М?КТ?ПК?Ч? ЯШЬТ?ГЕ ТАТАР БАЛАЛАРЫНЫ?
А.И.Хасанова
М‰кт‰пк‰ч‰ яшьт‰ге татар балаларыныS
с™йл‰мен ™йр‰н_ _зенч‰леге
Х‰зерге G‰мгыятьт‰ к_п кен‰ кешел‰р ‰йтерг‰ тел‰г‰н фикерл‰рен башкаларга Gиткер‰ алмыйча кыенлык кичер‰л‰р. Гад‰ти яш‰_ р‰вешен т‰шкил итк‰н вакыйгаларны, эш - х‰лл‰рне аSлатып к_рс‰тер ™чен аларда башта тел‰к, максат, соSыннан гына уй - фикер формалашырга тиеш. €лб‰тт‰, бу - катлаулы к_ренеш. АныS н‰тиG‰сенд‰ с™йл‰м оеша. Башлыча, ‰леге к_ренешне без балалар мисалында да к_з‰т‰ алабыз. Дим‰к, аралашуныS нигезе сабыйчактан ук салына ик‰н. С™йл‰м оешуныS нигезл‰ре, ягъни мотивлары k‰м корал - чаралары булу зарур. Н‰тиG‰д‰, бала с™йл‰ме ул - балаларныS _зара аралашып - аSлашулары, шул ук вакытта уй - фикерл‰рен белдер_ ™чен кулланыла торган чаралар системасыныS х‰р‰к‰тт‰ге хал‰те, аерым максатларга ия, мотивлашкан k‰м т™зелешенд‰ иерархия булуы бел‰н характерлана.
€леге катлаулы процессларны ™йр‰н_ тел гыйлеменеS лингвистика б_леген‰ карый. Бу тармакныS б_генге к™нд‰ практик ‰k‰миятле бурычы булып телне гам‰ли куллану ихтыяGларыннан чыгып ™йр‰н_ тора. ТелнеS - иGтимагый к_ренешнеS - функциял‰ре к_п т™рле булганга, аларны аерым дисциплиналар игътибар _з‰ген‰ куя. М‰кт‰пк‰ч‰ яшьт‰ге татар балаларыныS с™йл‰м _зенч‰лекл‰рен ™йр‰н_ х‰зер иS м™kим, иS актуаль булган м‰сь‰л‰л‰рнеS булып ис‰пл‰н‰.
Билгеле булганча, х‰зерге к™нд‰ бала аралашып яш‰с‰ ген‰ максатлы, н‰тиG‰ле, б‰хетле тормыш ит‰ ала. МоSа ул гомере буе ™йр‰н‰, т™рлед‰н - т™рле с™йл‰м к_нег_л‰ре аша уза, шуSа к_р‰ бала с™йл‰мен ™йр‰н_не м™kим дип санау д™рес булыр. Шул очракта гына бала с™йл‰ме т™г‰л, аSлаешлы, б™тен нормаларга салынган була.
К_рен‰ ки, бала с™йл‰ме - шактый катлаулы к_ренеш. Катлаулылык, беренчед‰н, с™йл‰м нигезенд‰ баланыS k‰м фикерл‰_, k‰м физиологик, k‰м психик, k‰м социаль эшч‰нлеге - барысы берг‰, бер т™ен булып оешуыннан, икенчед‰н, аерым бала (индивид) кысаларында гына калмыйча, иGтимагый к_ренешк‰ ‰верел_енн‰н, ™ченчед‰н, тел кебек катлаулы к_ренеш бел‰н аерылгысыз б‰йл‰нг‰н булуыннан кил‰.
Х‰зерге к™нд‰ татар телебез гаG‰еп зур сандыктагы х‰зин‰ кебек кабул ителерг‰ тиеш. Ул ифрат бай, тел‰с‰ нинди катлаулы фикерне, уйны k‰м хисне белдерерг‰ с‰л‰тле. Сорау туа: ‰ ничек шушы байлыкны татар баласы м™мкин кад‰р файдалы куллана ала соS? МоныS ™чен д‰ без с™йл‰м структурасыныS _з‰ген асылда чаралар т‰шкил ит_ен к_р‰без: уйлау да, аныS н‰тиG‰сен адресатка Gиткер_ д‰, аныS терк‰л_е д‰ телд‰н башка була алмый, бу процесста тел компонент буларак кына т_гел, б‰лки шушы т™шенч‰л‰рне _зенд‰ туплаган чаралар системасы итеп ™йр‰нелерг‰ тиеш.
