Ризаэддин ф?хреддин и?атында гомумкешелек кыймм?тл?рене? чагылышы

Ризаэддин Ф‰хреддин иGатында гомумкешелек кыймм‰тл‰ренеS чагылышы.

Кил‰ч‰к буын яшьл‰ребез ™чен авыру килеш к™н-т™н
с‰гатьл‰р _тк‰реп язып утырдым, ™метл‰н‰м:
хезм‰тем сынык к_Sелл‰рг‰ шифа k‰м якты нур булыр.
Р.Ф‰хреддин
Яшь буынны т‰рбиял‰_ м‰сь‰л‰л‰ре, гаил‰ бел‰н м‰кт‰п, т‰рбия бел‰н хокук м™н‰с‰б‰тл‰ре элек-элект‰н кешелек д™ньясыныS игътибар _з‰генд‰ булган.
М‰с‰л‰н, борынгы римлел‰р, балага иS яхшы, иS камил т‰рбияне тик гаил‰ ген‰ бир‰ ала k‰м гаил‰ ген‰ бирерг‰ тиеш , дип уйлаганнар. Борынгы греклар ис‰ мондый ™стенлекне м‰кт‰пк‰ бирг‰нн‰р. Шул д‰вер философы Платон да, балага иS д™рес т‰рбияне тик д‰_л‰т м‰кт‰бенд‰ ген‰ бирерг‰ м™мкин , шуSа к_р‰ аны Gиде яшьт‰н шунда торгызып укытырга кир‰к, дип санаган.
ХVIII гасырда яшь буынны т‰рбиял‰п _стер_г‰ караш _зг‰р‰ башлый. Педагогикага нигез салучыларныS берсе Иоkанн Песталоцци кешелек д™ньясын баланы гаил‰д‰ хезм‰т ярд‰менд‰ т‰рбиял‰_ юлы бел‰н савыктырмакчы була. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов кебек революцион-демократлар ис‰, баланы т‰рбиял‰_ гаил‰ бел‰н м‰кт‰пт‰ алып барылырга тиеш, дип санаганнар. К_ренекле татар м‰гъриф‰тчел‰ре Ш.М‰рG‰ни, К.Насыйри, Р.Ф‰хреддинн‰р фикеренч‰, бала т‰рбиясе ™чен гаил‰неS берд‰млеге, ныклыгы, ананыS бала Gанлы, укымышлы, м‰д‰ниятле булуы т™п шарт.
Олуг галим Ризаэддин Ф‰хреддиннеS т‰рбия темасына багышлап язылган хезм‰тл‰ре кешелек д™ньясы ™чен ‰йтеп бетерм‰слек зур кыймм‰тк‰ ия. Бу хезм‰тл‰р- б™ртекл‰п Gыелган G‰_k‰рл‰р. Р.Ф‰хреддиннеS ‰д‰плелек д‰ресл‰ренд‰ ™йр‰нел‰ торган “Т‰рбияле бала”, “Т‰рбияле ана”, “Т‰рбияле ата”, “^гет-н‰сыйх‰т” китаплары барлык яшьт‰гел‰р ™чен д‰, м‰д‰ният k‰м м‰гъриф‰т ‰с‰рл‰ре буларак, т‰рбия ™лк‰сенд‰ алтын фондны т‰шкил ит‰.
Яш_смерл‰рд‰ кешелеклелек сыйфатлары формалаштыру- бик м™kим проблема. АныS _з‰генд‰ кешел‰р арасында k‰р ш‰хеснеS ‰хлакый _сешен т‰эмин ит‰рг‰ с‰л‰тле к_пкырлы м™н‰с‰б‰т тора. Халык педагогикасыныS да т™п бурычы булып халыкны кешелеклелекк‰, м‰рх‰м‰тлелекк‰ ™йр‰т_ тора бит.
“Ад‰бе т‰гълим” исемле китабында, G‰мгыятьт‰ ш‰хес т‰рбиял‰_неS никад‰р авыр, катлаулы k‰м д‰вамлы эш ик‰нлеген ассызыклап к_рс‰теп, Р.Ф‰хреддин болай яза: “Т‰рбиясе булмаган Gирд‰ г_з‰л ашлык Gитешм‰г‰н кебек, тиешле т‰рбия бирелм‰г‰нд‰, г_з‰л кеше д‰ Gитешм‰с. Шулай ик‰н, т‰рбия – иS кир‰кле бер эш булачактыр...” [3: 117]. Т‰рбия эшенеS нечк‰лекл‰рен‰ k‰м _зенч‰лекл‰рен‰ тукталып, галим аны чорларга б_леп карый k‰м ш‰хес т‰рбиял‰_д‰ гаил‰, м‰кт‰п k‰м G‰мгыятьнеS рольл‰ре гаять зур ик‰нлеген‰ басым ясый.Гаил‰д‰ булган т‰рбия – “беренче” т‰рбия. М‰кт‰пт‰ булган т‰рбия – “икенче” т‰рбия. Аннан соS булган т‰рбия – “™ченче” т‰рбия ди. АныS фикеренч‰, k‰р кеше гадел булганда гына максатына k‰м тел‰ген‰ иреш‰ алачак. “Г_з‰л холыкларныS иS г_з‰ле– гаделлектер”- дип яза галим. ГалимнеS “Т‰рбияле бала” хезм‰тен k‰р уку йортыныS диварларына алтын х‰рефл‰р бел‰н язып куяр идем мин.
