Кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдардын салыштырылышы

Тема: Кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдардын салыштырма м_н™зд™м™с_

Маселелер:
Кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдар тууралуу кыскача маалымат;
Кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдардын жасалышы;
Кыргыз жана орус тилдеринеги чакчылдардын с_йл™м тутумунан алган орду жана синтаксистик функциясы.

Этиштин ™зг™ч™ формаларынын бири болгон чакчылдар “кыргыз жана орус тилдеринде жакты жана чакты к™рс™тп™й туруп, негизги этиштин кошумча кыймыл аракетин билгиз__ч_ туунду форма” болуп саналат. Чакчылдар негизги этиш менен бирге айтылган учурда аларды аныктоо, тактоо катарында кошумча кыймыл-аракетти билдирет да, кантип? как? деген суроого жооп берип, с_йл™м тутумунда бышыктоочтук милдетти аткарат.
Этиштик негизден жасалуу менен, чакчылдар этиштик касиетин дайыма сактап турат: процессти туюндурат, мамилелик м_н™зг™ ээ, терс форманы уюштура алат, этиш сыяктуу эле ж™нд™м™ формаларын башкара алат.
Чакчылдардын башкы мааниси – негизги кыймыл-аракетти тактоо, бышыктоо. Бирок, кыргыз тилиндеги чакчылдар дайыма эле кошумча кыймыл-аракетти билдире бербейт. Мисалы, -а жана –ып м_ч™с_ аркылуу уюшулган чакчылдар татаал этиштердин компоненттерин бириктир__ч_ грамматикалык каражат катарында да пайдаланылат, себеби м_ч™л™р катыйшмайынча татаал этиш куралбайт:

ала кел, бара бер, карап кой, с_йл™п кой ж.б.

Бирок орус тилине бул к™р_н_ш м_н™зд__ эмес, себеби бул татаал этиштер орус тилинде ж™н™к™й этиш катары берилет: иди, посмотри, говори.

Кыргыз тилиндеги чакчылдар менен орус тилиндеги чакчылдарды салыштыра келгенде бир топ кызыктуу ™зг™ч™л_кт™р келип чыгат. Мисалга чакчылдар негизги кыймыл-аракеттин кошумча кыймылын туюндургандыктан т™м™нк_ с_йл™мд_ алып к™рс™к.

Биз с_йл™ш_п кете бердик.
Кантип кете бердик? – с_йл™ш_п кете бердик.
Кыймыл-аракет жарыш ж_р_п жатат. Орус тилиндеги вариантын алып к™рс™к:
Мы шли и разговаривали - теS укуктуу эки кыймыл бир маалда ™т_п жатат, андыктан негизги кыймыл-аракетке карай кошумча кыймыл аракетти аныктасак болот:
Мы шли, разговаривая – негизги кыймыл этиш аркылуу берилген да, экинчиси аны коштоп турат.
Ал эми кыргыз тилинде жогорудагыдай формада бер__г™ м_мк_н эмес.
Кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдардын негизги ™зг™ч™л_г_ нагыз чакчылдык мааниде айтылган учурда чакты жана жакты билдирбейт, чакты алардан кийинки этиш туюндурат. Мисалы:

“Манастын” биринчи б™л_г_ жазылып б_тк™нд™, Сагымбай алдан-к_чт™н тайып, кадимкидей шалдырап, боюн таштап жиберди (“АГ”)

Дверь распахнулась, не глядя на Асель, прошел в дом, как был весь в грязи с головы до ног (Ч.А.)
Бул мисалдарда чакчыл т_рм™кт™р чактык жана жактык маанилерди туюндура алган жок, ™тк™н чак маанини алардын кийинки турган негизги этиш с™зд™р туюндуруп турат.
Чакчылдардын –а//-е//-й жана –ып м_ч™л™р_ баяндоочтук орунда туруп, ™з_нч™ кыймыл-аракетти билдирген толук маанил__ этиш катарында колдонулса, буларга жак м_ч™л™р_ жалганат жана чакты билдирет: мен бар-а-мын, сен бар-ып-сыS ж.б. Типологиялык жагынан башка системадагы тилдерден, мисалы орус тилинен, т_рк тилдериндеги, анын ичинде кыргыз тилиндеги чакчылдардын айырмасынын бири ушунда турат, анткени орус тилиндеги чакчылдар такыр ™зг™рб™йт.

