О?ушыларды? функционалды? сауаттылы?ын дамытуда географиялы? есептерді ?олдану
Ж.Р.Ильяшова
М.Жaмабаев атындаCы №39 гимназия
JараCанды Kаласы
ОKушылардыS функционалдыK сауаттылыCын дамытуда географиялыK есептерді Kолдану
ЕлдіS ертеSі білімніS тереSдігімен ™лшенеді демекші, _здіксіз ™згеріп
тaрCан ‰лем адамнан да Kабілет пен Kажеттіліктерді _здіксіз дамытуды талап
етеді. СондыKтан білім беру саласыныS басты маKсаты оKушыларды ™згермелі ™мірде KорыKпай, еркін ™мір с_руге, білім мен білігіне сай келетін баCдар таSдап алатындай д‰режеге, ™з бетінше жaмыс істеу даCдыларын
KалыптастыруCа, аналитикалыK ойлау Kабілеттерін дамыту ж‰не олардыS
шынайы ™мірде дара тaлCа етіп Kалыптасуына ыKпал ету. ОKушылардыS оKу танымдыK іс-‰рекетін белсендірудіS Kажеттілігі негізінде оKушылардыS алCан білімін ™мірлік жаCдайларда пайдалана білуге _йрету жатыр.
Мен ™з сабаKтарымда 6-шы сынып оKушыларына географиялыK есептерді _йретуге ерекше к™Sіл б™лемін. €сіресе «План ж‰не карта», «Атмосфера – ЖердіS ауа Kабаты» тарауларына арналCан таKырыптарды ™ткенде оKушылар географиялыK есептер шыCаруCа KызыCушылыK танытады. Олар негізінен, географиялыK ендіктер мен бойлыKтарды, яCни географиялыK координаталарды аныKтау, масштабты аныKтау, географиялыK нысандар арасындаCы градуспен ж‰не километрмен алCандаCы араKашыKтыKтарды аныKтау, ауаныS температурасы мен KысымыныS айырмашылыKтарын аныKтау, салыстырмалы ж‰не абсолютті ылCалдылыKты аныKтауCа арналCан есептер.
Меридиан мен параллель сызыKтарыныS к™мегімен картадан географиялыK координаталарды оSай аныKтауCа болады. Ол _шін еS алдымен н_ктеніS Kандай ендіктердегі паралельдердіS ж‰не Kандай бойлыKтардаCы меридиандардыS аралыCында орналасKандыCын білу керек. Сонымен Kатар, кез келген материктіS солт_стіктен оSт_стікке, батыстан шыCысKа Kарай белгілі бір меридиан немесе параллель бойымен екі н_кте арасындаCы градуспен ж‰не километрмен алCандаCы араKашыKтыKты есептеп шыCаруCа болады.
Карталар масштабына Kарай 3топKа б™лінеді:
Ірі масштабты карталар - 1: 1000-нан ж‰не одан да ірілері;
Орта масштабты – 1: 200 000-нан 1 : 1000000-Cа дейінгілер;
`саK масштабты – 1 : 1000000 – нан aсаKтар;
Ал, масштабтыS ™зі _ш т_рге б™лінеді:
СандыK масштаб;
АтаулыK масштаб;
СызыKтыK масштаб;
МасштабKа байланысты есептерге мысалы, сандыK масштабты атаулыK масштабKа айналдыру ж‰не керісінше, атаулыK масштабты сызыKтыK т_рде к™рсету, картадаCы екі н_ктеніS арасындаCы араKашыKтыKты масштабты пайдаланып есептеу, жербетіндегі екі н_ктеніS араKашыKтыCы белгілі, карта бетіндегі aзындыK белгілі, масштабты аныKтау деген сияKты есептерді айтуCа болады. [2]
Ауа температурасы мен Kысымына байланысты есептерге тоKталайыK. «Т‰улік ішіндегі еS т™мен температура к_н шыCар алдындаCы уаKытKа тура келеді. Т‰улік ішіндегі еS жоCарCы ж‰не т™менгі температуралардыS айырмасын температураныS т‰уліктік амплитудасы дейді. АуаныS температурасы т‰улік ішінде 4 рет ™лшенеді.€рбір 100 м биікке к™терілгенде температура орта есеппен 0,6°С т™мендейді. (1км –де -6°С ™згереді) Б_кіл ауа Kабаты жер бетініS ‰р шаршы сантиметріне 1кг 33г салмаK т_сіреді. АуаныS жер бетіне т_сірген салмаCы атмосфералыK Kысым немесе ауа Kысымы деп аталады. Биіктік артKан сайын Kысым азая береді. Жер бетініS т_рлі аймаKтарындаCы ж‰не т_рлі биіктіктегі атмосфералыK Kысымды бір-бірімен салыстыру _шін 45° ендіктегі теSіз деSгейіндегі Kысым алынады. Сынап баCанасыныS 760 мм биіктігіне теS осы Kысым Kалыпты атмосфералыK Kысым деп аталады. АтмосфераныS жер бетіне таяу Kабатында ‰рбір 10 м биіктікке к™терілгенде Kысым шамамен 1мм т™мендейді» ОKушыларCа осы теориялыK білімдерге негізделген есептерді шыCартуCа болады.
