелер ве халкълар арасында олгъан тюрлю мунасебетлер нетиджесинде къырымтатар тилине къардаш ве эджнебий халкъларнынъ тиллеринден бир сыра сёзлер алынды.
Сёзлернинъ бир тильден дигерине, бир диярдан башкъа дияргъа кечюви тарихы чокъ меракълыдыр. Алынма сёзлер ярдымынен бизим къырымтатар тилимиз зенгинлешти.
Исмаил – бей Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романыны талиль эттик, XV асырдан сонъ къырымтатар тили лексикасына аит алынмалары даа чокъ арап ве иран тилинден киргенини айта билемиз. Къабилелер ве халкълар арасында олгъан тюрлю мунасебетлер нетиджесинде къырым тилине къардаш ве эджнебий халкъларнынъ тиллеринден бир сыра сёзлер ве ялгъамалар алынды ве къырымтатар тили сойдаш ве эджнебий тиллерден алынмалар нетиджесинде инкишаф этип кельмекте. Эджнебий тиллерден кирген алынмалар лексиканынъ инкишафында айрыджа муим ер алмакъталар. Оларнынъ къырымататар тилининъ зенгинлешмесинде эмиети буюктир.
ФАЙДАЛАНГЪАН ЭДЕБИЯТ
Акъмоллаев Э.С.Къырымтатар тили (фонетика, имля, лексикология, фразеология) / Акъмоллаев Э.С., Алиева Л.А. – Акъмесджит : 1998. – 96с.
Купина Н. А. Процесс образования метафорического слова / Н. А. Купина. – В кн. Вопросы лексикологии и лексикографии русского языка, сб.72. Свердловск, 1969, с. 43
Купина Н. А.Образование метафорического слова / Н. А. Купина. – ВКН. Вопросы лексикологии и лексикографии. Русский язык. Сб.72. – Свердловск, 1969. – 43 с.
Майла Б. С. Вопросы литературы и эстетики / Б. С. Майла – Л., 1958. – 5 с.
Майла Б. С. Вопросы литературы и эстетики / Б. С. Майла. – Л., 1958. – 87 с.
Меметов А. Земаневий къырымтатар тили / А. Меметов. – Симферополь, 2006.
Меметов А. М. Источники формирования лексики крымскотатарского языка / А. М. Меметов. – Ташкент : Фан, 1988. – 4 с.
Меметова Э. Къырымтатар тили услюбиети / Э. Меметова. – Симферополь. Къырым девлет окъув пед. Нешрияты, 2001. – 144 с.
Метафора в языке и тексте. Отв. ред. Телис В. Н. – М. «Наука», 1988. – 45 с.
Керимов И.А. Словарь трудных слов крымскотатарского языка. Издательства «Таврия», «Таврида», 2006.-176с.
Мусаев К. М. Лексикология тюркских языков / К. М. Мусаев. – М. : Наука, 1984. – 10 с.
Раушевский Е. С. Къырымтатар тилининъ лексикологиясы боюнджа муим теткъикъат / Е. С. Раушевский // Йылдыз. – № 5. – 2001. – С. 12 – 26
Усеинов К. А. Къырымтатар тили / К. А. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Акъмесджит : Сонат, 2001.–14 с.
Усеинов К.А. Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография / К. А. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Симферополь : СОНАТ, 2001. – 224 с.
Гаспринский Исмаил. Молла Аббас (роман). Эки томлукъ Биринджи том: - Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001.- 400с.