?аза? ?дебиетіні? ?лемдік ?дебиеттен алатын орны атты ма?ала. Кемелбек Рамазан Нуркенулы. 6-сынып

JазаK ‰дебиетініS ‰лемдік ‰дебиеттен алатын орны

€дебиет тарихында д‰ст_рдіS ерекше орны бар. Jай д‰уірдіS болсын, ‰дебиеті ™здігінен туа салмайды, ол ™зінен бaрынCы ‰дебиеттіS д‰ст_рлеріне с_йеніп, оныS озыK _лгілерін, идеяларын байыта отырып дамиды. ХХ Cасырда д_ние ж_зіне м‰лім болCан KазаKтыS жаSа ‰дебиеті де осылай бaрынCы ‰деби д‰ст_рлерге с_йеніп жетілді, ™сті.
Д‰ст_рдіS де озыCы мен тозыCы бар. Адам баласыныS азаттыCын, оныS баKытын армандаCан, оларды жаKсылыKты с_йе білуге, бірін-бірі Kaрметтеуге шаKырCан, KоCам дамуы мен адам ™мірініS сырын тереS т_сінуге бастайтын ‰дебиет Kашанда оKырман-дарын табады, оны кейінгі aрпаK та KызыCып оKиды. М‰Sгі ™лмейтін классикалыK шыCармалар осылай туады. €дебиеттіS халыKтыCы, гуманизмі, оKырманды еліктіре білетін Kаkармандар проблемасы осындай туындыларда жасалып, ™ріс алады. €дебиеттіS озыK д‰ст_рі дегеніміз осы.
JазаK халKыныS aлттыK ‰дебиеті KалыптастырCан ‰деби д‰ст_р тарихында ХІХ CасырдыS екінші жартысы мен ХХ CасырдыS басындаCы KазаK ‰дебиеті жасаCан мaра байлыCы ерекше орын алады. Бaл д‰уірлерде KазаK ‰дебиеті ™зініS бaрынCы aлттыK с™з ™нері мен к™рші елдер ‰дебиеттерініS озыK _лгілерін игере отырып, KазаKтыS аCар-тушылыK, демократтыK баCыттаCы жаSа ‰дебиетін туCызды. Оны реализм жолына т_сіріп, ‰дебиеттіS ™мірмен байланысын ныCайтты, адам баласыныS бостандыCы мен азаттыCын аSсаCан жаSа идеяны к™теріп жырлады, сол арKылы aлттыK ‰дебиетте гуманизмніS баюына _лес Kосты, к™ркемдік іздену, стиль, т_р саласында да бірсыпыра табыстарCа жетті.
`лттыK ‰дебиетіміздіS бaл саладаCы табыстарын орныKтыруда ШоKан У‰лихановтыS, Ыбырай АлтынсаринніS, Абай JaнанбаевтыS шыCармашылыK еSбек-тері айрыKша баCалы. Абайдан кейінгі аKындар орыс ж‰не басKа халыKтардыS озат ‰дебиеттерінен _йренуін aлы Абай д‰ст_рімен жалCастырып, ‰дебиет ™рісін кеSейте т_сті. Бaл тaрCыда Ш‰к‰рім Jaдайбердіaлы айрыKша ізденімпаздыK танытты.
ХІХ CасырдыS екінші жартысынан бастап, KазаK ‰дебиетінде аKындыKтыS, жазу-шылыKтыS жаSа _лгісі пайда болды. АKын дегеніміз бaрынCыдай «жоK, барды ертегіні термек _шін» емес, халыK таCдыры мен ™мірі _шін к_рескер азаматKа айналды. Ол – сол халыKтыS ™кілі бола отырып, оныS жаKсы, адамгершілік Kасиеттерін, арман-мaSын, тілегін жырCа Kосты.
ХІХ CасырдыS 2-жартысы мен ХХ CасырдыS бас кезіндегі KазаK ‰дебиетініS гуманистік д‰ст_рлері KалыS халыK бaKарасыныS патшалыK езгі мен жергілікті _стем таптыS , ‰кімдердіS KaлдыCынан Kaтылуды к™здеген азаттыK идеяларына негізделді. СондыKтан ‰дебиет м_ддесі халыK м_ддесімен бір жерден шыCып, к™ркем туындыныS ел ішінде беделі, _гіттік, идеялыK ‰сері к_шейе т_сті.
Абай бастап айтKан халыKтыS езгі мен ‰ділетсіздіктен ашынCан жан к_йігін
ХХ CасырдыS бас кезіндегі ‰дебиет ™кілдері бар даусымен к™теріп жырлады. Жалпы халыKтыS азаттыK идеясыныS А. Байтaрсынов, М. Дулатов, М. Жaмабаев,
С. ТорайCыров, М. Сералин, С. Д™нентаев, С. К™беев шыCармаларында тереSірек Kойылуы да осыдан. Ахмет пен МіржаKып Абай негізін салCан аCартушылыK-демократтыKтыS туын к™терді. Сaлтанмахмaт ™з тaсындаCы KазаK KоCамыныS іріп-шіріп, жаSару к_тіп отырCандыCын тіпті ™ткір айтты.
