Темазы: «Сагыш бакта сайзыравас, Сеткил бакта секперевес»

Темазы: «Сагыш бакта сайзыравас,
Сеткил бакта секперевес»
Сорулгазы: 1. Сагыш дугайында шажын философчу бодалдар. Эки сагыш, кара сагыш дугайында уругларга ыяк билиндирер, кара сагыштыӊ уржуктарын болгаш ак сагыштыг кижи – эки кижизидилгениӊ түӊнели дээрзин өөредир.
2.Уругларныӊ дыл-домаан, угаан-медерелин сайзырадыр.
3. Уругларны мөзү-шынарга болгаш күш-ажылды сагыш-сеткили-биле кылырынга, аӊаа хандыкшыырынга кижизидер.
Дерилгези: үлегер домактар, Чөөн чүк улузунуӊ шажынчы тарина алгазы, таблица.
Планы:
Ι. Организастыг кезээ.
А) уруглар-биле мендилежири.
Б) уругларныӊ кичээнгейин башкы бодунче хаара туткаш, аалчыларны таныштырар, аяк-шайже чалаар.
ΙΙ. Кол кезээ.
Башкыныӊ сөзү.
Магнитофондан ыры дыӊнаар.
Беседа методу.
Үлегер домактар-биле ажыл.
Бодап чоруур болза, артык эвес сургаалдыӊ каш одуруглары.
Сагыш-сеткил болгаш күш-ажыл.
ΙΙΙ. Түӊнел.
Чорудуу:
- Экии, уруглар!. Олуруп алыӊар! Шупту кичээнгейлиг дыӊнаӊар, уруглар. Бөгүн бис ажык класс шагы эрттирер бис. Ооӊ темазы: «Сагыш бакта сайзыравас, сеткил бакта секперевес». Ынчангаш бөгүнгү бистиӊ клазывыс шагы анаа эвес онзагай болур. Чүл дээрге бисте аалчылар – хөй башкылар олуржуп келген. Ынчангаш эргим башкылар, ада-иелер, бистиӊ клазывыс шагын сонуургап чедип келгениӊер дээш, силерге өөрүп четтирбишаан, бистиӊ-биле кады сагыш-сеткилиӊерни үлежип, аяк-шайдан ижеринче чаладывыс.
Ынчангаш клазывыс шагын дараазында аялганы дыӊнаарындан эгелээлиӊер. ( дыӊнаар)
- Ырныӊ уяны – аялгазында, сөстүӊ уяны – чеченинде – дижир болгай бис.
Ам чаа аялганы дыӊнап ора, сагыш-сеткилиӊерге чүү кирип кээр-дир азы бодал –сагыжыӊар канчап баар-дыр? Кымныӊ караанга чүү чуруттунуп келди, уруглар?
Харыылар:
- Кижиниӊ сагыш-сеткили чайгаар чиигей бээр, кандыг-даа бодал чок, кижиниӊ мээзи дыштаны берген ышкаш болур.
Аалчылардан:
- Кижиниӊ бажынга чүү-даа кирбес, чүгле ол аялганы дыӊнааш, олуруптар.
Башкы:
- Ийе. Кижи бүрүзүнүӊ бодал-сагыжы аӊгы-аӊгы –ла болгай. Сагыш-сеткил база аӊгы – аӊгы өскерлир. Ынчангаш кижиниӊ сагыш-сеткили хөлзей бээр, дүвүрей бээр азы муӊгарап, хомудай бээр дижир бис. Чогум сагыш деп чүл ол?
Сагыш – кижиниӊ психологтуг байдалыныӊ илерээшкини: уян хөөнге, кударал, муӊгаралга, дүвүрел – хөлзээшкинге алзыры азы өөрүшкү –маӊнайлыг болуру. Ындыг таварылгаларда улус «сагыжым аарып тур» азы «сеткилим дүвүреп тур» азы «өөрүп тур» деп чугаалажыр.
- А ол сагыш кандыг-кандыг болурул, ооӊ хевирлери бар бе, уруглар?
- Ак сагыш, кара сагыш.
- Эки сагыш, бак сагыш.
- Шын-дыр, уруглар. Эр хейлер!
Эки сагыш кандыг-кандыг хевирлерге илереттинерил, кым чугаалап бээрил?
( таблицаны ажыглап болур)
- Эки сагышка йөрээл, мактал, алгаг, сүзүг хамааржыр.
Йөрээл дээрге оран-чуртунга, төрээн бойдузунга, тайга-таӊдызынга чаагай күзээшкинниӊ илерээшкини. Бүгү чүве чаагай, амыр-тайбыӊ турзун дээш күзелди алгаг хевиринге көргүзер.
Алгаг (алганыг) – төрээн черинге, тайга-таӊдызынга тураскааткан мак тал, йөрээл. Алгаг каш янзы болур: Хамныӊ хаккыланырын хамныӊ алганыы дээр. Малга төл алзырын база алганыг дээр.
Мактал – алгагныӊ бир хевири, кандыг –бир чүвени делгередири, алдаржыдары.
Сүзүг (сүзүглел) – кижиниӊ чаагай сеткил сеткиири, бедик күзел күзээри болгаш аӊаа бердинери, кандыг-бир чүвени ыдыкшыды көөрү.
Ынчангаш тыва чоннуӊбо дугайында чүү деп үлегер дома бар ийик, сактып көрээлиӊерем.
Сагыштан аарыыр,
Сүзүктен экириир.
