Музыка саба?ынан ашы? саба? Н?р?иса Тілендиев шы?армашылы?ы

Сабақтың тақырыбы: Нұрғиса Тілендиев шығармашылығы. «Ата толғауы» тыңдау. «Әке туралы жыр» үйрену.
Мақсаты:
а) Нұрғиса Тілендиевтің өмірі мен шығармашылығы туралы қысқаша мәлімет беру.
б) Оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамыту, ән иірімдерін дұрыс ести білу, мелодиялық ерекшеліктерін сезіну қабілеттерін дамыту, әнді дұрыс орындауға машықтандыру
в) Шығарманы тыңдатып, әнді орындату арқылы оқушыларды адамгершілікке, әкелерге деген сыйластыққа, оларды құрмет тұтуға тәрбиелеу;
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,баяндау, топтастыру, үйрену;
Сабақтың көрнекілігі: күйтаспа,интернет жүйесі, интерактивті тақта, баян;
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі: Оқушыларды түгендеп, сабаққа әзірліктерін тексеру;
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау
Қазақстанда кәсіби вокалдық музыка ән-романс жанрынан бастау алады.
Романс – испан ақсүйек қауымының поэтикалық-лирикалық әні, әннен гөрі күрделірек.
Қазақстандағы ән-романс жанрына алғаш жол салған композиторларды кім атап береді? Суреттері көрсетіледі. Ал Латиф Хамиди кім? Қазақ кәсіби музыкасының негізін салушылардың бірі. Ол Б. Ғизатовпен бірлесіп тұңғыш “Домбыра үйрену мектебі” атты кітап жазды.
Л. Хамиди – атақты “Қазақ вальсі”, “Бұлбұл” әндерімен қатар, “Отан”, “Аққу”, “Алтын бидай”, “Романс”, “Алматы”, “Бейбітшілік туы берік қолда”, “Лаула, костёр”, “Жайлауым – бақша жайнаған”, сынды ән-романстар жазған композитор. Л. Хамиди – Қазақстандағы вальс жанрының негізін салушы
Дауыс жаттығуынан кейін «Қазақ вальсі» әнін орындау. Л.Хамиди – ұлты татар болғанымен қазақ кәсіби музыкасының дамуына көп үлес қосты. Ол өзінің “Қазақ вальсі”, “Бұлбұл” әндерімен жұртшылыққа танылды. Бұл әндерді атақты бұлбұл әнші апамыз Б.Төлегенова орындады. Л.Хамиди бізге ғажайып, ән мұрасын қалдырды. Оның әндерінің қай ұрпаққа да берері мол.
ІІІ. Ал, енді мына бір суретке назар аударайықшы, сендерге таныс па? Дұрыс айтасыңдар.Бұл Нұрғиса ағамыз.
Ал, Нұрғиса ағамыз туралы кім не айта алады? Сендерге ізденуге тапсырма берілген болатын.
Нұрғиса Тілендиев 1925 жылы 1 сәуірде Алматы облысы Іле ауданының Шіліккемер ауылында дүниеге келді. Дарынды композитор, дирижер және домбырашы.Ол фольклорлық-этнографиялық « Отырар сазы» оркестрін құрып, көркемдік жетекшісі және бас дирижері болды.
Н.Тілендиев-халыққа кеңінен танымал «Алатау», «Құстар қайтып барады», «Әже туралы ән», «Өз елім», «Әке туралы жыр», «Саржайлау», «Кел,еркем,Алатауыма», Абайдың сөзіне жазылған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» ән-романстарының, «Ата толғауы», «Көш керуен» көптеген күйлердің авторы. Оның оркестрге арналған «Махамбет», «Арнау», «Жеңіс салтанаты» сияқты көлемді поэмалары бар. Дұрыс айтасыңдар, балалар.

(11-15 слайдтар)
ІҮ. Жолдасы Дариға апамызда Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, киноактриса, сазгер. "Қазақфильм" киностудиясының 2 жылдық курсын, Абай атындағы ҚазПИ-ді бітірген (1980 ж.). Алғаш рет "Қазақфильм" киностудиясында түсірілген "Құлагер", содан кейін "Ақ машина", "Алтыжасар Алпамыс", "Қоштасқым келмейді", "Жамбылдың жастық шағы", тағы басқа көркем фильмдерінде әр түрлі рөлдерді орындады.
