Выступление на Августовской конференции «Сур?л?гин н?р-нааддын сур?м?та чинрнь. Дамшлтас» /О воспитательном значении школьных праздников. Из опыта работы./на калмыцком языке/ г.Элиста. 2013 г

Выступление на Августовской конференции «Сурһлңгин нәр-нааддын сурһмҗта чинрнь. Дамшлтас» /О воспитательном значении школьных праздников. Из опыта работы./на калмыцком языке/ г.Элиста. 2013 г.
Сурһлңгин нәр-нааддын сурһмҗта чинрнь (дамшлтас).
Хальмг кел дасхлһиг зуг һаңцхн кичәлмүдәр кемҗәлҗ болшго. Тегәдчн, классин хөөн дамшлтын көдлмш багшнрт эрк биш кергтә. Урд цагт сурһлң (школ) болһнд кесг олн – зүсн хальмг үүдәгч дуңһрус бүрдәгдҗ йовсмн. Тер цагт би селәнә сурһлңгд багшлҗ йовлав. Кесг җилин туршарт сурһлңгудын дуңһрун һардач болҗ көдлҗ йовлав. Мини көдлмш кесг күслтә бәәсмн:
сурһульчнрт төрскн кел дасхлһиг, теднә келлһиг улм гүүдүлҗ өөдлүлх
хальмг амн – үгин зокъялын жанрмудла сурһульчнриг элвгәр таньлдулҗ дасххсурһульчнриг хальмг улсин авъясмудла таньлдулҗ, кезәнк заңшалын тускар медрл өгх
күүкдин (күн болһна) онц билгинь илдкәҗ, терүгинь улм чаңһаҗ өскәх
кесн кергтән даңгин уралан йовхин тускар, күслдән зүткҗ йовхин тускар сурһульчнрт сана зүүҗ, сурһмҗ өгх.
Мини дуңһрун көвүд – күүкд сурһулин җилмүдин эргцст кесг олн – зүсн нәр – наадд тәвҗ олнд үзүллә. Энүнә тускар ахрар келҗ болхмн.
«Долда» (1993) - әмтин түрүн тогтагдсн сценарь (орс тууляр). Юнгад эн тууль авгдсмн гихлә - эн туулиг күүкд бичкнәсн авн соңсҗ умшҗ йовна. Түрүн җил сурчах бичкдүдт таньл дүрмүд үзүлх кергтә. Иим үүдәврмүд - «Колобок», «Теремок» - медхд соньн, умшч келхд – амр (ахр зәңгстә). Деерәснь, күүкд хоорндан күүнддг дасвр авчана. «Долда» гидг наадыг – «теневой театрт», наадһасин театрт, эклц классмудт тәвҗ үзүлләвидн. Эн наадна хөөн (эврәннь чидл-арһан медчксн) дуңһрачнр дәкәд цааранднь наадд тәвлһнд орлцх сана авна. Тиим седкл күүкдт зүүҗ өргҗүлх – манна кергин күцл.
Онц темдг. Эн наадна сценарь «Хальмг үнн» газетд 16.10.1998 җ., хөөннь «Нарн» гидг хураңһуд 2004 җ. Барлгдла. «Долда» 2-гч вариант «Байрта» газетин халхд 22.05.2008 җ. барлгдсмн. 1.03.2013 җил КТРК «Өрүни һарц» гидг программд 4 «г» кл. сурһульчнр үзүллә.
