Суд над инерцией
Галилео Галилей (1564-1642 елларда яш‰г‰н)
Ф‰нд‰ беренче булып ™йр‰н_неS эксперименталь методын кулланган италиянеS б™ек физигы k‰м астрономы.
Галилей инерция т™шенч‰сен кертк‰н, х‰р‰к‰тнеS чагыштырмалылыгын билгел‰г‰н, GисемнеS т™ш_ k‰м авыш яссылык буенча х‰р‰к‰т законын ™йр‰нг‰н. Шулай ук горизонтка почмак ясап ыргытылган GисемнеS х‰р‰к‰т законын ™йр‰нг‰н, вакытны _лч‰_ ™чен маятник кулланган.
Кешелек тарихында беренче тапкыр Галилей к_кк‰ “карау торбасы”н юн‰лтк‰н, к_пл‰г‰н яSа йолдызны, ЮпитерныS иярченн‰рен, КояшныS тапларын k‰м ‰йл‰н_ен ачкан, Ай ™слегенеS т™зелешен ™йр‰нг‰н.
Галилей КоперникныS ул вакыттагы католик чирк‰ве тарафыннан тыелган гелиоцентрик системасын актив хуплаган. Б™ек галим гомеренеS соSгы 10 елын инквизиция ягыннан эз‰рлекл‰_л‰р шыксызландырган.
Инерцияне х™кем ит_.
С‰ркатип: Торыгыз. Х™кемдар кил‰.
Т™п х™кемдар: Б_ген инерцияне гаепл‰_ буенча беренче номерлы эш тыSлана. Ул к_п кен‰ транспорт хал‰к‰тл‰ренеS килеп чыгуында: ярышларда мотоцикл k‰м велосипедларныS б‰релеш_енд‰, поезд составларыныS Gимерел_енд‰, k.б. бик к_п Gинаятьл‰рд‰ гаепл‰н‰. Без б_ген куелган сорауны х‰лд‰н килг‰нч‰ нигезле ачыкларга, шаkитлар бирг‰н к_рс‰тм‰л‰рне хаклык k‰м эчкерсезлек бел‰н тыSлап д™рес х™кем чыгарырга ™ндибез.
Гаепл‰н_чене кертегез.
Т™п х™кемдар: Х™кем ител_ченеS кем ик‰нен ачыклыйк. Х™кем ител_че сезнеS фамилиягез, исемегез, ‰тиегезнеS исеме.
Инерция: Механикова Инерция Галилеевна
Т™п х™кемдар: СезнеS биографиягез?
Инерция: Борынгы грек галиме Аристотель, ниндидер башка Gисем т‰эсиренд‰ х‰р‰к‰т ит_че GисемнеS х‰р‰к‰те _злегенн‰н туктарга тиеш, ч™нки Gисемн‰рнеS табигый х‰л‰те тикторыш k‰м барлык Gисемн‰р д‰ аSа омтыла дип саный. Кулыннан ычкынып китк‰ч х‰р‰к‰т ит_че шарга аныS исе кит‰. МоSа Gавап моннан 2000 ел элек Италияд‰ мин тугач Галилео Галилей тарафыннан бирел‰. € соSрак, 1678 елда, Исаак Ньютон аны т™г‰лр‰к аSлата.
Т™п х™кемдар: Сез нид‰н гыйбар‰т?
Инерция: Fисемг‰ башка Gисемн‰р т‰эсир итм‰г‰нд‰ тикторышын яки турысызыклы тигез х‰р‰к‰тен саклау _злеге.
Т™п х™кемдар: Гаепл‰_ченеS гаепл‰н_чег‰ сораулары бармы?
Т™п гаепл‰_че: Юк.
Т™п х™кемдар: € яклаучыныS?
Яклаучы: Минем судка соравым бар: Инерцияне тудыручылар б™ек кешел‰р Галилео Галилей k‰м Исаак Ньютон булу факты игътибарга алынырмы?
Т™п х™кемдар: Суд барлык фактларны да карый.
Яклаучы: Ул очракта тудыручыларыныS хезм‰тл‰рен иск‰ алып, х™кемдарлар х™кем ител_чег‰ йомшаклык к_рс‰терл‰рме?
Т™п х™кемдар: Суд барлык фактларны да ис‰пк‰ ала.
Яклаучы: Минем ‰лег‰ бетте.
Т™п х™кемдар: Х™кем ител_чег‰ утырышчыларныS сораулары бармы?
1 утырышчы: Сез кемг‰ хас?
Инерция: Барлык Gисемн‰рг‰ д‰,
2 утырышчы: СезнеS кулланылу ™лк‰гез?
Инерция: Физика, техника, тормыш.
Утырышчылар k‰м с‰ркатип чиратлашып суд карамагына Gиб‰релг‰н телеграммаларны укыйлар.
1 телеграмма: Мин – Аристотель, борынгы б™ек фикер иял‰ренеS берсе, ‰леге судны д™рес т_гел дип саныйм. Барлык аталган эшл‰р k‰м Gинаятьл‰рнеS Инерция дип аталучыга бернинди кагылышы да юк. Башка Gисемн‰р т‰эсире бетк‰нн‰н соS Gисем х‰р‰к‰т итм‰ск‰ тиеш.