§2. Чакчылдардын жасалышы

Орус тилиндеги этиштер б_тк™н (совершенный вид) жана б_т™ элек (несовершенный вид) т_р_н™ ээ болгон сыяктуу эле, чакчылдар да ошол ™з_л™р_ жасалган этиштердин т_р_н™ карай дал ушундай б_тк™н жана б_т™ элек т_рл™рг™ б™л_н™т . Мисалы:
Открывая дверь, он заглянуль во внутрь (открывать – этиш с™з_н™н) – б_т™ элек т_р_.
Открыв дверь, в комнату вошел гость (открыть – этиш с™з_н™н) б_тк™н т_р_.
Чакчылдарды жасоодо, кыргыз тилинен айырмаланып, орус тилинде алардын б_тк™н т_р_ жана б_тп™г™н т_р_ чоS роль ойнойт.
Чакчылдардын -а// -е //-й формасы а) негизги кыймыл-аракет менен кошумча кыймыл аракеттин мезгилдеш, бир убакытта болгондугун туюнтат:
ЧоS б_рк_т экен, канатын жая отуруп калды. - Беркут оказался большим, он присел ракрывая крылья.
б) удаалаш кыймыл-аракетти билдирет: Кабарды уга жолго чыктык – Услышав вести, вышли на дорогу.
в) негизги кыймылдын иштелиш ыгын билдирет: Бак чарбагын айланта курчады. Сад обвели вокруг.
Бул форма орус тилиндеги чакчылдардын –а/-я, -ась, -ясь формасы менен дал келет.

ып, -ип, -п м_ч™с_ (фонетикалык варианттары менен) менен жасалган чакчылдар. Орус тилиндеги варианты –а/-я, -ась, -ясь суффикси. Мында этиштин б_т™ элек т_р_нд™г_ (несовершенный вид) чакчылдар жасалат.

Кыйкыр+ып =кыйкырып крич+ат – крич+а,
Ыйла+ып = ыйлап плач+ут – плач+а,
Иште+ ып = иштеп работа+ют – работа+я.


Ал калчылдап тизе б_кт_ да, тегерегине кол ж_г_рт_п, жумшак нерсе таап алды - Дрожа, она присела, пошарила вокруг себя рукой и нащупал что-то мягкое.

“Боорумой! Боорумой! Боорумой!..” – кричат они, раскачиваясь в седлах из стороны в сторону (Ч.А.) - Алар ээр _ст_нд™ эки жакка термелип, “Бооорум ой, Боорумой! деп келе жатышты.

Чакчылдардын –ганча формасы:
Бул м_ч™н_н семантикасы мезгилдик маанини туюндуруп тургандыктан, орус тилинде анын варианты семантикасына жараша колдонулат да, чакчыл боло албайт. Мисалы:
Боору катканча к_лд_.
Он смеялся до слез.
Чакчылдардын – гыча формасы: Кыргыз тилиндеги бул м_ч™ аркылуу уюшулган чакчылдар – ганча м_ч™с_ менен уюшулган чакчылдар менен маанилеш, т.а. ал м_ч™л™р грамматикалык синоним катары колдонулат. Бул м_ч™н_н –гы элементи тарыхый жагынан келер чактык атоочтуктун байыркы –гу формасы менен тектеш. Бул эки форманын жакындыгы тыбыштык т_з_л_ш т_р_нд™г_ окшоштуктарынан башка маанилеринен да байкалат. Чакчылдардын – гыча формасы чект™™ катарында иштеле элек, иштелиши алдыда турган кыймылды негизги этиштин чеги катарында к™рс™т™т, а алдыда турган кыймылдын ™з_ болсо, келечекте иштел_ч_ нерсе, болочок план катарында кабыл алына тургандыгы белгил__.

Чакчылдардын –майын (ча) формасы да орус тилинде чакчыл эмес, ж™н™к™й с™з формасында берилет.
Орус тилинде бардык эле этиштерден чакчылдар жасала бербейт. Чакчылдын б_тп™с т_р_ т™м™нк_ этиштерден жасалбайт: 1) учур чактагы этиштин негизинде бирден ашык _нд__ тыбыш болбогон этиштерден:
ждать – жду,
лгать – лгу;
врать – вру;
ткать – тку;
пить – пью;
лить – лью;
бить – бью;
тереть – тру;
мять – мну ж.б.

2) негиздин акыркы з, с тыбыштары ж, ш га ™тк™н этиштерден:
Вязать – вяжу;
Казаться – кажусь;
Писать – пишу;
Плясать – пляшу.

3) –чь м_ч™с_ менен аяктаган этиштерден:
Беречь, жечь, мочь, печь, стричь ж.б.

4) –ну(ть) суффикси менен аяктаган б_тп™с т_рд™г_ этиштерден:
Гибнуть, вянуть, мерзнуть, сохнуть ж.б.

5) т™м™нк_ этиштерден:
Бежать, гнать, звать, лезть, петь, хотеть ж.б.

Айрым этиштер –учи/ -ючи суффикст__ б_тп™с формадагы чакчылдарды уюштурат:
глядючи, едучи, играючи ж.б.

Бирок бул формалар азыркы орус тилинде к™п колдонулбайт, алар байыркы тексттерде жана фольклордо колдонулгандыгын к™р™б_з.
Смотрит в поле, инда очи
Разболелись глядючи
С белой зори до ночи... (А.П.)