2. «Зул. Ноха җил».Эн наадна сценарь шин җилд нерәдәд тогтаҗ давуллавидн. Тер җил (1993җ.) хальмг литар така җил һарад, ноха җил орҗасн цаг билә. Тегәд наадна һол дүрмүд: Эр така болн Ноха – җилмүдин темдг. Эдн эврәннь заңнта: эр така – уурта, ноха - инәдтә. Наадна сюжет һурвн төрмүдәс тогтна: шин җил, зул, үвл. Эн төрмүдәр олзгдсн үүдәврмүд - тәәлвртә туульс, шүлгүд, дуд н.ч.- нег -негнләрн залһлдата. «Зул» гидг нааднд ах классмудин сурһульчнр бас орлцла. Эн нааднд мадн түрүн болҗ «Зальврһн» гидг Санҗин –Э. Т. ду орулж селәнә медәтнрин седклнь авлулҗ байруллавидн. Тер цагт эн дун барлгдад уга билә. Тегәд, дууна үгнь болн айснь сәәнәр медҗ авхар, мадн көгҗмин багшта хамдан йовдсн көлгәр Элст балһс темцәд һарувидн. Йова йовҗ Элстин педучилищин оютнрас «Зальврһн» гидг ду соңсҗ бичҗ авлавидн. Хөөннь көгҗмин багш Бурбинова И.Н. айснь гитарт орулад, ах классин күүкдлә эн дууг олнд күргв. Эн байрин өдрллә мана сурһлң «Дорҗ Җодва» гидг бурхн шаҗна үүдәвриг медәтнрт белглҗ өгсмн. Тер Зул маднд сәәнәр тодлгдв. Юңгад гихла, тиигт йир эрт (үкр сарла) цасн элвгәр орла. Онц темдг. Эн сценарь авч үлгүрләд, наадк җилдмүдин дүрмүд орулад онц наадд тәвҗ болхмн.
3. «Хаврин тег» 1994 . Эн наадна сценарь Цаһан Сард нерәдгдлә. 1994 җил моһа сарла Ик-Буурла районд «Цаһан ботхн» гидг марһана хойрдгч девсң давулгдҗала. Тер цагт марһана жюри селәнә сурһлңгудар йовад хәләвр кедг бәәсмн. Мана сурһлң эврәннь нәр-наадан селәнә клубт үзүлсмн. Наадна һол төрнь – Хавр. Наадн хойр әңгәс тогтна: а) Завсрт болҗах сурһульчнрин күүндвр (эклц классмуд үзүлв) б) Сурһульчнр кичәлдән хаһлҗах төр – Хавр (дунд болн ах классмуд) 1-гч әңгд олн-зүсн үүдәврмүд (шүлгүд, шог күүнвр, дуд ) нег-негән дахлдҗ сюжетн татас тогтана. Тодрхалад келхд, өмнк үүдәврин чилгч болн дахч йовх үүдәврин эклц хоорндан онц үгмүдәр залһлдата. Юнгад гихлә, нүүрләгчин дүр эн әңгд орулгдсн угавидн. Тегәдчн - завсрт болҗах күүндврт сурһульчнр заяни орлцна. Эднә күүндврин һол төрнь - Хавр болн шовуд (хаврин зәңгләчнр). 2-гч әңгднь «Хавр» гидг төриг суһульчнр - нүүрләчнр цааранднь давулҗана. Олзлгдҗах үүдәврмүд хоорндан үлгүрмүдәр (нүүрләгч келсн) холвата. «Хаврин тег» гидг наадна сценарь Цаһан Сарин сән өдрт нерәдгҗ тогтагдла – тер учрар, эн наадн йөрәләр эклнә, йөрәләр төгснә. Онц темдг. «Хаврин тег» 14.04.1999җ. «Хальмг үнн» газетд барлгдла.
4. «Наадһасин делгүрт» (1996җ). Бичкдүд «хулдачнр» болҗ наадхдан дурта. Тегәд эн наадна сюжетиг, шин нәр – наадна сценарь тогталһнд олзллав. «Наадһасин делгүрт» гидг наадыг эклц классин сурһульчнрта, түрүн болҗ, зональн семинарин (РИПКРО-н) орлцачнрин өмн үзүлләвидн. Хөөннь хойр дәкҗ эн наадан олна нүүрт тәвҗ үзүлләвидн. Эн наадна һол дүрмүднь - нүүрләгчнр (хулдачнр) – эдн цуг нәр-наадиг давулна. Наадн хойр әңгәс тогтна: 1-гч әңг – «хулдачнр» делгүрт бәәсн наадһасиг бууляд, магтад - сәәнинь келҗ, өвәрцнь үзүлнә. Эднлә дөрлдәд бичкдүд бас бийән (билг-эрдмән) үзүлҗәнә. 2-гч әңгд - орлцачнр « хулд» кеҗәнә. Зуг «мөңгин» ормд - эднә билг. Күүкд таасгдсн наадһасан авхин төлә - шүлгүд, тәәлвртә туульс келнә, ду дуулцхана н.ч. Медрлин аукцион болжахнь - мөн. Эн наадн видео кассетд бичгдлә. Эн нәр-наадна сценарь ямаранчн сән өдрт ирлцүлҗ болхмн: зулд, шин җилд, мартын 8-д н.ч. Зуг эклцнь болн чилгчнь шинрүлх кергтә. Онц темдг. «Наадһасин делгүрт» гидг наадн «Байрта» газетд 3.07.08.- 10.07.2008 җ. барлгдла.