2 телеграмма: Мин урта гасырлдарныS б™ек физигы Галилео Галилей сезнеS х™кемегезне с‰ламлим, ч™нки табигать серл‰рен аSларга тел‰_че х™рм‰тк‰ лаек. Ф‰н сезг‰ явыз кырыс инквициянеS тел‰с‰ нинди сынауларына каршы торырлык ныклык бирсен. УSышлар сезг‰ дуслар k‰м коллегалар.
3 телеграмма: Мин – Исаак Ньютон, инглиз физигы k‰м математигы, табигать законнары сезнеS к_Sелл‰регезне битараф итм‰вен‰ шатмын. Б‰х‰сл‰шегез. Б‰х‰ст‰ хаклык туа, k‰м ‰г‰р сез аны эзл‰п табалсагыз, механиканыS I законы, инерция законы, сезг‰ ф‰ннеS тылсымлы д™ньясына ишекл‰р ачыр.
Т™п х™кемдар: Х‰зер шаkитларныS к_рс‰тм‰л‰рен тыSлауга к_ч‰без. С‰ркатип шаkитларны чакырыгыз.
С‰ркатип: Шаkит Н..... , р‰хим итегез.
Шаkит Н: Мин бик дулкынланам, минем беркайчан да х™кемд‰ чыгыш ясаганым юк, л‰кин мин к_рг‰н ‰йбер бик куркыныч. j‰м мин д‰шми кала алмыйм. Бер хатын юл аркылы чыга иде. Кин‰т борылыштан зу-у-ур Камаз машинасы п‰йда булды. j‰м ‰леге хатынны б‰рдерде, ч™нки инерция аркасында машинаны кин‰т туктатып булмый.
С‰ркатип: Шаkит Ю... чакырыла.
Шаkит Ю: Мин спортны бик яратам k‰м бик еш телевизордан спорт тапшыруларын карыйм. К_пт‰н т_гел велосипед ярышлары трансляциял‰нде. Мин, юлга очраклы р‰вешт‰ эл‰кк‰н ташка б‰релеп, велосипедчыныS руль аркылы очканын к_рдем. Велосипед очып китте k‰м трассага эл‰кте. Башка узышчылар, инерция аркасында тормазлый алмыйча, аныS ™стен‰ очтылар. Ярыш ™зелде.
Т™п гаепл‰_че: Мин барлык залда утыручылардан ‰леге сорауга Gитди карауларын (ч™нки сезнеS к_бегез гаепл‰н_че гаебе бел‰н авырлык к_рдегез) k‰м тормышларыннан Gинаятьчене фаш ит_че мисалларны, фактларны иск‰ т™шер_л‰рен сорыйм.
Шаkит Р.: Мин автобуста бара идем. Ул кин‰тт‰н тормазлады, ‰ кешел‰р инерция буенча х‰р‰к‰тл‰рен д‰вам иттел‰р k‰м к_бесе б‰релдел‰р. Мин д‰ тотынып калалмадым, алдагы егетк‰ б‰релдем, аныS аягына бастым, k‰м ул мине орышты, барсына да инерция гаепле.
Шаkит К: €нием миSа т™шке ашка ™ст‰л х‰зерл‰рг‰ кушты. Мин аш алып бара идем, ™ст‰лг‰ куйдым, ‰ аш инерция буенча эск‰терг‰ т_гелде. €ни мине орышты, л‰кин бит мин гаепле т_гел.
Шаkит Н: Минем ‰бием сынган аяк бел‰н больницада ята. Ул юл буйлап бара торган булган, ‰ юл тайгак булган. €бинеS аяклары алга китк‰н, ‰ _зе инерция хакында алай тиз х‰р‰к‰т ит‰лм‰г‰н, егылган k‰м аягын сындырган.
Т™п х™кемдар: Яклаучы шаkитлар чакырыла. Шаkит Е..., р‰хим итегез.
Шаkит Е: €нием миSа палас кагырга кушты. Мин таяк бел‰н паласка суктым, ул якка китте, ‰ тузан инерция хакында урынында калды. €г‰р инерция булмаса мин паласны чистарта алмас идем.
Шаkит С: Инерцияг‰ р‰хм‰тле буларак велосипедчылар педальне k‰рвакыт ‰йл‰ндермил‰р. Тизлек Gыйганнан соS, алар аяклары бел‰н эшл‰_д‰н туктыйлар, ‰ велосипед инерция буенча х‰р‰к‰тен д‰вам ит‰.
Яклаучы: Залда утыручы ипт‰шл‰р! Х™кем ител_ченеS сезг‰ к_пме яхшылык эшл‰вен исегезг‰ т™шерерг‰ тырышыгыз k‰м бу фактларны х™кем карамагына Gиткерегез.
