Жас?сірімдерді? аутодеструктивті ?рекеттері психологиялы?-педагокиалы? м?селе ретінде

Шымкент қаласының №5 бокстан олимпиадалық резервтің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебі
«Коммуналдық мемлекеттік мекемесі»
Баяндама
«Жасөспірімдердің аутодеструктивті әрекеттері психологиялық – педагогикалық мәселе ретінде»
Мектеп психологы: Бейсенова.З

Жөсөспірімдердің Аутодеструктивті Әрекеттері
Психологиялық- Педагогикалық мәселе ретінде.
Қазіргі таңда, қоғамда шешілмей тұрған мәселеле өте көп. Солардың бірі – жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің орын алуы.
Қазіргі өмірдің талабы мен қарқынының әлеументтік –экономикалық өзгеруі салдарынан туындаған жанұядағы күрделі әлеуементтік-экономикалық күйзелістің, дағдарыстық ахуалдың артуын халқымыздың келешегі болып саналатын жап-жас өрендеріміз көтере алмайды. Осыған орай, жыл сайын жасөспірімдердің аутодеструктивті әрекеттерге қарқынды бейімделуі көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың тұп тамыры, жеткіншектік шақта қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіңдік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншылдықтың көрінуі - бұлардың барлығы ерте жеткіншектік шақта сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді.
Жасөспірімдердің негізігі мәнді өзгерісі - бұл тұлғаның өзіндік дамуы. Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің өзіндік дамуының аса маңызды факторы – ауқымды әлеументтік белсенділігі болып табылады. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендер мен және жолдастармен, ақырында өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалауға бағытталады.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың қалыптасындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімінің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, мұның салдары бала мен ортаның арасындағы қатынастың бұзылуына жетелейді. Жасөспрім өзің ересекпін деп сезіне бастайды, яғни ол мұндай құбылысты айналадағылардан да талап етуге ұмтылады.
Ст. Холлдың, Э, Шпрангердің айтқан тұжырымдары бойынша, жасөспірімдердің даму деңгейі үш түрге бөлінеді.
Күрделі өзгеру- дағдарыстық уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым-қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіңдік «мені» пайда болады.
Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің жеке басына ешқандай өзгеріс енгізбей аяқ басумен сипатталады.
Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін-өзі қалыптастырады. Өзінің ерік жігерінің күшімен ішкі дағдарыстары мен күйзелістерін, мазасыздығын жеңеді, бұл өзіңдік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән.
Осыған орай Э. Шпрангердің көзқарасы бойынша жасөспірімдердің ең басты жаңа құрылымы – «өзіндік менінің» ашылуы сияқты рефлекцияның пайда болуы, яғни өзінің жеке даралығына саналы түрде көз жеткізіп, тұлғаның өзіндік анықталуы.
А.Г. Амбрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Корленконың, Н.В.Конанчуктың, В.А.Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдарыдң еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминаттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған.
Психологиялық әдебиеттерде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекет пен дағдарыстық ахуалдың пайда болуын детерминациялайтын және дербес немесе басқа да себептермен бірлесе психологиялық қауырттылықты күшейтетін жасерекшелік психологиялық факторлар туралы мәліметтер әлі де болса жеткіліксіз жағдайда. Осыған орай, теориялық талдау барысында жасөспірімдерде аталған деструкция әрекеті жасерекшелік психологиялық жаңа құрылымдардың пайда болуынан эмоциялық (талдау қызметінің бұзылуы, болжамдау мен ақпараттарды бағалау; руминация; ойлаудың, зейінің, есте сақтаудың реттеуші қызметтердің бұзылуы) және тұлғалық салалардың (өзіндік сана сезім дамуының бұзылуы) бұзылуымен түсіндіріледі.
