Беседа: Уруглар кижизидилгезинге ог-буле угаадыгларын хандыр ооредири ада-иенин салдары
Лекция:
Уруглар кижизидилгезинге ог-буле угаадыгларын хандыр
ооредири ада-иенин салдары:
Уругнун кижи болуп хевирлеттинеринге =г-буле кижизидилгези улуг-дузалыг.»Хол изин бут чандыр баспас»-деп, тыва улустун улегер чугаазы бар. Ада-ие кандыг болур, ажы-толу ындыг болур дээны ол.
Аныяк салгал =г-булеге долгандыр турар болуушкуннар дугайында билиишкинни ап турар, м=зу-шынар талазы-биле хевирлетинер, улузунун дылынга, чанчылдарынга ==ренир, куш-ажылга дадыгар.
+зуп орар салгалды кижизидеринин нарын бирги харыысалгалыг кезээн тодарадыр кол чуул-=г-буле, школа, ниитилелге кандыг кижини =стуруп бээри.
Ада-ие уругларынын салым-хуузу дээш чугле боттарынын мурнунга эвес, харын бугу ниитилелдин бот-боттарын дузалажыры, тус-тузунда кылып турар ажыл-херектерин билчири, хундулежири, аразында найыралы уругларнын кижизидеринин ундезини болур. Уруглар кижизидилгези-нин нарын айтырыгларын шиитпирлээринге ада-иелерге уругларга ынакшылы, кылып чоруур ажыл-агыйы, эрес-кежээзинден ангыда, тускай педагогиктиг билиглерни чедип алыры чугула.
Кижизидилгенин бир негелдези – уругларнын аажы-чанында, сагылга-чурумунда, сонуургал-к\зелдеринде эки чуулдерни тып эскерери. Чоннун: «Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар. Ава кижи чоок сактыр, х\нун бодаар» деп чоннун мерген угаадыы ада кижинин тура-соруун, ие кижинин эриг барыын ынчаан унелээн. Авазынын эрес- кежээ, ажылгыр будужу, чон аразында т=лептиг ат-алдары ажы-т=лунге. чоргаарал, улегер-чижек болур.
Улуг класстын ==реникчилери адаларын (улуг акызын, даайын ) бодунун чоок эжи, сумелекчизи кылдыр к==р. Уругларынын кайы-бирэээзинге болушкаш, бактажы бээр ада-иелер турар. Бурууну бот-бодунче чууй кагжып, алгыжып-кыржырындан чуу-даа эки чуве унмес. Ада-ие улустун аразында алгыжып-кыржырын ашаа азы кадайы к=рунчук баарынга олуруп алгаш, бодунун д\рзузун к=руп алган оон-биле алгышканынга домейлеп болур. Ашаанын азы кадайынын сеткилин хомудадырга, ол кижинин бодунун сеткили хомудаар. Эр кижи кандыг-даа берге уелерде уругларынын иезин деткип, дузалажып, сагыш-сетилин х==нежип чоруур болза, бойдустан чаяп кааны езулуг =г-б\лени тудуп шыдааны ол болур. Ындыг =г-буленин ажы-т=лунун ==редилгези, кижизидилгези эки, бергелерге торулбас боор. Ынчангаш ада-ие бурузу чангыс сорулгалыг-т=лептиг, кижизидип, эртем-билигге чедип, =глеп-баштап, амыдыралдын делгем оруунче шуудадыры.
Ажы-т=лунуё ызыгуурун, адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижинин эр соруун, ат-алдарын к=дурери чугула. Ада-ие кижинин шынгыы кижизиделгези албан херек. Ада-иенин хайгааралындан унген уруглар арага-дарыже сундулап, кем-херек уулгедикчилери болу бээр таварылгалар амыдыралда бо-ла таваржып турар.
Уруглар ада-иенин оларже кичээнгей салбазындан, чассыдыышкын, эргеледиг четпейн турарындан часкаанзырап, боттарын октаттырган кижи-дир мен деп бодай бээрлер. Оон ужурундан чизинчиг, берге кижизидилгелиг улуг уругларга, оолдарга качып, к=г\тчуп алгаш, арагалап, оон кедерезе, кем-херек \\лгедип эгелээр. Ол бугунун туннелинде =зуп келгеш, кандыг кижи унерин даап бодаары берге эвес. Арагалаашкын айтырыы, ада-иелер бирги аняктар ортузунда улуг дувурелди болдуруп турар. Ол база ада-иенин багай улегеринин салдары-дыр. Орус улустун мындыг угаадыы бар: «Ч\н\ тарып алган сен, ону ажаап алыр сен». Ада-иенин уруглары кижизидилгезинге багай салдар чедирип турар талаларын к=руп к=рээлинер: ада-иелер боттары уругдарыынын мурнуншга багай аажы-чанын к=ргузери, арагалаар, алгыш-кырыш, шош-содаа ундурери; дыка х=й ада-иелернин уруглар кижизиделгезинин дугайында номнар номчувазы; =г-буленин дузалал ажыл-агый чогу: тоомча чок чорук.
Бугу-ла ада-иелер уруг-дарыынын кижизидилгези дээш кызып чурттаар чуве болза, эки-ле чуве-дир иин. Чуге дээрге, уруглар-бистин келир уевис боглай. Бис оларга кандыг кижизидилгени бээр бис, оларнын келир уези база ындыг болур. Ажы-т=лге чуу херегил? Оларга-ада-иенин изиг ынакшылы, чассыдыышкыны бирги кечээнгейге.
Ажы-т=луё бода ачай.
Даш-оол Монгуш.
Ажылдаар дээш эртен унгеш,
Ачам кежээ келбейн барган.
Аъш-чем сооду-ла дээш,
Авам манап, сагышсыраан.
Удаткан чок эжик соктаан,
Ужа-тура ачам келгеш.
Караёгыда оруун часпайн.
Канчап чедип келген дээр сен?
Аёдаштанып,ужуп каапкан.
Арны-бажы малгаш, хир-чам.
+ж\ эдип, харыксыраан,
+рээлинче чедип киирдим.
Хирлиг хевин ужулбайн-даа
Кирген олчаан ойта д\шт\.
Оожургап удувас-даа,
Орайга дээр шуугап келди.
Уйгум сергеп, аёдаштанып,
Удуп чадап шаг-ла болдум.
Эртенинде кичээлге кээп,
Эзеп-херлип, шаг чок ор мен.
Башкывыстыё тайылбырын
Бажым арааш, билбейн бардым.
+=ренген темавысты
+=р\м соонда айтып берди.
+=редилгем кошкаай берген,
+=рлерим кайгап турлар.
Ажы-т=л\ё келир =й\н
Ачавыс чоп бодавас чоор?
Д\ште чанып келиримге,
Д\не хонгаш ачам чок боор,
Багай авам аштап-чуп каан,
Бажыё ишти кылаё-тас боор.
Ажылдаар дээш эртен \нгеш,
Арагалап туруп алган.
Ажыг суксун эрттир ишкеш,
Амыр-дыжын уттуп алган.
Ада-ие соон салган,
Ада-=гбе чурттун туткаш,
Оолдар, кыстыё ада кижи
Орталан м=ё, бодан ачай.
15