С.Сарыг-оол Херээжен
С.А. Сарыг-оолдуӊ «Херээжен» деп шүлүүнге кичээл планы
Сорулгазы:
1.Чогаалчынын дугайында болгаш «Херээжен» деп чогаал-биле уругларны таныштырары, төөгү-биле холбаары.
2.Уругларны эрги Тывага херээжен кижиге хамаарылгалыг чораанын, тоогу-биле холбап тургаш эрткен уени унелеп билиринге кижизидери.
3.Уругларнын дыл-домаан, сос курлавырын, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры.
Дерилгези: интерактивтиг самбыра, чуруктар, таблица-биле ажыл.
Организастыг кезээ:
Башкы: Мендилежир ёзулал, чолукшулга ёзулалындан кылып корээлинерем, удавас улуг байырлалывыс Шагаа келир болгай. Кижи бурузу чанында эжи-биле ёзулалды кылыр, чээ!
- С.Сарыг-оолдуӊ дугайында чүнү билир силер? (уругларныӊ харыызын дыӊнап, башкы немей чугаалаар, слайдылардан тайылбырлаар)
- С.Сарыг-оолдуӊ бижээн шүлүктери, чогаалдары дыка хөй. Бөгүнгү кичээливисте чогаалчывыстыӊ бижээн С.Сарыг-оол «Херээжен» деп шүлүүнүӊ утказын, онзагайын сайгарып өөренир бис.
Баштай шүлүктү силерге аянныг номчуп берейн, кичээнгейлиг дыӊнаӊар. (Башкы номчаан соонда ыры апарган вариантызын тайылбырлааш, салыр.) Аялгазын бистин чангыс чер чурттуг чогаалчывыс Константин Тоюн бижээн, ырыны Кара-кыс Мунзук кууседип турар. Ырыны дыннаан соонда, уруглар-биле беседаны чортур.
Шулукту уругларга база аянныг номчуттурар. 2-3 хире уруглар номчаан соонда, чогаалдын утказы болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр.
Словарь-биле ажыл.
«Херээжок» - тыва чон феодалдыг дарлал адаанга чораан уелерде кыс кижини дорамчылап адаан турганы.
Каргыс буруу төре баштаан – өске сөөк чоннар база бистиӊ чуртувуска тергиидеп турган.
Хааннар, беглер – эрги Тывага эрге-дужаалдыг бай кижилер.
Даттыг кинчи – кеземче алган кижилерге шаагайнын бир хевири аар, демир илчирбени кедирип каар турган.
Шаажы – кеземче коргузери.
III. Айтырыглар.
1. Шүлүктүн утказынга хамаарыштыр чуну билдинер, уруглар?
2. Шүлүкте чүнүӊ дугайында чугаалап турарыл?
3.Авазынын ажыын уткан деп состерге хамаарыштыр чуну чугаалап болур силер?
4. Аванын овурун шулукте бергени-биле чугааланар. (номдан портретти тыптырар, ушта бижиттирер)
5. Бо чогаалда ышкаш, ава кижини дорамчылап турар чуу деп чогаал барыл, сактып корунерем (С.Тока «Тас-Баштыг»)
Башкы: Амгы уеде эр-даа, херээжен-даа кижилернин эргелери ден апарган, харын-даа херээжен кижилер ог-булезин, чуртун, чонун ору тудар дээш, дыка кызып чоруур апарган. Ам дараазында эн-не толептиг-ажы-толду кижизидип, остуруп каан аваларны корээлинер. (слайдыларда чуруктарны тайылбырлаар)
Тыва улус бодунга чоок, торел-доргул кыс улузун хундулеп адаарын сактып чугаалап корунерем. Угба, дунма,чаавай, келин, кырган-ава, эне, када, кат-ие, кунчуу…
Сула шимчээшкиннер. «Ава кижини канчаар?» деп сула шимчээшкиннерни кылыптаалынар. Чоок кожа турар эжи-биле кады туруп алыр. Бир кылдыныгны чугаалаптарга бирээнер ава апаар, бирээнер уруу азы оглу апаар, оон дараазында кылдыныгга солчуп алыр дээш…
Хепкерер, чассыдар, чаптаар,кылаштадыр, куспактаар, эмзирер, чыттаар, чажын дыраар, оруур, чемгерер…
IV. Быжыглаашкын.
Ам дараазында одуруглар аайы-биле маргылдаалыг оюннадан ойнаптаалынар, эки харыылаан уруглар кызыл тогериктерни алыр:
I оюн-моорей «Каас эпитет»
Тыва дылдын уран-чечен аргаларынын билээзи-эпитет дылды каас-чараш болдуруп, улам байлакшыдып турар. Эпитет дээрге кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар, чуве адынын мурнунга чоруур, чувелернин ылгавырлыг демдээн илередир уран-чечен арга болур. Ынчангаш аваларынарны эн-не каас эпитеттер-биле алгап корунерем уруглар. Команда бурузу хой эпитет чугаалаарындан очколары хамааржыр.
Торел дозу –аваТоогу дозу-дыл II оюн-моорей «Улегер домакта нугул чок…»
Ава дугайында улегер домактарны команда бурузу чугаалаар.
Ава чорда-авырал Ава турда-аал долу Иелиг кыс-шевер Ада чорда-азырал Ада турда-кодан долу
Ие созун ижип болбас Ие тоогузу –монгун Адалыг оол -ажылгыр
Ада созун ажырып болбас Ада тоогузу-алдын
Булут аразында хун караа чылыг Кыстыг ие кыя соглээр Улус аразында ие караа чымчак Оолдуг ие оя соглээр
Ак чем -хоолулугАва созу-унелигТуннел.
Ава дугайында чеже-чеже чогаалчылар биживээн дээр, кандыг-даа кижи авазынга ынакшылын сеткилинин ханызындан илередип бижип чоруур. Богунгу ооренген шулуувусте ава кижинин овуру дег чаныш-сыныш чок маадыр ишчи авалар бистин аравыста кайы хой. Ынчангаш аваларывыска эн-не дээди могейигни кылып, хундулеп чоруулунар. Тыва херээжен чогаалчыларнын ава дугайында шулуктеринден одуругларны оолдар, уруглар бараалгадыр-дыр.
Кичээлде оюннарны туннээр, эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр.
ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫН ЭРТЕМ БОЛГАШ ӨӨРЕДИЛГЕ ЯАМЫЗЫ
МУНИЦИПАЛДЫГ БЮДЖЕТТИГ ӨӨРЕДИЛГЕ ЧЕРИ
КАРА-ЧЫРАА ОРТУМАК НИИТИ БИЛИГ ШКОЛАЗЫ
Ажык кичээлСтепан Сарыг-оол «Херээжен» шүлүкКичээлди тургускан:
Тыва дыл, чогаал башкызы
Ооржак Айланмаа Кертик-ооловна