Татар теленн?н с?злек диктантлары ?ыентыгы
Кукмара муниципаль районыныS м‰гъл_мати-методик _з‰ге
Кукмара муниципаль районы Кукмара поселогыныS
4 нче номерлы гомуми урта белем бир_ м‰кт‰бе
Татар теленн‰н с_злек диктантлары Gыентыгы
(5 нче сыйныфлар ™чен)
.
2007
Кукмара муниципаль районыныS м‰гъл_мати-методик _з‰ге
Кукмара муниципаль районы Кукмара поселогыныS
4 нче номерлы гомуми урта белем бир_ м‰кт‰бе
Татар теленн‰н с_злек диктантлары Gыентыгы
(5 нче сыйныфлар ™чен)
.
Кукмара муниципаль районыныS м‰гъл_мати-методик
_з‰кнеS методик Советы карары нигезенд‰ н‰шер ител‰
Т™з_че: Х‰кимGанова М.М. Кукмара муниципаль
районы Кукмара поселогыныS 4 нче номерлы гомуми урта белем бир_ м‰кт‰бенеS татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы
Рецензентлар: Мансуров Р.М. – Кукмара муни™ипаль районыныS м‰гариф б_леге башлыгы, педагогия ф‰нн‰ре кандидаты.
Ганиева Д.Х. – Кукмара муни™ипалG районыныS м‰гъл_мати- методик _з‰кнеS директоры.
Татар теленн‰н с_злек диктантлары Gыентыгы. 5 нче рус сыйныфыныS татар т™ркемн‰ренд‰ эшл‰_че укытучылар ™чен кулланма. Х‰кимGанова М.М., Кукмара, 2007, - 31 бит.
Ф‰нни редактор: Гыйзз‰туллина Н.М., педагогия ф‰нн‰ре кандидаты.
АSлатма язуы
БалаларныS грамоталы язуына иреш_- катлаулы k‰м д‰вамлы хезм‰т. Укучыларда д™рес язу к_некм‰л‰ре формалаштыру беренче сыйныфтан башлана. Д_ртенче сыйныфны т‰мамлаганда, бала авазларны д™рес х‰реф бел‰н белдер‰ ала, ™лешч‰ орфографик кагыйд‰л‰р бел‰н таныш була. € бишенче сыйныфтан башлап, орфографик k‰м орфоэпик кагыйд‰л‰р ™стенд‰ эш k‰р д‰рест‰ k‰м системалы алып барыла башлый.
Орфограммаларны _зл‰штер_ k‰м ныгыту ™чен д™рес язу кагыйд‰сен бел_ ген‰ Gитми. Аны гам‰ли яктан да ныгытырга кир‰к. Урта м‰кт‰пт‰ грамоталы язарга ™йр‰т_д‰ язма эшл‰рнеS к_п т™рл‰ре кулланыла: х‰тер, с_злек диктантлары, иск‰ртм‰ле, аSлатмалы, тикшер_, сайланма, к_рм‰, иGади k‰м контроль диктантлар. Д™рес язу к_некм‰л‰ре формалаштыруда иS актив кулланылганы – с_злек диктантлары. ‰леге с_злек диктантлары Gыентыгы укучыларныS грамоталы язуына иреш_ максатын к_з алдында тотып т™зелде. Укучыларны ™йр‰нелг‰н билгел‰м‰л‰рне k‰м кагыйд‰л‰рне, шулай ук _зл‰рен‰ таныш булган терминнарны д™рес файдаланырга ™йр‰т_ бурычлары куелды. Fыентыкка кертелг‰н диктантларда татар теленд‰ булган ‰йтелеш бел‰н язылыш арасындагы аермалыкка, татар алфавитыныS _зенч‰лекле х‰рефл‰ре керг‰н с_зл‰рг‰ k‰м язма эшл‰рд‰ очраган типик хаталарга игътибар ителде.
Диктантлардагы с_з саны нигезд‰ программа тал‰пл‰рен‰ туры кил‰.