Жасөспірім өзінің «есейгендігін» көрсетуге деген қажеттілігін фрустрациялау, өзіндік сана сезімінің дамуы барысында «Мен-тұжырымдамасының» жағымсыз қалыптасуы, өзін-өзі жек көру, өзіне деген жақымсыз көзқарас, өзін-өзі төмен бағалау және өзін-өзі кемсіту сияқты әрекеттер жасерекшелік дағдарыстың патологиялық барысын детерминациялайды, яғни бұл суицидтік әрекеттің пайда болу қауіптілігінің елеулі факторы болып табылады.Жасерекшелік дағдарыстық патологиялық барысы алаңдау, мазасыздану, үрейлену, психозақымдаушы жағдайларға фиксациялану, өзіндік дәрменсіздік, күйзелу, жалғыздық, үмітсіздік, өзіндік тұлғаны пессимистік бағалау, болашақ өмірді және өзекті мәселені, яғни блашақты жоспарлау қиынға соғатын жағымсыз қарқынды эмоциялармен сипатталған дағдарыстық ахуалдардың пайда болуына жетелейді.
Дезбейімдеушілік жағдайлар жасөспірімдер арасындағы суицидті қоздырады, олар: психоэмоционалдық күйзелістерге деген төзімділіктің төмендеуі, ерекше интелект (максимализм, өзгеше пайымдаушылар, пікірлер, үзілді-кесілді ойлар), коммуникативті қабілеттердің жеткіліксіз дамуы, өзіне-өзі жағымсыз баға беру, дамымаған сындарлы копинг-стратегиялар және психологиялық қорғану, өмірдің құндылықтарын шала түсіну және т.б Сонымен әрекеттік девиациялардан көрініс табатын жасерекшелік дағдарыстан деструктивті шығудың жолы бірден – бір жолы- суицидтік әрекетке жетелейді. Туған- туыстармен туыстық қарым-қатынасты үзу, өнімді жұмысқа деген бейжайлық, салбырлық көрсету, өмірден түңілу, жанұяның, қоғамның, діни топтардың құндылықтарына жағымсыз көзқараспен қарау, сияқты әрекеттердің патологиялық қалыптасуы суицидтік әрекет пен дағдарыстық ахуалдардың пайда болуын шарттастыратын детерминациялаушы фактор негізінен, жеткіншектер қай жағына болсын әлсіз сипатта болады, олардың бойында әлеументтік маргинализм байқалады. Өйткені олар әліде болса , есейіп үлгерген жоқ, жасөспірімдер немесе жеткіншектер көп жағдайды терең жағымды түсіне алмай, күйзеліске ұшырайды. Олардың бойында ұялшақтық пен агрессиялы мінез-құлық, жастық максимализм, шектен тыс мазасыздану, шамасы келмеседе «өзім білеміндікке» ұмтылу сияқты әрекеттер тән болады.
Жалпы, жасөспірімнің күйзеліске душар болып жүргенін мынандай әркеттерден де анық аңғаруға болады:
Баланың мінез-құлқы өзгереді, тұйық бола бастайды, әңгімеден қашады, өте енжар, селқостық байқалады.
Мектепке бармаудың барлық амал-шарасын ойлап табады:
«басым, ішіп аурып тұр, құсқым келеді» деген сияқты сылтауларды көбейтеді.
Мектепте болған жағдайлардан бас тартады, сабаққа барғысы келмейді, әдейі ұйықтап қалады.
Әдеттегіден гөрі ақшаны жиі сұрай бастайды, сылтауы көбейеді, тіпті ата-анасының қалтасына түседі. Демек, ол қаржыны мектепте « мазасын алып жатқандарға» тасиды.
Кейбіреулері тіпті тұйықталып кетеді, ешкіммен сөйлеспейді, ал екіншілері өте ашуланшақ бола бастайды.
Оқу үлгерімі нашарлайды, зейінсіз болады.
Сонымен бірге егер бала зорлық-зомбылық көрсе, оны келесі жанама белгілерден де байқауға болады.
Ұйқысы бұзылады;
Ата-анамен, мұғалімдермен, құрбыларымен ерегесу әрекеттері мен агрессия байқалады;
Апатия, күйзеліс;
Достарын жиі ауыстырады;
Аутодеструктивті әрекеттерді зерттеу үрдісі суицидология мен клиникалық психологияның негізігі теорияларына сүйенеді, осыған орай, Э,Шнейдман өз пікірін былай деп жеткізеді: «бұл әрекет, өзінің соматикалық немесе психикалық денсаулығына қандай да болмасын зақым келтіруге бағытталған». Бұл әлеументтік мінез-құлық ережелері, психологиялық аспектілері мен жасөспірімдердің әлеументтеу мәселесі, жыныстық барабарлық мәселесі, бейімделу мен өзін- өзі реттеу, сонымен бірге әлеументтік патологиялардың әртүрлі көрінісі сияқты кең ауқымды мәселелерді қамтиды.
