Конспект урока по крымскотатарской литературе на тему «Френкистан мектюплери» (10класс)

Нутукъ инкишафы
Мевзу. «Френкистан мектюплери» эсери узеринде чалышув.
Макъсат. Эсердеки инсан арекетлерини тарифлемек ве талиль этмекни огретюв, къарамангьа бакъып озь шахсиетине меракъ уятмакъ ве баа бермекни огретмек, иджадий ве мантыкъий къабилиетини, нуткъуны инкишаф этмек.
Корьгезме. Иджадий суаллернен карточкалар, харита, «Гюль-Баба Азизи» ресими.
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫI.Тешкилий къысым.
II.Эв вазифесини сорав. Эсерни толусынен окъугъанларыны бильмекичюн вакъиаларнынъ илерилеви сорала. (Талебелер отургьан ерлеринден«зынджыр олып» джевап берелер.
а) Агьзавий шекильде суаль-джевап.
Аббас Вена шеэрини бегендими? (Пек мемнюн, теэсуратлы къалды.)
«Гюль-Баба Азизи»ни не ерден къыдырдылар? (Вена консулхане-синден, буюк медресе муаллимлеринден).
Вамбери акъкъында малюматны кимден алдылар? (Муаллим, венгриялы фрэнктен).
«Гюль-Баба Азизи» не ерде эди? (Венгрияда.)
Вамбери оларны насыл къабул этти ве насыл насиат берди? (Фрэнкистанда окъумакъ бильги алмакъ кереклигини тевсие эте).
Аббас Парижде неге огьрады? (Хырсызгьа.)
Клод Рено насыл адам эди? (Уста хырсыз)
Аббас не ичюн Жозефинанен айырылышгы? (Къызнынъ арекетлерини бегенмеди).
9.Мусью Шалоннен насьгл таныш олды? (Медресе ее тиджарет эвинде.)
10.Аббас Медреседе не япа эди? (Эм окъуй, эм окъута, терджименен огьраша.) ве иляхре.
б)Язгъан планлары тешкериледжек. Девамы бойле ола биле:
Аббаснынъ Мусью Шалоннен таныш олувы.
Аббаснынъ Маргаритагьа мунасебети.
Аббаснынъ делял иле кезинтиси.
Тул къадын иле субети ве къадыннынъ Аббаскъа ярдымы.
Къадыннынъ олюми.
Аббас апсханеде.
Суд, махкеме. Аббаснынъ къуртулувы.
в)«Оджа-талебе» шекильде субет.
Субет. Эсернинъ мундериджесинден бильгенимиз киби муэллиф роман къурулышыны Аббаснынъ икяелери, ички монологы ве диалоглардан тешкиль эте. Сиз буны насыл анъладынъыз? Не ичюн бойле успюпнен язылгъан? Эсернинъ мерагъыны арттырмакъ ильксебеби олса, эсернинъ къысымлары мектюплерден тизильген, бу мектюплер санки динъпейиджиге джевап киби. Аббас муэллифни окъуйыджынен багълай. Муэллифнинъ макъсады бойле шекильде, кенди тюшюнджелерини, арзу-истеклерини, амеллерини беян этмек. Амеллери, бильгилери ве арекетлерининъ актуаллигини эр бир мусульмангьа анълатмакъ истеди.
III. Оджа сёзю. Бугунь, биз «Фрэникистан мектюплери» эсери узеринде группаларгъа болюнип чалышаджакъмыз.
Иджадий иш. (Сыныфны 4 группагъа болип, оларгъа суаллер олгъан карточкалар даркъатыла. Карточкалар талебелернинъ севиесине бакъып бериле, я да талебелер озьлери чекип алалар. Оджанынъ истегине коре). Талебелер суаллерге джевап язмакъ кереклер, малюм вакъыттан сонъ джевапларыны къорчаламакъ кереклер. Эр бир талебе иштирак этмели.
Карточка № 1.