Ү. Дариға апамыздың Нұрғиса ағамыз туралы айтқан әңгімесіне назар аударайық (интернет)
ҮІ. Нұрғиса ағамыздың Жамбыл атамызға арнап шығарған күйі - «Ата толғауы» тыңдау. Нұрғиса Тілендиев жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың жақын туысы болып келеді. Өмірден өтерінен бір жыл бұрын ол Жамбыл мазарына барып: «Ата, маған қасыңнан бір метр жер берші, өзіңді күзетіп жатайын» деп сөйлейді. Бір жылдан кейін көз жұмбас бұрын: «Мені Жамбыл атамның жанына қойыңдар.деген екен.
Бұл күй-поэманы мұқият тыңдап, сипатын айырамыз. Қандай аспапта орындалды? Жеке аспаппа,әлде оркестрме? Темп қандай? Бұл күй Нұрғиса ағамыз құрып кеткен «Отырар сазы» оркестрінің орындауында тыңдадық. Қазіргі жетекшісі Нұрғиса ағамыздың қызы Динара (Дінзухра) Тілендиева.
ҮІІ.Сазгердің Тұманбай Молдағалиевтің сөзіне жазылған «Куә бол» әні айлы түнде дүниеге келген. Нұрғиса Тілендиев жұбайы Дариғаға арнаған.
«Куә бол, жұлдыз,
Куә бол, айым,
Куә бол, Алатауым!» - деп өзінің аппақ мөлдір сезімін ән арқылы жеткізген екен.
« Куә бол» әнінен Р.Рымбаеваның орындауында үзінді тыңдау,орындау
Көзімді жұмсам да көрем сеніЕседі арманның қоңыр желіКуә бол, Алатау, бақытымаКуә бол, көк терек көлеңкелі
Куә бол, жұлдызКуә бол, АйымКуә бол, Алатауым!
Көп іздеп мен бүгін оны таптымБастадым бір әнін махаббаттыңАқ қайың аялап арманымдыКуә боп, көк өзен, күліп жатты
Енді мына бір суреттерге назар аударайықшы, Бұл қай кинофильм? Суреттері көрсетіледі.
Осы кинофильмге Нұрғиса ағамыз күй жазған екен, содан үзінді тыңдайық , кинодан үзінді тыңдау, көру. Бұл қандай күй? Мұнда не суреттеледі? Аққу күйі.
ҮІІІ. Үйге сендерге әке туралы ән, тақпақтар жаттап келу тапсырылған еді, оқушылар айтып береді.
ІХ. Мақалды жалғастыр
1.Әке көрген оқ жонар,
...
2. Әкесі бардың арысы бар,
Ағасы бардың ...
Інісі ...
3. Әкең өлседе …
4. Әкеден безген … Анадан безген …5.Әке жүрегі таудан үлкен, …6. Әке балаға …
7.Әке- асқар тау,
Ана - …
Бала - …
Х. « Менің әкем» тақырыбында эссе жазып келу тапсырылған еді . Оқушылар оқып береді.
Гүлнұр Оразымбетова апамыздың орындауында ән тыңдау. Бұл қандай ән? Сендерге таныс па? Не туралы айтылады? Олай болса осы әнді барлығымыз қосылып айтып көрейік. «Әке туралы жыр» сөзін жазған: М.Шаханов.
Дыбыс ұзақтықтары: Әуен – саздардағы дыбыстар бір-бірімен түрлі биіктіктерімен ғана емес, сондай-ақ түрлі айтылу, естілу ұзақтықтарымен де ерекшеленіп ажыратылады. Нота белгілері музыкалық дыбыстардың биіктігі мен ұзындықтарын бірден қатар көрсетіп тұрады. Дыбыс ұзақтықтары мынадай белгілермен белгіленіп, есептеледі.

ХІ. Музыкалық диктант
х = 1и + 1и + 1и + 1и
х= ? (қандай ұзақтықтағы нотаға тең?)
х= (1и + 1и + 1и + 1и):2и
х= ? (қандай ұзақтықтағы нотаға тең?)
х= (1и + 1и)- 1и
х= ? (қандай ұзақтықтағы нотаға тең?)
х = (1+и +1 +и)
х = ? (қандай ұзақтықтағы нотаға тең?)
ХІІ. Сабақты бекіту .