Беренче д‰рест‰, с_злек диктантына укучыны ‰зерл‰_ ™чен, орфограммалар т™шереп калдырылган с_зл‰р k‰м аларныS кагыйд‰л‰ре бирел‰. Алар атна буена k‰р д‰ресне‰ актуальл‰штер_ этабында кабатланыла. Н‰тиG‰д‰ укучы бирелг‰н с_зл‰рг‰ k‰м кагыйд‰г‰ ™ч – д_рт тапкыр м™р‰G‰гать ит‰. Д_ртенче д‰рест‰ шул типтагы с_зл‰р ‰йтеп яздырыла, кагыйд‰ тагын бер тапкыр иск‰ т™шерел‰ k‰м алдагы диктантка ‰зерл‰н_ ™чен яSа с_зл‰р бирел‰. j‰р диктант ™чен с_зл‰р, м‰с‰л‰н, 1, 2, 3 нче номерлар бел‰н к_рс‰телде. Ел д‰вамында мондый диктантлар саны егермег‰ Gит‰.
К™телг‰н белем н‰тиG‰л‰ре:
грамоталы язу к_некм‰л‰ре булдыру;
™йр‰нг‰н кагыйд‰л‰рне кулана белерг‰ ™йр‰т_.
№1 ™-е, э х‰рефл‰ре
№2 о-ы х‰рефл‰ре
е
к™зг
ы
борч
е
т™лк
о,ы
Крч
е
т™тн
о,ы
блн
е,е
ч™гндр
о,ы
блт
е
™рк
ы,ы
крм
е
™лш
о,ы
крм
е
б™р
ы,ы
чг...р
е
д™г
о,ы
чкр
е
с™лг
ы
орлк
е
м™гз
о,ы
ср
е
б™тн
ы,ы
Gл
е
к™мш
о,ы
сл
э
ре
ы
соскч
е
™р
ы
борч
э,е
члк
о,ы
зын
е
™чл
ы
зан
е,е
Бтр
™,е
бтр
Е,е
слк
™, е
слк
Э,е
лгч
О, ™ х‰рефл‰ре с_знеS беренче иGегенд‰ ген‰ языла, башка иGекл‰рд‰ ™, о ишетелс‰ д‰ ы, е х‰рефл‰ре языла.
№3 я х‰рефе
№4 ю х‰рефе
я
смык
ю
рган
я
лкын
ю
шкын
я
ток
ю
кы
я
кы
ю
к‰
я
шеен
ю
еш
я
д‰ч
ю
биче
я
ик
ю
G‰
я
д™
ю
с™
я
мак
ю
Gычы
я
кун
ю
ки
я
кык
ю
март
е
кык
ю
ри
я
чынак
ю
ба
я
‰кит
ю
би
я
к™нт‰
ю
ан
я
чи
ю
т‰л
я
о
ю
Кам
я
фрак
ю
а
я
кош
я
хик‰
я
пыла
С_з башында, сузык аваз х‰рефл‰ренн‰н соS, иGек башында я, ю языла
№5 е,е (э) х‰рефл‰ре
е
лга
Е х‰рефе е дип укыла:
С_з бабашында k‰м сузык аваз х‰рефенн‰н соS (иGек башында), е х‰рефе э дип укыла: с_з уртасында k‰м ахырында тартык аваз х‰рефенн‰н соS (кушылмада).
е,е (э)
гт
е
сык
е
тин
е
ку
е
би
е
ким
е
каш
е
сыр
е
ф‰к
е
саскан
е
киз
е
унчык
е(э),е(э)
крп
е(э)
чбн
е(э)
бтргч
е(э)
сбрк
№6 й х‰рефе
й
омры
Й х‰рефе языла: с_з башында о,™ х‰рефл‰ре алдында гына; иGект‰ге сузык артында .
й
орт
й
омран
й
™зем
й
™р‰к
й
™кл‰м‰
й
одрык
я
др‰
й
омыш
ю
март
й
™к
ю
к‰
й
барак
й
б‰р‰м
й
сара
й
обо
й
‰т
й
кат
№7 в х‰рефе
В
‰ли
В х‰рефе с_з k‰м иGек башында языла. Рус теле аша керг‰н с_зл‰рд‰ ген‰ в дип укыла, татар с_зл‰ренд‰ w дип укыла.