5. «ЦаҺан Сар» (1996җ) гидг ик нәр – наадн һурвн әңгәс тогтна. Әңг болһниг салу-салу тәвҗ болхмн. Эн нааднд кесг хальмг кезәнк авьяс, авц-бәрц, хальмг амн үгин зөөрин медән, теегин аһрусдин өвәрц үзүлгдҗәнә. 1-гч әңг - гиҗгтә күүкд ЦаҺан Сард белдвр кеҗәцхәнә: герән ахулад, боорцган кеһәд, җомбаһан чанад. Эн әңгд хальмг авъяс үзүлгднә: һуйрт өндг орулгдго, хөөнә хорһ эрк биш олзлх (һахан хорһ олзлдго), цаһана боорцгудин өвәрцнь н.ч. Хот – хоолан белдчкәд, күүкд көгшдүг дуудхар эртәр гертәсн һарна. Эннь бас авьяс: өрцәтл хотан белдчкәд, көгшдин йөрәл эртәр авулх. 2-гч әңг – күүкдин гертнь теегин аһрусд хурцхана. «Теремок» гидг орс туулин сюжет авгдсмн. Аһурсдин онц йилһвринь тәәлрвтә туульсас авгдсмн: шовһр җидтә зара, нәрхн сүүлтә ялмн н.ч. Медәтнрин келсәр Цаһан Сарин нег шинд һазр дор бәәдг әмтә-киитә юмс үвлзңгин ичәнәсн һарна – түрүн болҗ – Зурмн. Тер учрар, теегин аһрусдин дүрмүд мана нәр-нааднд кергтә болв. Хѳѳннь эн әңг «Җолмд» гидг салу нааднд хүвргдв (1-ч вариант) 3-гч әңг – күүкдин герт гиичнр ирцхәнә. Аав-ээҗ хойрин дүрмүдиг эрк биш орулгдсмн. Наадк дүрмүднь үзүлхин төлә «сән зәңгтә Керә» ирнә. Энүнә хөөн олн гиичнр – шовуд, цецгәс – хаврин темдг болҗ һарцхана. Эн цуг дүрмүдиг сәәнәр үзүлхин төлә - «Харадас», «Богшурһас», «Цецгәс»
- гидг бииһин композиц тәвгдлә. Орлцачнр олн-зүсн титс, сәәхн бүшмүд, соньн эв-арһс олзлсмн. «Цаһан Сар» гидг нәр- нааднд 1 – 10-гч кл. цугтан сурһульчнр орлцла. Эк-эцкнрин келсәр, йоста хальмг карнавал болв. Онц темдг. Эн наадна тасрхас «Хальмг үнн» газетд барлгдла: «Җолмд» 31.10.1999, «Цаһана боорцг белдлһн» 10.02.1999ж. Хөөнь «Җолмд» гидг наадн – 2004 җ. «Нарн» болн 2005 җ. «Фольклор – мана бахмҗ» гидг хураңһусд барлгдсмн.