Азыркы адабий тилинде кенен колдонулуп ж_рг™н будучи формасы гана бар.
Орус тилиндеги б_тк™н формадагы чакчылдар ™тк™н чак формасындагы этиштин негизинен т™м™нк_ суффиксттердин жардамы менен жасалат.
^нд__ менен аяктаган негизге -в, -вши суффикси улануу аркылуу:
Откры+л – откры+в, откры+вши;
Сказа+л – сказа + в, сказа+вши;

Закончив расспросы, уполномоченный долго писал. - , испытующие поглядывая на неё и о чем-то раздумывая. -
Обняв детский бешик, Сейде все смотрела, смотрела в окно, не отводя глаз.

^нс_з тыбыш менен аяктаган этиштерге –ши м_ч™с_ улануу аркылуу:
Извлек – извлек+ши,
Привез – привез+ши.

Чакчылдар менен аяктаган с™з тизмектери эки тилде теS чакчыл т_рм™к деп аталат. Чакчыл т_рм™к бир нече с™зд™н турат да, аягы чакчыл м_ч™л™р менен б_т™т, ошолордун бардыгы биригип келип, бир суроого жооп берет да, с_йл™мд™ жайылма бышыктоочтук милдет аткарат.
Кыргыз тилинде чакчыл т_рм™кт™р этиштен мурун жайгашкан болсо, орус тилинде алар негизги этиштен мурун да (препозиция), андан кийин да (постпозиция) орун ала берет да, алар эки тарабынан _т_р менен ажыратылат.
Кыргыз тилинде чакчыл т_рм™к с_йл™м ортосунан орун алган болсо, эки тарабынан теS _т_р белгиси менен ажыратылат.

Ал, абышканын басып келе жаткан дабышын угар замат бурулуп карап, алдын тосо басты.
Затаив дыхание, мальчик вышел из-за камня, как во сне, протянув руки перед собой, подошел к берегу, к самой воде. (Ч.А.)

Кыргыз тилиндеги мисалда чакчыл т_рм™к с_йл™мд_н оросунан орун алып, эки тарабынан теS _т_р менен ажыратылса, орус тилиндеги мисалда чакчыл т_рм™кт_н бири с_йл™м башынан орун алып, ™з_н™н кийин _т_р менен ажыратылса, экинчиси с_йл™мд_н ортосунан орун алып эки тарабынан теS _т_р менен ажыратылып турат.
Чакчылдардын пайда болуу тарыхына кайрылып к™рс™к, орус тилинде алар негизги мамиленин род, сан жана ж™нд™м™ категорияларынан ажырап калган атоочтуктун кыска формаларынан келип чыкканын к™р™б_з. Мисалы, –а м_ч™с_ менен аяктаган чакчылдын б_т™ элек т_р_ (несовершенный вид) жекелик т_рд™г_, мужской жана средний роддогу атооч ж™нд™м™д™ турган учур чактагы атоочтуктун эски формасы болуп саналат.
Орус тилиндеги чакчылдардын айрымдары тактоочко ™т_п кетишет. Буга алардын синтаксистик функциясы – бышыктоочтук касиети таасир этет. Тактоочко ™т__ менен, этиштик бардык касиетинен (т_р, башкаруу ж.б.) ажырайт: жить припеваючи, читать лежа ж.б. Чакчылдан тактоочко ™тк™н мындай с™зд™р этиш с™зд™н кийин гана орун алат. Ал эми кыргыз тилинде мындай касиетке ээ болбойт. Мисалы, жыргап жашоо, жатып окуу.

Демек, кыргыз жана орус тилдериндеги чакчылдар этиштин ™зг™ч™ формалары болуп саналат да, аларды уюштуруучу атайын м_ч™л™р бар. С_йл™м тутумунда эки тилде теS бышыктоочтук гана милдет аткарышат.
Пайдаланылган адабияттардын тизмеси
Абдувалиев И., Садыков Т. Азыркы кыргыз тили. Морфология. –Б.: «Кыргызстан –Сорос» фонду, 1997.
Абдулдаев Э., Давлетов С., Турсунов А. Кыргыз тили. –Ф., 1986;
Ахматов Т.К., Давлетов С.А., ж.б. Киргизский язык. –М., 1975;
Бакеев К., ж.б. Кыргыз тилинин морфологиясы. –Ф., 1939;
Бактыбаев ^. Кыргыз тилиндеги грамматиканын этиш б™л_г_. –Ф., 1939;
Батманов И.А. Части речи в киргизском языке. –Ф., 1936.
Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили. Морфология. –Ф.: «Мектеп», 1980.
Захарова О.В. Сопоставительная грамматика русского и киргизского языков. –Ф., 1965;
Попов Р.Н., Валькова Д.П. С.Р.Я. –М.: «Просвещение», 1978.
Турсунов А.Т. Азыркы кыргыз тилиндеги чакчылдар. –Ф., 1960;
 Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили. Морфология. –Ф.: Мектеп, 1980, 186-б.









13 PAGE \* MERGEFORMAT 14115