Мысалы:
жер бетіндегі ауаныS температура мен Kысым к™рсеткіштері белгілі, таудыS биіктігіндегі немесе ойпаттыS тереSдігіндегі ауаныS температура мен Kысым к™рсеткіштерін аныKтау;
таудыS шыSындаCы ж‰не етегіндегі температура мен Kысым к™рсеткіштер белгілі, таудыS салыстырмалы биіктігін аныKта;
белгілі бір биіктікте aшып бара жатKа aшаKтыS бортындаCы ауаныS температура мен Kысым к™рсеткіштері белгілі, жер бетіндегі ауаныS температура мен Kысым к™рсеткіштерін есепте;
ауаныS жер бетініS ‰р шаршы сантиметріне т_сіретін салмаCы белгілі, оKушыныS алаKанына т_сіретін салмаCын есепте;
ай ішіндегі (жыл ішіндегі) еS жоCары ж‰не еS т™мен температура белгілі, айлыK (жылдыK) амплитуданы есепте;
АуаныS салыстырмалы ж‰не абсолюттік ылCалдылыCын аныKтауCа, ауа ылCалдылыCыныS температурамен байланыстылыCына арналCан есептер шыCаруCа болады. Мысалы, т™мендегі кестеде к™рініп тaрCандай, ауа белгілі бір температураCа с‰йкес наKты м™лшерде су буын aстап тaра алады.
Ауа температурасы
Абсолюттік ылCалдылыK
-30
0,5
-20
1
-10
2
0
5
+10
9
+20
17
+30
30
ОсыCан байланысты салыстырмалы ылCалдылыKты есептеп шыCаруCа болады. Ол _шін оKушыCа ауадаCы бар ылCалдыS м™лшері белгілі болуы тиіс. €рі Kарай пропорция Kaру арKылы салыстырмалы ылCалдылыKты есептеп шыCаруCа болады. Мысалы:
10 °С температурада 4,5 г/мі суы бар. Салыстырмалы ылCалдылыKты есепте:
9 г/мі - 100 % х =13 QUOTE 1415 = 50% (салыстырмалы ылCалдылыK)
4,5 г/мі - х
Осы сияKты тапсырмалар Kолдану оKушылардыS логикалыK ойлауына, ой-™рісініS дамуына, жылдам шешім Kабылдай алуына ыKпал етеді деп ойлаймын.
Jорыта келгенде aлы aстаз АбайдыS: «Адам ата-анадан туCанда есті болып тумайды: естіп, к™ріп, aстап, татып ескерсе, д_ниедегі жаKсы, жаманды таниды-даCы, сондайдан білгені, к™ргені к™п болCан адам білімді болады» деген дана с™здерінен адам табиCатыныS, болмысы мен танымыныS KалыптасуыныS ™зі осы ізбен ж_ретінін байKауCа болады. Егер оKу _дерісі, балаларCа білім, білік, даCдыларды игерту осы aстанымCа негізделсе, н‰тижелі болатыны аныK. [1]
JолданылCан ‰дебиеттер:
Мектеп оKушыларыныS функционалдыK сауаттылыCын дамыту
ж™ніндегі 2012-2016 жылдарCа арналCан іс-Kимыл жоспары. Астана. 2012ж
«География ж‰не табиCат» Bылыми-педагогикалыK журнал. №1,2. 2014ж
15