ХІІІ. 1965 жылы ол кезде ҚР Еңбек сіңірген өнер қайраткері деген атағы бар ұлы сазгер Нұрғиса Тілендиев Қазақфильм киностудиясында музыкалық бағдарламалардың бас редакторы қызметін атқарған екен. Бірде жұмыстан шығып, көңілсіз күйде үйіне қарай тартады. Сірә, жұмыста бір дүниеге көңілі толмаса керек. Алматыдағы 28-Панфиловшылар саябағына аяңдай келіп, орындыққа отырып, айналасына қарай бастайды. Кенет көзіне ұшып жүріп, ағашқа келіп қонған тырна түседі. Жаңа қонған тырнаға ағашта отырған өзге құстар, оның ішінде қарғалар тыныштық бермейді. Қайта-қайта келіп, шоқып, мазасын алады. Құстардың бұл әрекетін көрген сазгер: «Адам мен құстың өмірі қандай ұқсас» деген ойға келеді. «Жер бетінде адам баласы бір-біріне сұстана қарап, қызыл сөзге жол біріп, бір-бірін көре алмай, қудалап жатады. Бұл әрекет құстардың да өмірінде бар екен-ау. Тырнаны қарғалар отырғызбай қойды. Мен болсам, көзге жас алып, үйге қарай беттедім» - деп үйге келген бойда саябақтағы жағдайды жары Дариға Тілендікелініне айтып береді. Саябақтағы оқиға сазгер жүрегінде қалып, көңіліне тигені соншалықты, ол «Құстар қайтып барады» әнін дүниеге әкеледі. Нұрғиса Тілендиев ағамыз қайтарының алдында мені «Құстар қайтып барады» әнімен шығарып салыңдар» деп аманат сөздерін айтқан екен. Осы әнді Нұрлан ағамызбен қосылып орындап жіберейік.
ХІҮ. «Н.Тілендиев жазған ән-күйлер тыңдаушысын қуанта да алады, жұбата да біледі; толғандыра отырып ойландырады; әлдилей отырып әдемі әсерге бөлейді, онда атадан балаға мирас болып келе жатқан адамгершілік асыл қасиеттер, инабат иірімдері, мейірім мен рахым шапағаты жаныңды баурайды; онда мұқалмас жігер, қанаттандырар қайрат, өрлік пен өжеттік, ұлттық рух, намыс бар; меніңше, Тілендиевтің ән-күйлері бүгінгі тыңдаушысын қалай бейжай қалдырмаса, енді он, жиырма, жүз жылдан кейін де дәл бүгінгі құдірет күшін солай сақтайды; өйткені ол ықылым заманғы бабалар рухымен, арман – мақсатымен сабақтас» .Н.Назарбаев.
Міне, балалар кейінгі ұрпағына осындай тамаша туындылар,өрлік пен өжеттілікке,адамгершілікке, сүйіспеншілікке тәрбиелейтін ән-күйлерін қалдырған Нұрғиса ағамызды біз ешқашан ұмытпаймыз.Оның әндері мәңгі шырқала береді.
ХҮ. Тест жұмысы
1.Мына күйлердің ішінен Нұрғиса күйлерін ата.
а) Ақжелең. Кіші Қаратөс. Балжан қыз.
ә) Әлқисса. Ата толғауы.Аққу.
б) Адай. Сарыарқа. Серпер.
2. Нұрғиса әндерін тап.
а) Сағындым Алматымды.Әгугай домбыра.
ә) Ақ бантик. Қайықта: Қайдасың.
б) Саржайлау. Өз елім. Алатау.
3. Н.Тілендиев басқарған оркестрді ата.
а) Отырар сазы.
ә) Құрманғазы.
б) Симфониялық оркестр.
4. Н.Тілендиевтің туған жерін ата.
а) Жамбыл облысы Байзақ ауданы.
ә) Алматы облысы Іле ауданы.
б) Қызылорда облысы Шиелі ауданы.
5. Н.Тілендиевтің күй поэмалары.
а) Дайрабай. Құдаша думан.
ә) Ақсақ құлан. Мерекелік күй поэмалары.
б) Мүрагер. Махамбет.Жеңіс салтанаты.
6.Сүйген жары Дариғаға арнаған шығармасы.
а) Көңілді бикеш.
ә) Сүйген жар.
б) Ақмаңдайлым.
7.Қай кинофильмде Нұрғиса шығармалары орындалады.
а) Құлагер. Көшпенділер.
ә) Алты жасар Алпамыс.Алдаркөсе.
б) Қыз Жібек. Менің атым Қожа.