К?дімгі амеба организм екендігі. Сырт?ы ж?не ішкі ??рылысы (цитоплазма, ядро, вакуольдер). Біржасушалы организмдерді? тіршілік ?рекеттері ?оз?алуы, ?оректенуі, тыныс алуы, з?р шы?аруы, осмореттелуі, к?бейуі, циста т?зуі.
Биология. 7- сынып
СабаK таKырыбы:К‰дімгі амеба организм екендігі. СыртKы ж‰не ішкі Kaрылысы (цитоплазма, ядро, вакуольдер). Біржасушалы организмдердіS тіршілік ‰рекеттері: KозCалуы, Kоректенуі, тыныс алуы, з‰р шыCаруы, осмореттелуі, к™бейуі, циста т_зуі.
СабаKтыS маKсаты:
Білімділігі:К‰дімгі амеба организм екендігі. СыртKы ж‰не ішкі Kaрылысы (цитоплазма, ядро, вакуольдер) таныстыру,маSызын таныту.
ДамытушылыCы: Сонымен Kатар оKушылардыS зоология туралы білімін одан ‰рі жетілдіру.
Т‰рбиелігі: ЖануарлардыS адам тіршілігінде маSызын таныта отырып, аялау, KорCауCа т‰рбиелеу
СабаKтыS т_рі: Аралас сабаK
СабаKтыS барысы:І. `йымдастыру б™лімі.
1.С‰лемдесу
2.Т_гелдеу
3. психологиялыK ахуал
4. СабаKKа дайындыCын тексеру
ІІ. ^й тапсырмасын сaрау.
ІІІ. ЖаSа сабаKты т_сіндіру.
ІV. Бекіту.
V. ^йге тапсырма беру
VІ. БаCалау
ІІ. ^й тапсырмасын сaрау.
Зоология CылымыныS KысKаша даму тарихы.
ЗоологияныS JазаKстан Республикасында Cылым ретінде дамуы
ІІІ. ЖаSа сабаKты т_сіндіру.
Тaщы суда, батпаKты жердегі м_ктер арасында тіршілік ететін амебалар жалаSаш амеба ж‰не баKалшаKты амеба т_рінде кездеседі. АмебалардыS т_рлері ™те к™п, тек теSізде Cана тіршілік ететін, KайырылCан теSіз т_біндегі KалдыKтар мен жыныстар арасынан баKалшаKтары KaрылысKа пайдаланылатын, диаметрі 0,1 мм-ден 20 сантиметрге дейін жететін ерекше баKалшаKты шaрыKденелілерді кездестіруге болады. ЖалаSаш амебалар, баKалшаKьы амебалар ж‰не теSіз тамыраяKтылар класына жатKызылады. БaлардыS дене пішіні, Kaрылысы, тіршілік ‰рекетінде ™згерістер болCанмен, негізгі белгілері ортаK болCандыKтан, жалCанаяKтылар класына топтастырылады. Біз осы кластыS ™кілі, кез келген тоKтау суларда кездесетін Kарапайым амебамен танысамыз.
Jарапайым амебаныS тіршілігі, сыртKы Kaрылысы ж‰не KозCалуы. Бaл – жалаSаш амебалардыS ед‰уір ірі денелі т_рі, оныS дене м™лшері мм-діS 1/5-3/4 б™лігіндей болады. Jарапайым амебаныS негізгі мекені – су ™сімдіктерініS шіріген жапыраCы мен органикалыK заттары мол суKойма т_біндегі тaнба. ОныS тaраKты пішіні болмайды, денесі KоймалжыS цитоплазмадан ж‰не кішкене ядродан KaралCан біржасушалы біртaтас тірі шырыштан Kaралады. ДенесініS м™лшері ™те кішкене болCандыKтан, Kарапайым амебаныS Kaрылысы тек микроскоппен Cана аныK к™рінеді. БіржасушаныS ішіндегі цитоплазма _немі KозCалыста болады. ЦитоплазманыS KозCалу ‰серінен амебаныS денесінде еS алдымен томпаK пайда болып, ол бірте-бірте созылады да, жалCанаяKKа айналады. Амеба жалCанаяKтары арKылы бір жерден екінші жерге жайлап KозCала алады. ЖалCанаяKтар ™сімдіктіS тамыры т‰різді болCандыKтан, амебаша KозCала алатын біржасушалы ж‰ндіктерді кейде тамыраяKтылар деп те атайды. «Амеба» гректіS с™зі, KазаK
·ша баламасы – «™згергіш» деген маCына береді. ЖалCанаяKтар дененіS ‰р жерінен пайда болып, Kайтадан жойылып тaратындыKтан, амебаныS дене пішіні _немі ™згеріп отырады.
