А.Е.Кулаковскай «Байанай алгыьа» (Медиаурок по якутской литературе 8 классе).

А.Е.Кулаковскай «Байанай алгыьа»(Медиаурок по якутской литературе 8 классе). Гаврильева Екатерина Николаевна,учитель якутского языка и литературы МБОУ «Хатын-Арынская СОШ им.И.Е.Винокурова» Намского улуса РС(Я) Былыр-былыргыттан сахалар айыліаны кытта алтыьан уескээбит буоламмыт, айыл5алыын ыкса сибээстээхпит. Ол иьин саха киьитэ тулаллыр эйгэтин тыынын, ис дууьатын, отун-маьын, уунээйитин кытта мэлдьи утуе санаанан салайтаран кэпсэтэ-ипсэтэ, кердеье-ааттаьа, унэ-суктэ сылдьар урдук итэ5эллээх, киьини айыл5а аьатан, биэбэйдээн, иитэн олорор диэн саныыр. Онон саха киьитэ айыл5аны «Ийэ сир, сир ийэ» диэн минньигэстик ааттыыр, бэйэтин «айыл5а оотобун» диэн ейдуур ... 1900 сыллаахха А.Е.Кулаковскай «Байанай алгыьа» диэн 133 строкалаах саха литературатын бастакы айымньытын ахсааныгар киирэр хоьоонун Амма сиригэр булчут уоьуттан истэн суруйбута. Уруок темата:«Байанай алгыьын» сыныйан аахтахха . . . » АЛГОРИТМ(уерэнээччи дьарыгын былаана) Биирдиилээн улэ. уерэнээччи бэйэтин улэтэ, гипотеза оноруута.Пааранан улэ (сытыары). Тобулбут санааны бэйэ-бэйэ5 кэпсэтии, тумук санааны тобулуу. Пааранан улэ (туруору). Тугу эрэ сананы холбоон тобулуу. Группанан проблеманы быьаарыы, тумук санаа5а кэлии.Проблеманы быьаарыы. Бэйэ ылыммыт форматынан комускээьин.Рефлексия (тумук санаа). БЕЛЕ5УНЭН УЛЭ Ис хоьоонун илдьирит. Уобараьы онор. Чинчийэн кер. «Байанай алгыьын» туьумэхтэрэ 1. Иччилэргэ туьаайыы.2. Алгыс этиллэр кунун уратытын то ьо5олоон бэлиэтээьин.3. Уруккуну санатыы (кылгастык).4. Кердеьуу- уопсайынан;- биир-биир арааран (чуолкайдаан).5. Иччилэргэ айах тутуу.6. Атын иччилэргэ туьаайыы.7. Сэрэтии.8. Туерэх кэбиьии. «Байанай алгыьа» жанра угус уратылаах, манна хоьоонунан сэьэргээьин сурун миэстэни ылар. Элбэх мифологическай образ баар.«Байанай алгыьа» норуот тылынан уус-уран айымньыттан силис тардыбыт буолан, саха фольклорун уус-уран ньымаларын: параллелизмы (биир кэм хатыланар эбэтэр хардары-таары, уустук тутуллаах), хатылааьыны, тэннэбиллэри, гипербола, метафора, тыыннаа5ымсытыы ча5ылхай холобурдарын – бутуннуу илдьэ сылдьар. «Байанай алгыьын» тыла - еье Бардам «бэйэтин кыа5ар наьаа эрэнэр, харса-хабыра суох майгылаах» диэн саха билинни тылыгар киьи майгытын судургу уерэтэн бэлиэтиир хаачыстыба да5ааьына елгем, бойом, олус элбэх» диэн суолта5а туттуллубут. Бардам да5ааьын аат тюрк тылларыгар (тэннээ: кирг., каз., бардам «много», ккалп., бардаслы «человек щедрый, с большим размахом»), монгол тылларыгар (монг. бардам «гордый, хвастливый») ханыылардаах. [СТКБТ:29] Айымньыга Баайбарылаах кэнниттэнБараахы суурук,Кура5аччы суурук,Куралай Бэргэн,Тынырахаан Быьый,Туолдьут бэргэн,Элик бэргэн,Алып самна5ай, Куесчут кекееней ахтыллаллар. То5ус убайдыы – бырааттыыларга тус-туьунан эпитет туттуллар. Ол иьин алгыс тылыгар харыс тыллар кестеллер: адаар муостааххыттан, атырдьах атахтааххыттан, бодоЅноох тобуктааххыттан, буомнаах суьуохтээххиттэн, сымнаіас сыалааххыттан, ардай ана5астааххыттан.Бодон диэн тыл киьи бол5омтотун тардар. Э.К.Пекарскай тылдьытыгар бодон «болезненный» диэн тыл омонимнаа5а кестер: (бодон модун), бодон халырык турбут «поднялся жестокий вихор» [Пек. 487]. Баай Байанай уобараьа Кыьыл саьыл кыалыктаах,Хара саарба хаппардаах,Быалаах кэрэмэс кымньыылаах,Ойдоох буурай оонньуулаах,Бардам тутуу,Барылы кэскилБаай барылаахТойон эьэмИстэ сэргэ5элээ,Кере будуулээ! АЙЫЛІА Ч°Л БУОЛЛАІЫНА, КИґИ ТУРУГА ЭМИЭ Ч°Л БУОЛАР! Билинни келуенэ ыччат, кырдьа5ас муударай саха норуота тереебут айыл5атыгар киьилии сыьыаннаьар утуе угэьин умнуо суохтаахпыт. Рефлексия Айымньы туохха уерэттэ? «Булчут алгыьын» туьунан тугу биллигит?Билинни булчут хайда5ый?Сиэри-туому тутуьар дуо?Уруок хайдах барда?Туох сананы биллин?Себулээтин дуо?Туох итэ5эстээ5ий?Бэйэн хайдах улэлээтин, сыаналаа.Кылаас хайдах улэлээтэ?Уруокка уопсай сыанабылла биэр.