Т‰рбияле бала” исемле китабында остазыбыз Р.Ф‰хреддин болай дип яза: “Алтыннан да кыймм‰тле, оGмах нигъм‰тл‰ренн‰н д‰ кадерле булган н‰рс‰ – т‰рбияле баладыр. Т‰рбияле бала д™ньяда Gанга шатлык китерер, д™нья байлыгына бирелми, берни бел‰н д‰ алыштырылмый” [3: 43]. Сабый чакта нинди т‰рбия алу – бала ™чен зур ‰k‰миятк‰ ия. ШуSа к_р‰ д‰ аналарныS бурычы зур. Ата-аналар Gыелышларында “Т‰рбияле ана” k‰м “Т‰рбияле хатын”, “Т‰рбияле ата” китапларыннан ™зекл‰р китер‰м: “Балаларыгызны т‰рбиял‰рг‰ иS кечкен‰ чакларыннан башлагыз, аларныS к_Sелл‰рен‰ к_рк‰м холык орлыклары ч‰чегез, ад‰мчелекне в‰ изгелек ничек булганын белдерегез, урынына карап, бераз йомшаклык, в‰ вакытына карап, бераз катылык та к_рс‰тегез, л‰кин куркытып т_гел, б‰лки киS‰ш чишм‰се ик‰нен аSлап, с_зл‰регез бел‰н гам‰л кылачаклар булыр кад‰р, _зегезне олы итеп тота белегез” [3: 59].
Р.Ф‰хреддиннеS т‰рбияг‰ караган кайсы гына хезм‰тен алып карасак та, k‰рберсенд‰ балага ныклы т‰рбия бир_д‰ гаил‰ k‰м м‰кт‰пнеS роле зурлыгын к_рс‰терг‰, аSлатырга тырышам. Fыелышларда Р.Ф‰хреддин с_зл‰рен еш кабатлыйм: “Ата-ана ™чен т‰рбияле бала д‰р‰G‰сенд‰ олуг байлык kич булмас. Т‰рбияле бала д™ньяда шатлык, ахир‰тт‰ й™зг‰ аклык китерер”, яки “Балагыз к_з алдында _з-_зегезне х™рм‰тле тотыгыз, алар сезд‰н _зл‰рен тотарга ™йр‰нсенн‰р, в‰ бу к_л‰г‰д‰ гаил‰ эченд‰ берд‰млек в‰ м‰х‰бб‰т нык булыр. Аларга kич ялган с™йл‰м‰гез в‰ аларга яман дога кылмагыз, бу н‰рс‰л‰р ис‰ аларны ялган с™йл‰рг‰ ™йр‰тер, в‰ атаныS х™рм‰тен киметер” [3: 123].
Р.Ф‰хреддин k‰рт™рле бозыклыкларга, аеруча, эч_челекк‰ каршы гомере буе к™р‰ш‰, кешел‰рнеS начар юлга басуы аны хафага сала. ^зенеS “Юаныч” исемле хезм‰тенд‰ яшь буында эч_челекк‰ карата н‰фр‰т хисл‰ре т‰рбиял‰_неS _темле чараларын к_рс‰т‰. Ана буласы кызларымныS т‰рбия м‰сь‰л‰л‰рен‰ аеруча игътибар ит‰м. ГалимнеS кыз балаларга м™р‰G‰гать итеп язган с_зл‰ре д‰ гыйбр‰тле: “Холкы г_з‰л булган кыз бала – б™тен гаил‰се ™чен олуг байлык в‰ б‰хеттер,... укыган в‰ холкын т‰рбиял‰г‰н кыз – алтыннан да кыймм‰тле в‰ энGед‰н д‰ кадерле байлыктыр,... мондый кызлар каренд‰ш- кабил‰ ™чен ген‰ т_гел, б‰лки б™тен милл‰т в‰ б™тен д™нья халкы ™чен д‰ мактаныч булыр” [3: 93].
Д™нья нинди ген‰ катлаулы k‰м каршылыклы булмасын, ул язмыш уртаклыгы бел‰н б‰йле, шунлыктан кешелекнеS кил‰ч‰ге кешег‰, аныS ‰хлакый сыйфатларына, рухи байлыгына б‰йле. € гуманлылык ш‰хеснеS ‰хлак сыйфатлары Gыелмасы буларак, кешелеклелекнеS иS югары _лч‰_ бер‰млеге булып тора. БезнеS тарихыбыз булган Р.Ф‰хреддин хезм‰тл‰рен без онытмаска, ш‰хес т‰рбиял‰_д‰ иS м™kим k‰м кир‰кле чыганак дип санарга тиеш.
Кулланылган ‰д‰бият.
1.МиSнегулов Х. Ризаэтдин Ф‰хретдин/ Х. МиSнегулов, Ш. Садретдинов// Урта гасыр k‰м 19 нчы й™з татар ‰д‰бияты.- Казан: “ Китап” н‰шр.,1998.
2.М‰шk_р м‰гъриф‰тче – галим, педагог Ризаэддин Ф‰хреддин мирасын укыту – т‰рбия процессында файдалану. 2 кис‰к, Казан, 2006
3.Ризаэддин бине Ф‰хреддин: Тормыш юлы, иGади мирасы. Д‰реслек- хрестоматия/ Т™з.-м™х. Р. Шаkиев.- Казан: РИЦ “Школа”, 2007.