Jоректенуі. Амеба денесініS кез келген жерінен пайда болатын жалCанаяKтарымен тек KозCалыр Kоймай, Kорегін (aсаK балдырлар, бактериялар) де Kармайды. Jорек денеге тиген кезде цитоплазма ™сінділері оны екі жаCынан орап алады. Цитоплазмадан сaйыKтыK тамшылары – асKорыту с™лі б™лініп, KоректіS т_йірі орналасKан жерде вакуоль пайда болады. ВакольдіS ішіндегі асKорыту с™лі Kоректі ерітіп, денеге сіSіреді де, оныS Kорытылмай KалCан б™лігі дененіS кез келген жерінен сыртKа шыCарылады. Сол кезде асKорыту вакуолі жойылып кетеді.
Тыныс алуы. Амеба суда еріген оттегімен б_кіл денесі арKылы тыныс алады. ЦитоплазмаCа сіSген оттегі ондаCы Kоректік заттарды ™те Kарапайым заттарCа айырып, тотыKтырады да, суCа амеба денесіндегі к™мірKышKыл газы б™лініп шыCады. Амеба денесіндегі тотыCу н‰тижесінде аCзаCа Kажетті, оныS тіршілік ‰рекетіне Kажетті энергия б™лінеді. Денедегі заттардыS тотыCуы да жануCа aKсас, біраK одан айырмашылыCы: жылу мен жарыKты жалын ретінде б™лмейді.
З‰р шыCаруы. Зат алмасу туралы aCым. АмебаныS арнаулы з‰р шыCару м_шесі жоK. Тіршілік ‰рекеті кезінде цитоплазмада ‰р т_рлі зиянды заттар да ериді. Ол зиянды заттар амебаныS б_кіл денесі арKылы сумен бірге цитоплазмаCа т_седі. Зиянды заттар ерітіндісінен цитоплазмада к™піршік – жиырылCыш вакуоль пайда болады. Микроскоп арKылы зер сала KарасаSдар, жиырылCыш вакуольдіS 1-5 минут сайын бірде _лкейіп, бірде кішірейіп тaрCанын байKайсыSдар. Амеба вакуольге жиналCан зиянды ерітіндісін к™піршікті жиыру арKылы мезгілімен сыртKа шыCарып отырады. С™йтіп жиырылCыш вакуоль амебаныS денесіндегі суды, сонымен бірге ерімей KалCан Kоректік зиянды заттарды дененіS кез келген жерінен сыртKа шыCарып, цитоплазманы уланудан саKтайды, яCни з‰р шыCарады.
К™беюі. АмебалардыS к™пшілігі жыныссыз жолмен к™бейеді.Жыныссыз к™бею амеба денесініS теS б™лінуі арKылы ™теді. Бaл кезде алдымен амебаныS ядросы екіге б™лініп, денесі созылады да, жаSа пайда болCан бір-бір ядромен екі жаKKа ажырайды. Пайда болCан екі жасушаныS – екі жас амебаныS біреуінде Cана бaрынCы жиырылCыш вакуоль саKталады, екіншісінде ондай вакуоль жаSадан т_зіледі. С™йтіп, амеба б™ліну арKылы к™бейеді.
Циста т_зуі. «Циста» грекше «кистис», яCни «Kаптама» дегенді білдіретін с™з. Jолайсыз жаCдайCа тап болCан кезде амебаныS денесі жaмырланып, сыртын KалыS тыCыз Kабат Kаптайды да, Kоректенуін тоKтатады. Осындай тыCыз KабыKша циста деп аталады. ЦисталанCан амеба суKойманыS суы суалса да, айналадаCы температура к_рт ™згерсе де т™зеді. ЦистадаCы амеба жел арKылы басKа суKоймаларCа оSай таралады
Бекіту:
Амеба
Jоректенуі
к™беюі
Тыныс алуы
^йге тапсырма беру: оKу, тапсырмалар мен сaраKтар