Баш?орт телен?н эссе Баш?ортло?

Ерем, илем, телем!
(эссе)
БашQорт балаkы мин,
Ер х‰теренд‰
МеS йыл уйылып барCан эIем бар.
БыуындарCа ялCап быуындарIы,
Илде тотQан телем, k_Iем бар.
Р.Бикбаев
М™Cжиз‰л‰р иле - ул БашQортостан! Йыш Qына kине икенсе Швецария, тиI‰р. Ошондай сихри г_з‰ллек батшалыQ итк‰н илд‰ тыуып _[е_ем‰ kоQланам да, Cорурланам да.
ТыуCан ерем! jиS‰ б‰хетле кил‰с‰к, ‰легел‰й тыныс k‰м аяI к_к тел‰йем. МиIгелд‰рIе миIгел алыштырkын: ап-аQ б‰хет QарIары яуkын, шаулашып г™рл‰_ект‰р аQkын, Qоштар сыр-сыу килеп оя Qорkон, яландар с‰ск‰г‰ к_мелkен, япраQтар шаулаkын, илем кел‰тт‰ре ба[ыуIарIан алCан мул уSыш мен‰н тулkын. ХалQым шат, к™л‰с й‰ш‰kен.
БашQорт ере! Ниkай‰т, kин-азат, к_пме быуат рухи тотQонлоQта тонсоQQандан kуS, иркен тын алаkыS. Нис‰ д‰_ер kинеS ™с™н Qанлы kуCыштар барIы, kинеS ™с™н к_пме а[ыл ирI‰реS баштарын kалды. Ерем, тип Батырша, PараkаQал, Салауаттар, й‰н аямай, азатлыQ яуына к_т‰релдел‰р. Милл‰тем, тип З‰киI‰реS янды, Ш‰йехзадаS, Р‰миеS телем, тип к™йI™.
УралQайым! jинеS k‰р ташыSа
Pанлы-данлы тарих яIылCан,
Илен Qурсып _лг‰н ирI‰реS‰
Бында к_пме Q‰бер QаIылCан!..
ХалыQ яIмышы мен‰н телдеS яIмышы уртаQ булыуы ла k‰р кем ™с™н билд‰ле. Шишм‰л‰рIе к_сереп ултыртып булмаCандай, бер телде л‰ бер Qасан да башQа ерI‰н килтереп, яSынан терелтеп булмаясаQ. ХалыQ юCала ик‰н, тел д‰ юCала.
Милл‰т булып оIаQ й‰ш‰_IеS т™п шарттарыныS береkе - C‰зиз тел м‰сь‰л‰kе. Тел – беIIеS k™йл‰ше_, аралашыу Qоралы.^I йортоSда, илеSд‰ сит бауырIар мен‰н уларса м™Sг™рл‰п, хатта ауаздарын оQшатырCа тырышыу - _I-_IеSде х™рм‰т итм‰_, булмыш-хоQуCыSдан яIыу.^I ™й™Sд‰ _I йырыSды йырларCа тейешkеS, ‰ йортоSа килг‰нд‰р kиS‰ QушылырCа тейешт‰р. ТелеSде ™йр‰нk‰л‰р ихтирам да итерI‰р. j‰р саQ кеше йырын йырлаkаS – тел-зиkенеS з‰Cифл‰нер, унан kуS _лер. К_п милл‰тт‰р, шулай итеп, тарихта сарматтар, скифтар, б‰ж‰н‰тт‰р - печенгтар ке_ек яIма белешм‰л‰рI‰ ген‰ и[к‰ алыныр.
Милл‰ттеS юCалыуы уныS теле юCалыуынан башлана. БашQортостан ‰лег‰ башQорт халQы, башQорт теле булCанCа й‰ш‰й.
^тк‰н быуаттыS илленсе йылдарыныS аIаCында ул ваQыттаCы СССР-IыS “М‰Cариф тураkындаCы” законына _Iг‰решт‰р индерелеп, милли м‰кт‰пт‰рIе рус теленд‰ уQытыуCа к_сер‰ башлауCа ярты быуаттан ашыу C_мер _тте. Бала русса уQыkа Cына кеше була” тиг‰н лозунг а[тында нис‰ быуын телен‰н яIIы, маSQорт булып _[те. Л‰кин “кеше була” тиг‰н быуын в‰килд‰ре араkында яSы Мостай К‰римд‰р, Р‰ми Bариповтар, Заkир Исм‰Cилевт‰р, ни эшл‰птер к_ренм‰й, билд‰ле ф‰н эшм‰к‰рI‰ре л‰ бармаQ мен‰н ген‰ kанарлыQ. Б‰лки ошо ярты быуат эсенд‰ таланттар тыумаCандыр?! €I‰би‰т, м‰I‰ни‰т, ф‰н ™лк‰kенд‰ уSыштарCа ™лг‰шк‰нд‰р араkында ауылдан сыQQан, туCан теленд‰ белем алCандар к_бер‰к.