6. «Мана амрллһн» (1997җ.). Хаврар (мѳрн сарла) районас марһана туск заавр ирв: 20 минутин программ (наад) белдҗ үзүлх. Тер хәләврт эрк биш - йөрәл, «Җаңһрас», 72 худл, ахр тууль, дун – олзгдх зөвтә биләвидн. Деерәснь дәкәд, кесг төрмүд заагдла: «Ээҗ-аавдан гиичлһн», «Хавр теегт», «Мана амрллһн» н.ч. Тегәд, «Мана амрллһн» гидг төрәр сценарь тогтах шиидвр би авлав. Эн нәр-наадна учр-утхнь: сурһлңд давулгдҗах амрллһна асхн. Хальмг амн-үгин зөөрин үүдәврмүдиг өдгә цагин нәәрин асхнла залһлдулхин төлә «Камб» гидг баһчудин наад орулҗ сценарин сюжет тогтагдсмн. Эн наадн бас видео кассетд бичгдлә. Района марһанд «Мана амрллһн» нәр-наадн 2-гч орм эзлв. Сурһульчнрин зәрмнь шишлң мөрәр ачлгдв. Тедн дунд: Бадняева Саша, Бюрчиева Эльза, Бурчинов Петр. Онц темдг. «Мана амрллһн» гидг наадн «Камб» гидг нертә «Хальмг үнн» газетд 13.03.1999 җ. барлгдла.
7. «Намрин тег» (1997җ.) Ноябрин чилгчәр «Сурһульчин намр» гидг района марһан болв. Зул өөрдҗ йовх зәңг – наадна сюжет. Нәр-наадна Һоллгч төрнь – сурһульчин намр, учр-утхнь – намрин теегин өвәрцнь. Намрт – хальмг улс цаһан өвс цуглулад хагсана (Зулын йөркг белдхин төлә). Сурһульчнр болхла, Зулын нәәртән белдҗәцхәнә. «Намрин тег» нәр-наадн района марһанд 2-гч орм эзлв.
Цуг нәр-нааддын сценарьмуднь кесг вариантта. Үлгүрлхд: «Долда», «Җолмд», «Цаһана боорцг белдлһн» н.ч. Юнгад гихлә, наад тәвгдсн хөөн – сценарнь, эрк биш, чиклх кергтә. Учрнь: һол төрнь сольгдна, шин орлцачнр ирнә н.ч. Ямаран сценарь эс бичсн болвчн – терүг орлцачнрин арһнь, билгнь, медрлнь, чадврнь шинҗләд, наслань ирлцүләд, седклинь тааһад, кергтә үгмүд хәәҗ олзлх кергтә.Яһҗ, ямаран кевәр сценарь тогтаҗ бичсин тускар чадсарн би цәәлһҗ өгв. Келхд, нәр-наадна сценарь тогталһн амр юмн биш. Энүнә төлә кесг олн-зүсн дегтрмүд, газетмуд, журналмуд умшч, кергтә үүдәврмүд хәәҗ олх; олҗ авсн материалмудыг ясх кергтә (хасх, деернь немх, үгмүднь сольх н.ч. Дәкәд болхла, наадна дүрмүдиг (эрк биш) орлцачнрла ирүцлх кергтә, теднә өвәрц билгинь оньгтан авч, теднә арһднь орҗ. Дәкәд нег онц темдг: нәр-нааднд орлцсн көвүд-күүкдин нердүднь орулхла йир ик чинртә. Үлгүрнь, эн цуг давулгдсн нәр-нааднд би мана күүкдин нердүднь тер кевтнь оруллав (Алма, Кермн, Эрднь нань чигн). Юнгад гихлә, эврәннь нерән соңсҗ, нег-негән йоста нерәр дуудҗ, нааднд орлцсн күүкдт йир соньн. Негдвәр, эврәннь дүрмүдтәһән ирлцнә; хойрдврар, олна дунд эврәннь нерән дуудулхла сән темдг. Аштнь келхлә, сурһлңгин керг-үүлдврмүдт орлцсн күүкдин келнь болн келлһнь чикрнә, хальмг авьясмудин туск медрлнь өөдлнә, күүкд болхла, төрскн келндән керсү болн оюн, биийснь шулун-шудрмг болҗ өсцхәнә.
Түрүн болҗ, мини тогтагдсн нәр-наадна зурас 1997 җилд Баһ –Буурла багшнрин щиидврәр батллгдсмн. Хөөннь, 2013 җ. орс-келн улсингимназин методическ селвцәнә шиидврәр.