Эшебезд‰ м‰кт‰пк‰ч‰ яшьт‰ге татар балаларыныS с™йл‰м _зенч‰лекл‰рен ™йр‰н_не т™п максат итеп куйдык.
Шул ис‰пт‰н, _тк‰н гасырда Казанда иGат итк‰н рус лингвисты Н.В.Крушевский болай диг‰н: “Тел _сешенеS т™п законы ул - уй - фикер д™ньясыныS с_зл‰р д™ньясы бел‰н т‰Sг‰л кил_е”. БалаларныS с_з байлыгын туплау процессы оешсын ™чен баланыS с™йл‰мне мотивациял‰_ нигезе k‰м шуларны кан‰гатьл‰ндер‰ алырлык чаралар нигезен белерг‰, _зл‰штерерг‰, х‰терд‰ тотарга тиешбез.
М‰сь‰л‰г‰ якынрак килс‰к, бала с™йл‰ме - м‰кт‰пк‰ч‰ k‰м аннан кечер‰к яшьт‰ге балалар с™йл‰мен _з эчен‰ ала (якынча 2 - 7 яшь). Дим‰к, с™йл‰м структурасыныS _з‰ген асылда чаралар, ягъни тел т‰шкил ит‰. €мма бала шул телне д™рес k‰м б™тен нормаларын ист‰ тотып файдалансын ™чен, аныS с_злек составы тупланырга тиеш. Бары с_зл‰р: уйлау да, аныS н‰тиG‰сен адресатка Gиткер_е д‰, аныS терк‰л_е д‰ с_зл‰рсез, аерым лексиконнан башка була алмый, бу процесста с_з компонент буларак кына т_гел, б‰лки шушы т™шенч‰не тотып тора торган б™тен бер чара буларак хезм‰т ит‰; ул булмаса, с™йл‰м барлыкка кил‰ д‰ алмый. Шул р‰вешле, бары тик м‰кт‰п яшенд‰ ген‰ баланыS беренче тапкыр стабиль, т™г‰л к_заллавы барлыкка кил‰, Пиаже фикеренч‰, м‰кт‰п баласы социальл‰шк‰н k‰м индивидуальл‰шк‰н кеше буларак кабул ител‰ башлый. Ул м‰кт‰п яшенд‰ге балаларныS бу вакытын ике чорга б_л‰ : беренчесе урыннан кузгалу – баланыS яSа д™ньяга иял‰ш_е булса, икенчесе – баланыS д™ньяны кабул ит_е. Бары 12 яшьк‰ ген‰ беренче класс баласы тулаем логикага k‰м уйлау процессына иял‰ш‰.
Бу хакыйкать безнеS тел белеменд‰ моSарчы да таныла иде, тик бала с™йл‰менеS гам‰ли механизмы гына ачык к_з алдына китерелм‰де, эшебезд‰ шушы Gитешсезлекне бетер_г‰ омтылыш ясалды да. Н‰тиG‰д‰: м‰кт‰пк‰ч‰ яшьт‰ге татар балаларыныS с_з байлыгы туплану _зенч‰лекл‰рен ™йр‰н_ диг‰нд‰, без конкрет балаларныS с™йл‰менд‰ге предметны (бер яшьк‰ Gитк‰н бала предметларны белдер_че с_зл‰рд‰н - 10 с_з, 1,5 - 30, 3 яшьк‰ - 300 с_з ™йр‰н‰, м‰с‰л‰н: м‰мил‰р, ‰фисун, к‰нфит (м‰мил‰р, ‰флисун, к‰нфитл‰р); эш - х‰р‰к‰тне уп ит_ (егылу), т_т_ (югалу, качу) “тол” (тор), “утыл” (утыр) с_зл‰ре кулланышка кереп кит‰; предмет _злеген (усал эт, матур кыс, якты кояс, ак былыт, ак кар, сары с‰с, н‰фис гел, батыр малай, кайнар ас, кукак куян, эссэ с‰й); санны ике, аты, бис (ике, алты, биш) белдереп килг‰н с_зл‰ре 10 га тула; х‰л - торышны (мин, мине алыштырып килг‰н с_зл‰р, сусы (шушы), кем, н‰с‰ (н‰рс‰) белдерг‰н с_зл‰р, ярд‰мче (бел‰н, аша, аркылы, аk, их, м‰, ч_) с_зл‰рне куллануын к_з‰ттек. БаланыS грамматикасы ‰ле гиперрегуляр характерда була яис‰ норматив формалар, норматив булмаганнары бел‰н алмаштырыла алалар. ШуSа да карамастан, 2 яшьт‰н алып баланыS лексиконы бик тиз _с‰ башлый, галимн‰р бала с™йл‰менеS бу _сеш чорын “лексик шартлау” дип атыйлар. Олылар артыннан кабатлап, бала кызыксыну бел‰н яSа с_зл‰р “™йр‰н‰”, ™ст‰вен‰ яSа синтаксик конструкциял‰рне _зл‰штер‰ (урамга чагам, Алсу лылый (елый). j‰м ниkаять, 2 яшьк‰ бала с™йл‰менд‰ беренче м™ст‰кыйль т™зелг‰н гыйбар‰л‰р барлыкка кил‰. Шушы кечкен‰ ген‰ т™зелм‰л‰рд‰н баланыS коммуникатив _сеше билгел‰н‰. Бала х‰зер Gавапларын “ачып” салырга омтыла, дим‰к с_злек составы да к™нн‰н - к™н баи. Статистик м‰гъл_матларга караганда, 2 яшьлек баланыS - 1000 - 1200, 3 яшьлекнеS - 3000 - 4000, ‰ 6 - 7 яшьлек баланыS с™йл‰менд‰ актив k‰м пассив лексика т‰шкил итк‰н с_зл‰ре бик тиз _с‰.