Бик к_пт‰р: “Донъя буйлап глобализация атлаCанда, туCан телд‰р б™т™_г‰ дусар ителг‰н, быCа Qаршы бер ни I‰ эшл‰п булмай, б™т‰ донъяCа хас тенденция мен‰н к™р‰ше_ файIаkыI”- тиI‰р. Европалылар k‰м америкалылар кешенеS рухи _[еше ™с™н туCан телде беле_IеS м™kим ик‰нен аSланылар. €йт‰йек, Америка - телд‰рIеS иS буталCан т™й‰ге. М‰Cл_м‰тт‰рг‰ QараCанда, американлыларIыS 80 проценттан ашыуы психологтарCа м™р‰ж‰C‰т ит‰. ПсихологтарCа м™р‰ж‰C‰т ите_ –к_Sел ауырыуы тиг‰н k_I. € к_Sел ауырыуы _IеSде юCалтыуIан, телеSд‰н, тамырыSдан айырылыуIан башлана.
j™йл‰йkе k_IIеS м‰C‰н‰kе шунда: башQорт башQорт булыуынан оялырCа т_гел, ‰ CорурланырCа тейеш. БалаларыбыIIы б‰л‰к‰йI‰н “jин - башQорт !” тип, халQыбыIIыS иS к_рк‰м сифаттары ™лг™k™нд‰ т‰рби‰л‰_е зарур. Б™г™н башQорт телен уQытырCамы, юQмы тип т_гел, ‰ уны уQытыуIыS сифатын к_т‰ре_ юлдарын уйларCа к‰р‰к. БеIг‰, башQорт теле уQытыусыларына телдеS кил‰с‰ген QайCыртып, ошоно уQыусылар мен‰н берг‰ кисереп, уны kаQлап Qалыу проблемаларын х‰л итерг‰ к‰р‰к. ТаCы бер ним‰не к_I уSынан сыCармайыQ: туCан телд‰ уQытылkа Cына телдеS кил‰с‰ге буласаQ. Теле юQтыS иле булмауы к™н ке_ек асыQ.
Был бурысты тормошQа ашырыу т‰_I‰ _I балаSды башQортса k™йл‰шерг‰ ™йр‰те_I‰н, башQорт г‰зит- журналдарын алдырыуIан, китаптарIы туCан телд‰ уQыуIан, радио k‰м телевидение тапшырыуIарын тыSлауIан Cаил‰л‰ милли моS, милли рух булдырыуIан башлана.
PыICанысQа Qаршы, башQорт балаларыныS туCан телг‰ Qарата QыIыQkыныуы k_лп‰н‰й‰ т™шт™, хатта ябай Cына, к™нд‰лек тормошта йыш Qулланылы торCан k_II‰рIеS м‰C‰н‰kен аSламаусы балалар к_б‰й‰. С‰б‰бе: ‰I‰би китаптар уQымау, балаларIыS б™т‰ иCтибары берI‰м д‰_л‰т имтиханына й_н‰лтелг‰н булыуы k‰м Cаил‰ т‰рби‰kен‰н кил‰.
Рус м™хитенд‰ уQып-т‰рби‰л‰нk‰л‰р I‰, минеS QыIым да, улым да ™йI‰ башQорт теленд‰ k™йл‰ш‰л‰р. Bаил‰мд‰ башQорт йырIарын, моSдарын тыSлайбыI, _IебеI I‰ туCан телд‰ге йырIарIы йырлайбыI.
PыIымдыS да, улымдыS да саф башQорт теленд‰ k™йл‰ше_I‰рен‰, Qыуанам.
j_Iемде тамамлап шуны ‰йт‰м: милл‰ттеS кил‰с‰ге - уныS рух к™с™нд‰. Замана елд‰рен‰ бирешм‰йек, уяу булайыQ, _IебеIIеS кил‰с‰к яIмышыбыICа _IебеI битараф булмайыQ!
СыCышымды б™й™к шаCир Р‰ми BариповтыS Qобайыры мен‰н тамамлайым:
ТелеS барIа илеS бар,
ИлеS барIа иркеS бар,
ИркеS барIа к_ркеS бар,
Ил биI‰рг‰ д‰ртеS бар,
ЕреS, к_геS- икеS бар,
УтыS, kыуыS – д_ртеS бар
jай, таш булма, таш булма,
АS Cына бул телеS‰,
АS булмайса, туS булkаS,
Бер имг‰к kин илеS‰,
Бер т_Sг‰к kин илеS‰!