Адым-сывым чажыттары (внеурочная деятельность)

Открытый урок для учителей начальных классов города.
Учитель Мартына Тамара Самбылдаевна (учитель высшей категории)
2ж класс 13февраля 2014г.
Тема: Адым - сывым чажыттары.
Сорулгалары:
Бодунун адынын кандыг дылдан келгенин, кандыг утканы илередип турарын билип алыры.
Ада-иезинин тывыскан адынга хундуткелди болгаш хамааты чоргааралды оттурары.
Экранда «Кым мен? Чуге?Кайыын мен?» деп айтырыглар бар.
Дерилгези:
Улегер домактар, мультимедиа, шулуктерАрнын чуур,
Адын бодаар.
Аныяандан адын камна.
Куш толу каяа-даа ужар,
Кижи толу каяа-даа чоруур.
Организастыг кезээКичээлдин темазы болгаш сорулгазы- Уруглар, мен силерге Александр Шоюннун тывызыын номчуп берейн, кичээнгейлиг дыннааш, айтырыгларга харыылаар силер аа.
- Ылым-чылым дурлу берген чыткылаар-даа, ынчап чыда тура халааш оглангылаар. Оон соонда шурагылап, оюн ээрээр.
Талыгырда шимээн-даашты дыннап кааптар, таан дыыжы кулактарлыг шынчы оннук!
Леонид Чадамба «Кым-дыр мен?»
Ынак чылыг бажынныг мен –
Ыяш дыттын конгулу ол.
Тодуг, чаагай чемиштиг мен –
Тоорук болгаш чочагай ол.
Эр-хейлер, шын-дыр. Баштайгы дириг амытанны чуу дидинер? Ийи дугаарын?
- Силер ол дириг амытаннарнын чулерин адап тур силер?
- Аттарын.
- Шын-дыр. Ынчангаш богунгу кичээлге чулернин дугайында чугаалажыр-дыр бис?
- Аттар дугайында.
- Боданып корунерем, уруглар, ат деп чул ол? (уругларнын харыылары)
- Ат чок болза бис долгандыр турар бугу чуулдерни болгаш кижилерни ылгап шыдаар бис бе?
- Кичээливистин адын номчуп корээлинерем «Адым-сывым чажыттары»
- Бо кичээлге чуну билип алыр бис? Номчуптаалынарам.
Кым мен? Чуге? Кайыын мен?
3. Ыры «Кызым сен бе, оглум сен бе?»
- Ырыда чунун дугайында ырлап турар-дыр?
- Ийе. Ие кижи ам чырык черге торуттунер чаш толун оол болур бе, кыс болур бе деп манап турар шежил. Чаш уруг коступ келирге, анаа чуну тыпсырыл?
- АтДыннадыглар.
Ат… Чырык чер кырынга коступ келген чашка ада-иезинин, чоок кижилеринин тывыскан ады оон чурттап эртер амыдыралы-биле холбажып, салым-чолу оон база-ла хамааржыр.
Бистин ада-огбелеривис чаш толге атты шажын чудулге-биле холбап тысып чорааннар. Амгы уенин улуг назылыглары колдуунда-ла товут, моол уктуг аттарнын эдилекчилери. Чижээ: Чап, Чимит-Доржу, Севил, Долгар, Серен, Кунзенмаа дээш оон-даа оске.
Тывалар оол, кыс уруг деп состерни немеп тургаш адап турган. Чижээ: Чечек-оол, Чечекмаа, Чечек-кыс, Биче-кыс, Биче-оол дээш оон-даа оске.
Уруг-дарыы аарыычал болза аза-четкерден чажырар, ойзур сорулга-биле чараш аттар-биле база адавас, шола ат-биле адап чорааннар. Ол шола атты арын-шырайынын, хевир-дурзузунун, чузуну-биле адап турган. Чижээ: Кара-оол, Сарыг-оол, Кок-оол, Бызаакай, Хураганмай дээш-ле баар.
Уенин агымынын аайы-биле Россияга каттышканындан эгелээш, ада-иелер уруг-дарыын орус аттар-биле адап эгелээн. Чижээ: Света, Рита, Зина, Дина, Володя. Валера…
Боттарынын хууда болгаш долгандыр турар кижилернин аттарынын алыс утказын, тоогузун билир кижилер кончуг эвээш болуптурар.
А бистин эдилеп чоруурувус аттар хой-хой чылдарда тургустунуп, ангы-ангы чоннарнын чанчылын, чудулгезин, чогаадыкчы уран чоруун база тоогулуг кожа-хелбээ харылзааларын коргузуп чоруур.
Боттарынын аттарынын утказын чугаалаар.
Эки-даа, багай-даа чувени кылып каарга, кижинин адын адаар, адазын айтырар.
Тыва чоннун тоолдарында танышпас кижилер таваржы бергеш, албан «Адан адаан адын кымыл? Иен торээн черин кайдал?» деп айтыржыр.
Силер клазывыска чаа оореникчи келген болза бир дугаарында адын айтырар ийик силер бе?
Кончуг хурежир могелерни база дораан адын айтырар, адазы кым боор деп сураглаар. Ынчангаш бо шулукту шупту денге номчуптаалынар.
Ада-иен тыпсып берген
Адынга сен толептиг бол
Ада-салгал ызыгууруАдан адын сактып чору!
Куш толу каяа-даа ужар
Кижи толу каяа-даа чоруур.
Лориса Ооржак – 2004 чылдын Афины хоорайга болган Олимпий оюннарынга 5-ки черни алган, делегейнин 2 дакпыр монгун медалынын эдилекчизи, Европанын 3 дакпыр чемпиону, Россия чемпиону.
Елена Достай (Тутатчикова) – 1996 чылда Атланта хоорайга болган Олимпий оюннарынын киржикчизи, делегейнин монгун болгаш хулер медальдарынын эдилекчизи, Европанын 2 дакпыр чемпиону, ССРЭ-нин чемпиону.
Опан Сат – делегей кубогунун эдилекчизи, Европанын 3 дакпыр чемпиону, делегей чергелиг маргылдааларнын тиилекчизи болгаш.
Михаил Оюн –2012 чылдын Паралимпий оюннарынын хулер медалынын эдилекчизи, Европанын чемпиону, Россиянын хой дакпыр чемпиону.
Оореникчилернин боттарынын чедиишкиннерин база эштеринге чугааладыр.
Х. Белек, М. Сандан, Б. Ринчен, Д. Виктор, С. Анита, М. Кудер.