а)«Молла Аббас» романынынъ «Фрэнкистан мектюплери»къысмындаки образлар системасыны тизинъиз.
б)Оларны характерлеген цитаталарны язынъыз.
в)Олар акъкъында озь фикирлеринъизни беян этинъиз.Карточка № 2.
а)Не ичюн Аббас башкъа къараманларнен багълана? Я да Аббаснынъдигер къараманларнен багъланув себеплери.
б)Буаллардан сиз нелерни огрендинъиз? Инсан насыл олмакъ керек?Фикирлеринъиз (Аббас насыл принципте иш тута?)
Карточка № 3.
Ичтимаий алы (эвли, я да эвленмеген).
Яшы.
Тыш къыяфети (урбалары).
Биографиясы.
Характерини аныкъ косьтерген арекетлери ве оларгьа баа берюв.
б)Молла Аббаскьа муэллифнинъ мунасебети.
в)Сиз насыл фикирдесиз? Аббас аятта догъру ёл тутамы?Карточка № 4.
а)Аббаенынъ мусбет ве менфий чизгилерини, я да арекетлериникосьтеринъиз?
б)Оларны мисаллерйен къыяс этинъиз.
в)Аббаенынъ ички монологлары сизге нелерни анълата?
Эр бир группанынъ джевабындан сонъ оджа нетидже чыкъара. Группалар джевапларыны тахтада язып етиштирмеселер бири-бирине дефтерлерини берип джевапларыны кочюрмелилер.
Екюний субет.
Суаль-джевап:
1.Молла Аббас Гаспринский олгъаныны насыл бильдинъиз?(Гаспринскийнинъ ве Молла Аббаенынъ фаалиети тенъештириле).
(Мисаль: экиси де Францияда эм окъуй, эм чалышалар ве иляхре.)
2.Харитада Аббас булунгъан мемлекетлерни (шеэлерни) косьтеринъиз.Эр бирини тарифленъиз (эсерден язгъан тасвирлерини окъумакъ кереклер).
Эсернинъ мевзусы. Сеяхатлардан алгъан теэссуратлары, билыилеринен пайлашув, девлетлерни, ыркъларны, миллетлерни бири-бирлеринден фаркъы, шахенынъ кемалаткъа етишюви, достлукъ, севги, дин, къадынлыкъ, бильги ве иляхре.
Эсернинъ фикири. Ватанына, миллетке, динине садыкълыгьы, инсан аятында илим-феннинъ эмиети ве ери, истекле арекетте булунып кемалаткъа иришюв, тарихы, медениетини огренюв. Ахлякьий, темиз инсан олып етишмеге чагъырув.
Эйилик ве саф мунасебетлернинъ кучю, бахтлы я да бахтсыз олмакъ инсаннынъ озь элинде олгъаныны анълатмакъ.
Баалав.
VI.Эв вазифеси. Иджадий ишке азырлыкъ корьмек. Рефератныекюнлемек ве къорчаламагьа азырланмакъ.
Карточкаларнынъ джеваплары бойле олмасы мумкюн.
Карточка № 1.
а) «Фрэнкистан мектюплери» къысмынынъ образлар системасы:
Молла Аббас, Жозефина, Генрих, Вамбери, венгриялы муаллим, Клод Рено, Мусью Шалон, Маргарита, тул къадын, махкемеджи.
б)«Молла Аббас» эсерининътолу къысмындаи цитаталар тапмзлылар.
в)Юкъарыда адларь! анъылгъан къараманлар Аббаста чокътеэссураткъалдыргъан шахслардыр ве опар эр бири озьджесине Аббаскьа тесирэтелер, оны пишкинлетелер.
Карточка № 2.
а)Аббаенынъ илимге, марифетке олгьан мерагьы, ынтылувы, арзусыоны дигер къараманларнен багълай. Мисаль Франциягъа олгьан мерагьыоны Жозефинанен багълай; тарихий ерлернинъ зиярети, огренюви Вамбери,Генрих, Клод Ренонен багълай, Аббаенынъ тиль бильгиси Мусью Шалонве Маргаританен якъынлаштыра.