в
акыт
в
атан
в
ааз
в
таыш
в
чикл‰ек
в
саыт
в
алчык
в
г™рл‰к
в
kаа
в
С‰8 к, г х‰рефл‰ре
Г
...ариф
к,г
аа
К, г х‰рефл‰ре калын сузык аваз х‰рефл‰ре булган с_зл‰рд‰ калын, нечк‰ сузык аваз х‰рефл‰ре булган с_зл‰рд‰ нечк‰ укыла. К х‰рефенн‰н соS сузык авазга башланган яки чагыштыру д‰р‰G‰се кушымчалары ™ст‰лс‰ ул г бел‰н чиратлаша.
к
суа
к
Ура
к
_р‰
к,к
аба
к,г
абаы
к
иб‰
г
тыыз
г
тиез
г
аач
г
иен
к
ойма
к
™йм‰
к
мамы
г
мамыы
к,к
ызы
к,г
ызыы
к
сызы
г
сызыы
№9 м, н, S х‰рефл‰ре
н
у
S
у
н
ми
S
ми
м
та
S
та
S
ту
н
ту
н
ме
S
ме
S
сиа
S
миа
S
к_ел
S
сеел
S
Gиел
S
Gи‰р
S
а..а
н
я..а
S
з‰..г‰р
S
ягыр
н
ягын
S
чагы
м
таган
№10 ы,е х‰рефл‰ре
ы
ук
Ы- калын сузык, калын с_зл‰рд‰ языла, (э), е – нечк‰ сузык, нечк‰ с_зл‰рд‰ языла.
е
ик
ы
сарк
ы
сабн
е
п‰к
е
к_к
ы
как
ы
дар
е
д™г
ы
сар
ы
кзк
е
кш
ы
сзк
е
Gитт
ы
язд
ы
чрш
ы
Gл
ы
Gрч
№11 ‰ -е(э) х‰рефл‰ре
‰
_лн
‰ авазын ‰йтк‰нд‰ авыз ки5 итеп ачыла, е(э) авазын ‰йтк‰нд‰ иренн‰рне G‰ябез.
е
б_лн
‰
б_лк
е
б_гн
е
б™р
‰,е
пк
е
эсс
е
к_мр
‰
к_мр
е
Gитт
‰
Gит
‰,е
ккр
‰,‰
т_грк
‰,е
тмл
е,‰
бл
‰,е
блш
е,е
блш
е,е
блн
е,‰
блн
№12 у,_ х‰рефл‰ре
у
рман
Калын сузыклар булган иGекл‰рд‰, с_зл‰рд‰ у, нечк‰ сузыклар булган иGекл‰рд‰, с_зл‰рд‰ _ языла.
_
л‰н
у
рам
_
рд‰к
у
бран
_
бре
у
тган
_
тт‰л
у
сзык
_
сзлек
у
кл
_
кл
у
ткран
_
тг‰р‰к
_
кб‰л‰к
_
крк‰
_
брек
_
блм‰
№13 k, х х‰рефл‰ре
х
ат
k
ава
х
ата
j
ади
х
алык
k
аман
х
атын
k
Илам
k
‰йк‰л
k
ш‰‰р
k
м™им
k
™н‰р
х
езм‰т
k
‰рбер
х
б‰ет
х
...айван
k
Маир‰
х
р‰‰т
Х
‰дич‰
№14 G х‰рефе
G
‰й
ч
‰й
G
ил‰к
ч
ил‰к
G
авап
ч
итен
G
итен
G
ᙉк
G
ꉉ
G
н‰ти‰
G
™мл‰
G
омга
G
™й
G
ил
G
Ир
ч
ир
G
итез
G
им
№15 ь х‰рефе
ь
ям
-ямь – с_знеS нечк‰ ‰йтелешен белдер_ ™чен;
-ятьм‰ - иGекнеS нечк‰ укылышын к_рс‰т_;
-гар‰п теленн‰н керг‰н с_зл‰рд‰ ь х‰рефе иGекнеS нечк‰ ‰йтелешен к_рс‰т_ ™чен;
-д™нья – я, ю, е х‰рефл‰рен алдагы тартыктан аерып уку ™чен нечк‰ иGек ахырында (ь) аеру билгесе куела.
