Классный час Ада кижинин ролю

Адаларга суме
Аданын ог-буле кижизидилгезинге киржилгези Кижизидилге – амыдыралда монге темаларнын бирээзи. Ол хуннун чидиг айтырыы болуп артпышаан. Ук айтырыг аданын киржилгези амгы ниитилелде конгус чавыс деннелде туруп турар. Ада кижи ог-булеге чугле амыдырап чурттаарынын акша-шалынын хандырар хулээлгелиг дээн бодал херек кырында амыдыралда танмаланып артып калган. Харын чамдык адалар ол хулээлгезин безин кууседир харык-шинек чогун амыдыралда хой-хой чижектер коргузуп турары хомуданчыг, дувуренчиг. Чамдык аваларнын эктинде ог-булезинин чуъгу будуну-биле чудурулген: ажы-толун азыраар, кижизидер, ог-буленин акша-шалынын ажылдаар, хой-ниити даалгаларын кууседир.
Ог-булезин акша-шалын, аъш-чем-биле хандырары, хепкерери-биле кады аданын ажы-тол кижизидилгезинге киржилгези бирги ээлчегде турар ужурлуг.
Ажы-тол кижизидилгезинге адалар колдуунда-ла 5,6 хар чеде бергенде киржип, сонуургап турар. Шак ындыг орай кижизидилге ажы-толдун чараш чаагай сеткилдиг, бедик тура-соруктуг болурунга ындыг-ла улуг салдар чедирбейн турар.
Чырык чер кырынга кижи торуттунгенден бээр 6 харлыында кижизидилгези буруну-биле хевирлеттине берген турарын психологтар шинчилеп, туннеп каан. Ынчангаш ада кижи толунун кижизидилгезинге хырын иштинге чорда-ла идепкейлиг киржир болза, чогумчалыг болур дээрзин оларнын шинчилелдери бадыткаан. Торуттунуп келир толдун адазы аванын хырнын суйбап, хырын иштинде тол-биле чугаалажып, эргеледип, ырлап, салаа-биле хырынга чараш дурзулерни чуруп, толдуг болурунга сеткилинин ындындан ооруур болза, «ада-тол» деп каракка козулбес харылзаа удазыны тургустунуп келир. Шак ынчаар эгелээн кижизидилге чогуур уезинде болгаш кончуг шын болур. Ындын харылзаадан торуттунген тол чырык ортемчейге башкы кышкызында-ла адазынын унун таныыр болур. Хырын иштинге чыда-ла чоок кижилеринин бодунга ындыг улуг болгаш чылыг кичээнгейни корген тол ава биле аданын анаа ынакшылынын ылгалдарын безин билир болур.
Эр кижи ада болуп торуттунуп келбес, а ада болуп хевирлеттинип, тургустунуп келир. Ада болуру нарын, бедик харыысалгалыг хулээлге-дир.
Оглунун азы кызынын кижизидилгезинге аданын кандыг салдарлыг болурун тодарадырын шенеп корээлинер.
Ада дээрге ава орну солуур кижи болбас. Ог-булеге оон хулээлгелери конгус оске болур: ава толунге эргеледиг, чассыдыышкын бээр, а адазы толун бодунга бузурелдиг болурун кижизитпишаан, ону камгалаар; ава толун кезээде кээргээр, оожуктурар, а ада уругнун улам ынай сайзыралынга шын айтыкчы болур, чедиишкин чок таварылгаларнын чылдагааннарын тодарадырынга толунге дузалажыр, чедиишкиннерлиг болурунга идигни бээр, бодунга бузурелди быжыктырар. Чуге дизе чаш тол черле чаш тол болганда, иенин эргеледии-даа, аданын сагыш-салыышкыны-даа анаа херек. Шак ынчан кижизидилге шын болуп, ада-иенин эп-найыралдыы, ог-буле дээш демнии-даа быжыгар. Чамдык ог-булелерде адалар иенин эргеледиин хоруп, «кадыг,быжыг тура-сорукту» кижизидер дээн бодалдар конгус шын эвес . Ынчангаш аванын эргеледии, аданын негелделии денге херек деп туннел унуп келир.