Jандай да болсын ‰дебиеттіS к_ші халыKпен, оныS ™мірімен тыCыз байланы-сында. `лттыK ‰дебиетіміздіS _лкен ж‰не шын маCынадаCы халыKтыK ™кілі есебінде АбайдыS биік тaратыны да оныS аKындыCыныS халыK ™мірімен осындай тереS байланысында жатыр. Ренжісе де, оныS aнамсыз жайларын сынай отырса да, Абай туCан халKынан кете алмайды. «JалыS елім, KазаCым, Kайран жaртым» деп, Kайырыла береді. Сaлтанмахмaт та «Jайтейін елім, Kимаймын, Kия алмай жанды Kинаймын» дейді. Осы аKындар халыK ™мірініS шындыCын, оныS арман-тілегін тереS к™рсетті. ОлардыS замандастары шыCармашылыCыныS халыKтыK к_ші де осында.
Демократ аKындардыS сыныныS ™зінде халыKтыS баKытты болашаCын аSсау идеясы бар. РесейдіS JазаKстанды отарлауы, JазаK даласындаCы капиталистік Kарым-KатынастардыS ™рістеуі KазаKтарCа Kандай пайда, Kандай зиян ‰келгені де к™ркем ‰дебиетте айKын к™рінеді. СаудаCа KaныCу, д_ниеніS б‰рін сатып алуCа Kaмарту, адам KaлKыныS бaзылуы, патшашыл ‰кімдердіS арызKойлыKты к™бейтуі – Абайдан бастап аталCан д‰уір аKындарыныS б‰рініS сынCа алCан жайлары. JоCамныS aнамсыз Kaбылыстары ‰дебиет арKылы халыKтыS таразысына т_сіп, оларCа _кім шыCарылды.
ШоKан, Ыбырай, Абай д‰уірінен бастап, KазаK ‰дебиеті aлттыK шектелушіліктен шыCып, туысKан халыKтар ‰дебиетініS жан-жаKты ‰серіне aшырай отырып дамыды. Орыс, татар халыKтары ‰дебиетініS прогрестік _лгілері, ШыCыс ‰дебиеттерініS т‰уір шыCармалары KазаK тіліне аударылды.
ЖаSа жанрлар туды, ескі жанрлар жаSа мазмaнмен толыKты. Абай, Ш‰к‰рім тaсында KазаKтыS байырCы ™леSі Kалай т_леп ™згергенін, оныS мазмaны мен т_ріне Kандай ™згерістер кіргенін к™рсек, Сaлтанмахмaт ™леSмен жазылCан роман мен реалистік поэманыS _лгілерін жасады. Ахмет, МіржаKып, Сaлтанмахмaт поэзиясында азаматтыK лирика басым келеді. ПрозалыK роман жазуCа талап жасалды. МаCауия романтикалыK поэманыS т_рлерін ‰келді. МaныS б‰рі KазаK аKын-жазушыларыныS ескі ‰деби _лгіні місе тaтпай, заман шындыCын жырлау талабымен бірге мазмaн мен т_р, жанр жаCынан да ізденіске т_скенін к™рсетеді.
Абай д‰уірінен бастап KазаKтыS к™ркем ‰дебиетініS тілі Kалыптасты. МaныS б‰рі KазаK ‰дебиетінде реализмніS дамуын жеделдетті. Реализм ‰уелде аCартушылыK баCытта басталып, кейін тереS сыншылдыK сипат ала дамыды.
JазаK халKыныS ХІХ CасырдыS 2-жартысы мен Х CасырдыS басындаCы демо-краттыK ‰дебиеті бізге, б_гінгі aрпаKKа, сол д‰уірлерде туCан халыKтыK ‰дебиеттіS _лгілері есебінде баCалы. БіздіS кейінгі туCан, жан-жаKты маман ‰дебиет болып KалыптасKан aлттыK с™з ™нері сол д‰уірлердіS озат идеяларын дамыту негізінде, жаSа заманныS ™мір шындыCы жаCдайында ™сіп жетілді.
JазаK ‰дебиетініS жаSа кезеSінде белсенді Kызмет еткен аKын-жазушылар С‰кен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ж_сіпбек Аймауытов, МаCжан Жaмабаев, Ілияс Жанс_гіровтер де ™здерініS шыCармашылыK Kызметін ХХ CасырдыS бас кезінде-аK демократтыK, аCартушылыK баCытта бастаCан еді. Олар Абай д‰ст_рінен _йреніп, Ахмет к™терген азаттыK, т‰уелсіздік идеясын жырлауды жалCас-тырды. Сонымен бірге оны жаSа д‰уірге алып ™тті. ЖаSа ‰дебиет ™мірді реалистік суреттеу мен азаматтыK _лгіні, гуманизм мен демократтыK к™зKарасты, Отан с_ю мен туысKандыK идеяларын классикалыK ‰дебиет д‰ст_рінен алып, жаSа жаCдайCа лайыKтап дамытты. СондыKтан бaл д‰ст_рлер жаSа кезеSдегі KазаK ‰дебиетініS Kайнар к™зі болып табылады.
15