ь
яш
ь
яп
ь
юн
ь
ятм‰
ь
янч_
ь
с‰гат
ь
к‰газ
ь
м‰кал
ь
шагыйр
ь
шигыр
ь
Т‰лгат
ь
С™нгат
ь
табигат
ь
д™ня
ь
к™няк
ь
т™няк
ь
бишеллык
ь
Иляс
ь
д‰ря
ь
берюлы
№16 ъ х‰рефе
ъ
м‰г..н‰
Нечк‰ иGекл‰рд‰ге к, г, авазларын калын, каты итеп ‰йт_ ™чен язуда ъ х‰рефе куела. Аеру билгесе (ъ) калын иGект‰н соS я, ю, е х‰рефл‰ре алдыннан килг‰нд‰, тартыкларны аерып укуны белдер‰.
ъ
в‰г..д‰
ъ
н‰к
ъ
т‰кдим
ъ
€к лим‰
ъ
игтибар
ъ
м‰гл_м
ъ
ашяулык
ъ
аляпкыч
ъ
кулюгыч
ъ
унеллык
ъ
суляк
ъ
елязма
№17 ц, щ х‰рефл‰ре
ц
ех
Ц х‰рефе рус теле аша керг‰н с_зл‰рд‰ ген‰ языла. Ул тс дип шартлатып ‰йтел‰. Щ х‰рефе рус теленн‰н керг‰н с_зл‰рд‰ ген‰ языла. Ул сьч кебек йомшак ‰йтел‰.
с
у
ц
ирк
с
ип
ц
емент
с
инеS
ц
иркуль
ц
таблиа
ц
конерт
ц
стания
ц
офиер
щ
и
щ
етка
щ
яик
щ
бор
ч
анна
ч
ил‰к
ч
курак
№18 п,к х‰рефл‰рен‰ бетк‰н с_зл‰р
п
ту
П, к саSгырау тартыкларына бетк‰н с_зл‰рг‰ сузык авазга башланган кушымча ялганса, п,к саSгырау тартыклары б,г яSгырау тартыклары бел‰н чиратлаша.
б
туы
к
ча
г
чаа
п
са
б
саы
к
су
г
суа
к
чы
г
чыа
к
та
г
таа
к
е
г
еа
к
я
г
яа
п
ча
б
чаа
к
а
г
аа
п
я
б
яа
к
ка
г
каа
№19 – нар, -н‰р, - лар, - л‰р
нн
болын
болы ар
Борын авазларына бетк‰н с_зл‰рг‰ к_плект‰ -нар, -н‰р кушымчалары ялгггана.
ЯSгырау тартыкларга k‰м сузык авазларга бетк‰н с_зл‰рг‰ -лар, -л‰р кушымчалары ялгана.
нн
колын
колы ар
Л
лл
та
та ар
нн
урман
урма ар
нн
каен
кае ар
л
ат
атар
л
бала
балаар
н
урам
урамар
нн
таган
тага ар
н
таS
таSар
н
кием
кием‰р
нн
иген
иге ‰р
л
уй
уйар
№20 ян‰ш‰ тартыклар
т
_те (-те)
т
_‰ (-‰)
т
Gите (-те)
т
ките (-те)
т
кайты (-ты)
т
саты (-ты)
т
ваты (-ты)
н
саны (н‰рс‰не?) (-ны)
н
каны (-ны)
н
киемне (-не)
н
уены (н‰рс‰не?) (-не)
н
уе..ы (н‰рс‰се?) (-ы)
т
к™те (те)
т
ꙉ (-‰)
к
ерака (-ка)
к
суыка (-ка)
Кулланылган ‰д‰бият
Н.В.Максимов, З.Н. Х‰бибуллина. «Рус м‰кт‰пл‰ренд‰ татар балаларына ана теле укыту».
«Рус м‰кт‰пл‰ренд‰ укучы татар балаларына ана теле k‰м ‰д‰бият укыту программалары» 1-11 нче сыйныфлар.-Казан: М‰гариф, 2003. – 124б.
З. Н. Х‰бибуллина. «Хаталарны т™з‰т_ ысуллары».
С. Тоцкий. «Орфография без правил».
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
36
15