Н.В Агазаде аутодеструктивті әрекеттерді төмендегідей топтастырады:
1. Жеке тұлғаға ықпалы ету бойынша: фихикалық, психикалық, әлеументтік, діни;
2. Құрылымдық мінездемелер;
- деңгейлі көрсеткіштер: идеаторлық, афектифті, сыртқы тәртіптік;
- орындау әдісі бойынша: тікелей, ұлғаймалы, жанам түрдегі, трансагрессивті.
А.А Султанов жасөспірімдерге аутодеструктивті мінез-құлықтың себебін зерттеуде факторлардың үш негізігі тобын көрсетті:
1. жасөспірімнің әлеументтік ортадағы орны, оның жасерекшелігіне сай келмейтін әлеументтенудің бұзылуына байланысты дезбейімделушілігі;
2. адами құндылықтардың жүйесіне қарсылығынан туындаған отбасымен жанжалдасу;
3. ішімдікке, нашақорлыққа бейімделу, яғни өзін-өзі күйрету үшін бастау алатын жол және оның қарқынды дамуының алғышарттары.
А.А Реан пікірінше, агрессивті реакциялардың көрсеткіш деңгейі жасөспірімнің өзін-өзі бағалауымен сабақтасады, яғни бұл дегеніміз: өз-өзін бағалау деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жалпы аггрессия және оның түрлі біріктіруінің көрсеткіштері жоғары болады. Жасөспірімдік жас- жоғары қауіп- қатерлі топ болып табылады.Біріншіден, психогормональдық үрдістерден басталып, «Мен- тұжырымдамасының» қайта құрылуымен аяқталатын өтпелі жастағы ішкі қиындықтар топтамасы. Екіншіден, жастық шақтың әлеументтік жағдайының шекаралығы мен белгісіз күйі. Үшіншіден, қарама-қайшылықтар, әлеументтік бақылаудың тетіктерінің қайта құрылуы: сыртқы нормаларының орыгдалуы жіне ересектерді тыңдауға негізделген бала бақылау іс-әрекеттердің әсер етпеуі, яғни өзін-өзі бақылау және саналы тәріпке жетелейтін ересектердің тәрбиелеу әдіс-тәсілдері әлсізденеді.
А.Е. Личконың пікірінше, аутодеструктивті әрекеттерге мынадай факторлар жетелейді:
1. сүйікті адамнан айырылу;
2. жалықтыру күйі;
3. өзінің адамгершілік құндылығын кемітіу сезімі;
4. есіртікі, гипногендік психотропты дәрілер және ішімдікке салыну нәтижесінде тұлғаның қорғаныш тетіктерінің күйзелуі;
5. өз-өзіне қол жұмсаған адаммен өзің теңеу;
6. түрлі себептерден қайғыру мен орынсыз ызалану, күйзелу, қорқыныш сезімдері және т.б
Көптеген жасөспірімдерде өзіндік бағалаудың дамуы тұрақты немесе жағдайлық үрейлікпен қосарланады. Жасөспірімдердің өзіндік бағалауының дұрыс дамуы барысында тұрақтылыққа, бағалау мен талаптардың дұрыстығына зарығады. Өз-өзін бағалау әлеументтік- психологиялық адаптация және тұлғаның дезбейімдеушілік үрдісімен тікелей байланысқан, өйткені көзделген бейімделудің шарты әлемнің нақты түрі және мен кейіпі теңдестірілетін қызметтік динамикалық бірлік болып табылады.
Возрастная психология / под ред. Л.Ф. Обуховой.-М., 1996
Личко А.Е. Типы акцентуаций характера и психопатий у подростков. М.Эксмо-Пресс, 1999. – 416с
Юрьева Л.Н. клиническая суицидология. – Днепропетровск: пороги, 2006
Зотов М.В Суицидальное поведение: мехаанизмы развития, диагностика, коррекция. – СПБ: речь, 2016.
Берно-Беллекур И.В. Социально- психологические аспекты аутодеструктивного роведения. – СПБ. 2003
Ефремов В.С Основы суицидологии. СПБ. «Диалект», 2004