б)Бу корюшювлернинъ эксериси гузель теэссурат къалдыра, оны эртарафпама осьтюре. Амма менфий алда екюнленелер. (Жозефинаненайырылышты, Генрихнен къавгьалашты, Рено-— хырсыз оягъаны беллиолды, тул къадын — махкеме, Маргарита ве Шалон — севги белясы).
в)Бу аллардан белли ола ки, инсан эр шейге азыр олмакъ керек.Кендисини яхшы огренип дигер инсанлар арасында озюни алып бармагьабильмек керек. Тек озь фикирлери иле дегиль, дигерлернинъ фикирлеринеде къулакъ асмакъ керек. Эр шейнинъ мусбет ве менфий тарафыолгъаныны козьдетутып, иш корьмек. Бильгиге олгьан арекети, ахлякъыоны эрдаим къолайсыз аллардан къуртара.
Карточка № 3.
Аббаенынъ характеристикасы:
а)Эвленмеген, 22 яшында, орта бойлю, чалма ве узун халат кийген,бабасындан къалгьан парапарны сеяхаткъа сарф этмеге кг>арар эте. Аббаскендине инангъан, дини, миллетине садыкъ, хош тербиели, мерд,бильгисевер, огренмек ве огретмек ичюн эр шейге азыр, зевкълы,ферасетли, тарих ве медениет иле меракълангъан, тили зенгин, догърусёз. Такъдир Аббасны чешит алларгъа къоя ве сынай, о, енъильмей, кендиарекети иле эр шейни енъе, даяна, къызнынъ арекетлеринден, фикирюрютювинден мемнюн олып.Жозефинаны ёлдаш сайлагъаны, акъикъийэр, мердлигини косьтерип никяхле эвленгени, къалым, бахшышлар берип,келишме кягъыты тизгени, урбасыны авуияырмагъа разы олмагьаны онынъозь принциплерине садыкъ олгъаны, огренип, билыилеринен пайлашкъаны,баа бергени онынъ конкрет бир макъсаткъа интылгъаны ве тюшюнджелиинсан олгъанындан хабер берелер ве иляхре.
б)Муэллифнинъ Аббаскьа олгьан мунасебети окъуйыджынытюшюнджеге далдырта. Эбет Гаспринский кенди адындан керекли киби икяеэтее бу къадар мерагьы, къыймети аз олур эди. Аббаенынъ Ташкенттенолгъаны терен гизли манаташый, окъуйыджынынъ мерагьыны арттыра, 22
яш олгьаны, тасилли олгьаны ве аятта бир макъсаткъа иришмек истеги олгъаныны ве кендисинден келип чыкъаракъ дигерлерге орьнекэте,
в) Аятта эр бир инсан озьджесине ёл тута. Мында Аббаснынъ туткъан ёлу догьру (эксерий) чюнки онынъ арекетлери акъикъий аятта адамлар арасында ола биле, амма чешит макъсатта, чешит алда екюнлене. Гаспринский буюк бир макъсаткъа иришмек ичюн белли бир теджрибе алмакъ, сынавдан кечмек кереклигини мисаль эте.
Карточка № 4.
а)Аббаснынъ характери:
Мусбет МенфийДогьрусёз КуньджюАкъыллы КъызматабанТербиелиАдий, саде
Акъикъатсевер Инат Ферасетли, зекяветли Дикъкьатсыз Зевкълы Арекетчен Бильгисевер Мерд
Мертебели, виджданлы
б)Молла Аббаснынъ харектери тасвирленгенде олдукъча аятий чизги-лерни тасвирлемеге тырышкъан, мусбет чизгилернинъ эмиети, тесирикучьлю олгьаны бизге орьнек ола. (Гаспринский арзу эткен джемиеттебойле чизгили инсанлар олгъаныны истей).