Кижи шынап-ла, эки сеткил сеткип, чаагай бодалдар бодап, сүзүглеп чоруур болза кажан-даа аарывас, багай чүвеге таварышпас.
Дараазында кара сагыштыӊ хевирлерин көрээлиӊер. ( таблицадан көрээлиӊер)
Карганыг – кандыг-бир бак уулгедикчиге хамаарыштыр эӊ кара өштүг каржы кыжаныг.
Чатка – кандыг-бир кижиниӊ ёра чок, бак үүлгедиишкининден когараан качыгдаан кижиниӊ килеӊнээн сеткилиниӊ илерээшкини.
Дүкпүртүнери – база-ла кандыг-бир бак үүлгедигниӊ ужун когараан азы качыгдаан кижиниӊ килеӊнээн сеткилиниӊ илерээшкини. Ону довурак чажып база дүкпүрер.
Ынчангаш кижилер аразында кандыг-даа кижилер чоруур. Оларныӊ сеткил-сагыштары кандыг-даа болур. Ам бир сорунзалыг кижилер дугайында бичии чугаалажыптаалыӊар. Олар кымнарыл: ыраажылар, тоолчулар, хамнар, мал тоотпалаар кижилер.
Силерниӊ билириӊер кым деп ыраажыны, тоолчуну, хамнарны, малдыӊ төлүн алзыр кижилерни сорунзалыг кылдыр бодап турар силер база чүге?
- Юлиана Ондарны, Титов Санчатты, Надежда Кууларны, Демир-оол Кежиктигни, ( чүге деп айтырар)
- Тоолчулар Тулуш Баазаӊайны, Чанчы-Хөөнү (Чүге?)
- Мокур-оол…
- Кырган-ава, кырган-ачаларын адаар. Хураган, анай алзып билир кижи бар болза, өттүндүрер. Башкы-даа күүседиптер.
- Ынчангаш оларныӊ хоюг, өткүт тааланчыг үннери, кайгамчык талантызы кижиниӊ сагыш-сеткилин холзедип, уярадып, муӊгарадыптар сорунзалыг. Чижээ, мал төлүн алзыр кырган-ачавыстыӊ сорунзазы – оларныӊсеткилиниӊ байлаанда болгаш малынга ынаанда.
Дараазында үлегер домактар-биле ажылдаалыӊар. Ийи одуругга маргылдаа чарлаптар. Кайы одуруг хөй чугаалаптар эвес, база үлегер домааныӊ утказын чугаалаар. Чугаалаан соонда башкы уругларны мактаар.
- Эр хейлер! Кончуг эки-дир, уруглар!
- Ак сагыштыг кижи – эки кижизидилгениӊ түӊнели азы эки кижизиттинген болуп турар.
«Өжээннигни өжеве»( араб )
Улуг сеткил. Адааргак сеткил. Кара сагыш. Бак сагыш. Улуг сагыш. (Чөөн чүк улустарыныӊ шажын-философчу бодалдарында)
«Кандыг бодалдар бодап турар силер – силер шак-ла ындыг силер» (индий)
«Өлүрериниӊ дугайында бодаптары дээрге-ле өлүрүкчү чорук болур» ( коран улустун)
Ынчангаш силерге мен, уруглар сарыг шажын өөредиинден буян болгаш нүгүл дугайында номчуп бээйн. Буян эки сеткилдиг, эки ажылды кылган кижилерге доктаар болгаш түӊнели аас-кежикке чедирер, а нүгүл дээрге багай сеткил сеткип, кижилерге өжээргеп, кыжанып чорааш, багай түӊнелдерге келириниӊ демдээ-дир. ( номдан номчуп бээр)
Дараазында силерге уруглар, эштериӊер бодап чоруур болза, артык эвес сургаал одуругларын силерге номчуп бээр-дир. ( уругларга номчуур)
Ынчаарга бо чоннуӊ сургаалдарын дыннадывыс. Силер бодаарыӊарга, шын-дыр бе, чөпшээрежир силер бе?
Ам силерге Айланмаа тыва улустуӊ «Ак –Сагыш, Кара-Сагыш» деп тоолунуӊ утказын чугаалап бээр-дир. (өөреникчи тоолдун утказын чугаалааш, «артык сеткил ара дужер» азы «бак сагыш башка халдаар» деп тоолда шынзыг кылдыр көргускен деп тайылбырлап бээр.)
- Кара сагыштыӊ уржуктары кандыгыл, уруглар?
- Сагыш-сеткил дүвүрээр, аарыыр.
- Кижиниӊ даштыкы хевири үрелир ( арын-шырайы, кылажы, үнү, карактарынын уу, шимчээшкиннери)
Күш-ажыл болгаш сагыш – сеткил.
Күш-ажылды сагыш-сеткил-биле кылыр, аӊаа хандыкшыыр. «Эки кылган ажыл элеп читпес алдар» Улегер домактыӊ утказын уругларга чугаалаттырар. Ынчангаш сагыш-сеткил-биле күш-ажыл быжыг харылзаалыг деп түӊнээр. Бодунга тааржыр ажылды, мергежилди тып алыры база-ла сагыш-сеткил-биле болур.
Түӊнел. Ынчангаш бо кичээливисти түӊнеп тура, сагыш-сеткилиӊер хоозургай эвес, байлак, чаагай, хей-аъдыӊар бедик, угаан-бодалыӊар арыг болуруӊарны күзээр-дир бис.
Ажыглаан литература:
«Амыдыраарыныӊ угаадыы»
«Улусчу педагогика»
А.С.Шаалы «Кыстыӊ будужу»