Чаагай сеткилдиг ада дээрге чурумнуг болгаш ажыктыг толдун дрессировщиги эвес, а бодунун эки улегери-биле эвилен, экииргек, чаагай сеткилди тол боду коруп, тургузуп, оскелерге соннеп билир кылдыр хевирлээр ада болур.
Чаагай сеткилдиг ада дээрге ажы-толу анаа оорушкузун соннеп , ада-иенин сагыш-човалгазын эгидип шыдаар кылдыр кижизидип каан ажы-толдуг ада болур. Акша-копеек, эртем-билиг, чагырып-дужаары-биле ажы-толду кижизидер эвес, а «ада мен» деп харыысалганы шын медереп билири шын кижизидилге болур.
Чашкы уенин сактыышкыннары дээрге-ле аар ортектиг белектер эвес, а ажы-тол-биле кады ойнап-хоглеп эртирген уелер-дир. Чаш тол ада-иенин анаа улуг кичээнгейлиг болурун дыка кузээр: кандыг-ла бир чуулге оорээнин ада-иези коруп, оон-биле кады ооруп; азы ойнап тура мага-бодунун кандыг-бир кезээн аартып алганда, ол аарышкыны ада-иези оон-биле кады улежирин кузээр. Ындыг уелерде авазы азы адазы толунге кичээнгей чок болур болза, хой акша-биле садып берген чараш машиназы-даа, ойнаар кызы-даа уттундуруп, сеткили хомудай бээр.
Ада-иенин аар ортектиг чараш белектер дузазы-биле адырлып, «чараш ойнаарак бо, мээн чайым чок» дээн сеткилин бичии тол дораан билип каар. Ада-иенин ындыг сеткилин ажы-тол кажан-даа оршээвес, «мен боларга херек чок мен» дээн бодал торуттунуп келир. Тол чаш-даа болза кончуг угаанныг, эскериичел, оттунчек болур.
Ада- толунун даяныр чоленгиижи-дир. Ол чоленгииш кошкак эвес, а быжыг болур ужурлуг. Орус улустун «Добрый отец и сын пошел в него» деп улегер домаанга бистин бурунгуларывыстын «Хол изин бут часпас» деп мерген созу утказынын аайы-биле дугжуп турар. Ада кандыг болдур, толу ындыг болур: эки улегер-чижектиг аданын толу толептиг болур; багай улегерлиг аданын толу торел чуду болур дээрзин ук мерген сос угаадып турар. Ол-ла бугу хан-дамыр, ук салгап келбес , а аданын шын кижизидилгезинден кол хамааржыр. Ынчангаш бис ажы-толувусту боттарывыстын бугу чуртталгавыс, улегеривис-биле кижизидип чоруур бис.
Ажы-тол – бистин коруунчуувус. Ындыг болганда ажы-толден эвес, ада-иенин бот-кижизидилгезинден эгелээр.Кажан кандыг-бир кижи силернин толунерге хамаарыштыр кандыг-бир сагындырыг кылыр болза, анаа дыка хомудаванар, агартынманар, хорадаванар, а оон чылдагаанын бодунарнын аажы-чанынардан диленер. Ынчан ажы-тол кижизидилгезинче шын орукту тып алыр силер.
Амгы сайзырангай уеде чамдык аныяк эр кижилер ада болурун кузеп, сонуургап турары сеткилди оортуп келир. Россиянын улуг хоорайларында, Кызылда чамдык аныяк эр кижилер толдуг болуксап, торуттунуп келир толун шын доруктурар, кижизидер дээш, улуг сонуургал-биле адалар белеткээр курстарда ооренип турарлар. Ада болур аас-кежикке бургеткен адалар кадайы-биле кады УЗИ-ден торуттунер ужурлуг толун сонуургап,тол торуттунуп турар уеде улуг сонуургал-биле коруп турарлар. Чаш толду канчаар азыраарынын дугайында курстардан ооренип алган билиглерин амыдыралга боттандырып, эмиг эмер чаш толун кызыгаар чок оорушку, улуг ада салыышкын-биле азыражып турарлар.
Моон сонгаар чугле чамдык эвес , а бугу эр кижилер ада хулээлгезин медерелдии-биле угаап, устунде чижектерде адалар дег болу бээринге бузурел улуг.
Чоон-Хемчик кожууннун
Хайыракан ортумак школазынын башкызы Ховалыг Ч.К