Мисаль Аббас кимнен къонушса да, ачыкъ, догьру манада сёйлеше. (Базы инсанлар бойле ачыкълыкъ, догьрулыкътан озь менфаатыны козьлеп файдаланалар). «Языларымдан бир-эки ал малюм олса да, файдадыр...», «Эр ве къадын бири-бири ичюн ниметдар. Лякин тенхаджа махаль де булмалы. Бойле ашикярярашмиюр...», «Эвеля—-чагьырды, экинджиси— гузель бир къыз, учюнджиси—тюркчейи билип меним иле сёйлеше бильсе, дердюнджиси — бойле бир сеферде вакьытны хош кечирмек керек, дахи себеп чокъ, лякин бунларда етер.,.».
«Ким сувсап сув булурда, ичмез...
Ким гуль корюр де, гуле бакъмакъ истемез?!» «Бичаре шакирди нафиле байлап утандырдым. Бу айып шей, яхшы олмаз...». «Пардон мусью» —дедим, яни айып буюрма, эфендим, демектир ве иляхре.
в)Эсерде энъэмиетл и ибарелер Аббаснынъ ички моналоглары. Буларнено, бизлерни малюм ал акъкъында тюшюнмеге (айтмагъа) огрете. Мисаль:«.. .Ашайджагъы элялдан кесолундыкъта, инсан арам ёлундан къачаджагьы шубесиздир». Незаретчининъ бу сезлерини фикир идуп ве Ташкентте ве сайр
ерлерде корьдюгим хырсызлар ве огърулар — эп начар (чаресиз) надан (джахиль) кишилерден олдукъларыны назар теджрибее алдым...».
«Я, Рабби! Я, Худа! Бу не мушкюль алдыр, бу? Достлар, бильдиклер бу газетейи окъуп, хабер олуп, банъа лянет окъуп нефрет идеджеклер! Вай, къара языларым, вай. ,!» ве иляхре.
«Молла Аббас» зсерининъ «Фрэнкистан мектюплери» къысмы ичюн къошма малюмат ве иджадий вазифелер.
«Фрэнкистан мектюплери» къысмында тасвир этильген девлетлер ве шеэрлерни эсерде олгьаны киби тафсилятлы тарифленъиз. (Бу девлет не ерде ерлешкен, лайтахт шеэри, тыщ къыяфети, эалиси эркеклери, къадынлары; яшайыш тарзы, тасили, диии, дюньяда туткъан ери).
Эсердеки инсанларнынътасвири. Тасвирнинъ ролю. Къараманлар насыл эдилер (тыш къыяфети, яшы, мезхеби, дини, яшайыш тарзы, характери)?
Тасиль акъкъында айтылгьан парчаларны язып кельмек веталиль этмек.
Эсерде анъылгьан аталар сёзлери, айтымлар ве ибретли ибарелерии язып кельмек.
Эсер боюнджа мусульман насыл олмасыны тарифленъиз.
Аббаснынъ монологларындан алгъан тезссуратынъыз.
Эсернинъ болюклеринден сиз бегеигеи парчаны анълатмакъ.
Эсерден инсан характерини тарифлеген сёзлер ве ибарелерии язып алынъыз.
Эсернинъ къурулышыны тизинъиз (композиция, кульминация).
10.Романнынъ «Фрэнкистан мектюплери» къысмыныньталили.
Реферат мевзулары.
1.И. Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романынынъ «Фрэнкистанмектюплери» къысмында тасвирнинъ эмиети.
Щу эсерде илим-фен ветербие меселесининъ ачыкъланувы.
«Молла Аббас — мен севген къараман».
4.«Фрэнкистан мектюплери» къысмында къадынлар мевзусынынътасвир олунувы.
5.«Фрэнкистан мектюплери» къысмында аталар сёзлерининъ ери.
6.«Френкистан мектюплери» эсеринде мусульманлыкъ мевзусынынъачыкъланувы.
7.Молла Аббаснынъ аятында севгининъ ролю.