ЭшебезнеS тикшер_ барышында, т™п анализ объекты итеп без м‰кт‰пк‰ч‰ яшьт‰ге татар балаларыныS с™йл‰мен ™йр‰н_ _зенч‰леген алдык. Балалар с™йл‰ме х‰зерге к™нд‰ иS киS катламнарны G‰леп ит‰, аерым алганда: онтолингвистика, психолингвистика, антропология, геронтология ф‰нн‰ре бел‰н тыгыз б‰йл‰нешт‰ тора. Бала с™йл‰ме – уникаль феномен, ул _з эченд‰ лингвокреатив механизмларны к_з‰т_ м™мкинч‰леген бир‰. Телне белер ™чен аны балачактан ук ™йр‰нерг‰ k‰м балалар мисалында т™п _зенч‰лекл‰рен ачыклау юлын д‰вам ит‰рг‰ кир‰к.
€ с™йл‰м, билгеле булганча, аралашу процессыныS _зеге булган бала с™йл‰менн‰н, аныS катлаулылыгыннан, кешел‰р тормышындагы тоткан ‰k‰миятле урыныннан чыгып билгел‰н‰.
€д‰бият исемлеге :
1. Бочаров. В.В. Антропология возраста / В.В. Бочаров. – СПб: изд. С-Петербургского университета, 2000. - 196 с.
2. Выготский Л. С. Педагогическая психология / Л.С.Выготский; Под ред. В.В.Давыдова.- М.: Педагогика - Пресс, 1999.- 534с.
3. Гвоздев А.Н. Развитие словарного запаса в первые годы жизни ребенка / А. Н. Гвоздев. - Куйбышев: Сарат. ун-та. Куйбышев. фил., 1990.- 103с.
4. Гридина Т.А. Онтолингвистика. Язык в зеркале детской речи: учеб. пособие / Т.А. Гридина. - М.: Наука: Флинта, 2006. - 152с.
5. Жинкин Н.И. Речь как проводник информации / Н.И. Жинкин. - М.: Наука, 1982. - 463с.
6. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка/ Ж. Пиаже.; Сост., новая ред. пер. с фр. и англ., коммент. Вл.А.Лукова.- М.: Педагогика - Пресс, 1999.- 527с.
7. Проблемы онтолингвистики - 2009: материалы международной конференции (17 - 19 июня 2009 г., Санкт - Петербург). - СПб.: Златоуст, 2009. - 388 с.
8. Тамберг Ю.Г. Развитие интеллекта ребенка. Детская психология и психотерапия / Ю.Г. Тамберг. - М.: Речь, 2002.
9. Цейтлин С.Н. Речевые ошибки и их предупреждение: Пособие для учителя / С.Н. Цейтлин. - М.: Просвещение, 1982.- 128с.
10. Цейтлин С.Н. Язык и ребенок: Лингвистика детской речи / С.Н. Цейтлин. - М., 2000.
11. Эльконин Д.Б. Развитие речи в дошкольном возрасте / Д.Б. Эльконин. - М., 1958.
12. Низамов. И.М. Уем тел очында... (С™йл‰м k‰м массак_л‰м аралашу - Беренче кис‰к. Татар с™йл‰менеS нигезл‰ре). - Казан : Татар. кит. н‰шр., 1995. - 287б.
13PAGE 15
13PAGE 14215
15