Шаkит К: Минем абыем – агач остасы. j‰м миSа к_п тапкырлар аныS ч_кеч саплаганын к_рерг‰ туры килде. Ул сапны ™ст‰лг‰ суга, ‰ ч_кеч, х‰р‰к‰тен д‰вам итеп, нык k‰м ышанычлы булып сапка утыра.
Шаkит Ф: Инерция ядр‰ этк‰нд‰ д‰ булыша! Спортчы ядр‰не этеп Gиб‰р‰ k‰м ул инерция буенча оча.
(Яклаучылар тагын бернич‰ факт китер‰л‰р)
Т™п х™кемдар: С_з т™п гаепл‰_чег‰ бирел‰.
Т™п гаепл‰_че: Х™рм‰тле х™кемдар! Кадерле ипт‰шл‰р! Без монда ник Gыелдык? Гаепл‰н_ченеS гаебе аермачык бит. Мин аек фикер й™рт_че буларак, яклаучыны к_пме ген‰ х™рм‰т итс‰м д‰, аSлый алмый, ничек ул бу тамырланган Gинаятьчене яклый ала. Без k‰рберебез GинаятьченеS G‰берл‰_л‰рен _з ™стебезд‰ тойдык. Кайсыбыз гына абынып егылмады? Карагыз сез аSа. АSа хурлык! ШтурманнарныS, полярчыларга чыршы ыргыту ™чен, т™г‰л ис‰пл‰_г‰ к_пме к™ч куюларын ул бел‰! € аныS гаебе бел‰н нич‰ имг‰н_ терк‰лг‰н?
j‰м кемдер аныS гаепсезлеге турында с™йл‰п маташа. Туктатыгыз моны, ипт‰шл‰р?
Т™п х™кемдар: С_з т™п яклаучыга бирел‰.
Яклаучы: Юридик к_злект‰н караганда, инерциянеS Gитешсезлекл‰рен‰ караганда яхшы яклары к_бр‰к, ч™нки ул к™нк_решт‰ д‰, техникада да кулланыла. Мисал китерик: яхшы, бик яхшы шофер инерция аркасында бензин литрларын саклый. Д™рес, ‰г‰р саксыз, GиSел карашлы k‰м чикт‰н тыш уйчан, шуныS ™стен‰ урамда й™р_неS гади кагыйд‰л‰рен белм‰_че G‰я_ле х‰р‰к‰т ит_че машина алдында кин‰т п‰йда булса, тормозлаганнан соS инерция аркасында бернич‰ метр узып (бигр‰к т‰ бозлавыкта) аны б‰рдерерг‰ м™мкин. Л‰кин югарыда китерелг‰н мисалда инерция т_гел, ‰ G‰я_ле гаепле. Абынганнан соS кеше гад‰тт‰ _зен k‰м саксызлыгын т_гел, ‰ инерцияне гаепли. Бу очракта кешег‰ н‰къ мен‰ инерция булыша, аны аяк астына карап й™рерг‰, урам буйлап барганда игътибарлы булырга м‰Gб_р ит‰. ИнерциянеS кешег‰ булышуын к_рс‰т_че мисалларны к_п китерерг‰ м™мкин (сез аларныS кайберл‰рен ишеттегез инде). Мисал ™чен спортта: трамплин, сикер_л‰р, ыргыту. Монда д™ньяк_л‰м рекордларны башка берни д‰ т_гел, н‰къ мен‰ инерция куя. Монардан тыш мин инерцияне р‰хм‰тл‰рг‰дер дип саныйм, ч™нки ‰г‰р ул булмаса б™тен планеталар _з орбиталарыннан чыгарлар иде, Ай Fир ™стен‰, ‰ _з чиратында Fир Кояш ™стен‰ егылып т™ш‰р иде. Минем бетте.
Т™п х™кемдар: Суд киS‰шм‰г‰ кит‰.
(Видеоъязмалар к_рс‰тел‰)
Т™п х™кемдар (х™кем карарын укый): БезнеS х™кемебез тиз k‰м хаклы булды. Ике якны да игътибар бел‰н тыSлаганнан соS суд т_б‰нд‰ге карарга килде. Х™кем ител_че кылган гам‰лл‰рнеS кайбер тиск‰ре якларын ис‰пк‰ алып, шуSа да карамастан _зенеS т‰Gриб‰сен‰, х™рм‰тле яклаучы чыгышына k‰м шаkитларныS к_рс‰тм‰л‰рен‰ таянып, суд гаепл‰н_л‰рнеS кайберл‰рен арттырып Gиб‰релг‰н дип саный k‰м болар буенча карар чыгара: инерция гам‰лл‰ренеS уSай якларыныS файдасын k‰м тиск‰рел‰ренеS зарарын ис‰пк‰ алып, уSайларын куллануны м™мкин кад‰р ныграк киS‰йтерг‰ k‰м тиск‰рел‰ре бел‰н к™р‰шерг‰, моныS ™чен физика законнарын армый-талмый ™йр‰нерг‰ k‰м тир‰нтен аSларга, табигать серл‰рен‰ _теп керерг‰ k‰м аларны кешелекк‰ хезм‰т иттерерг‰ кир‰к!
Суд утырышын т‰мам дип саныйм.
15