Ш?гер якларыны? м?ш??р язучысы.

Татарстан Республикасы Баулы муниципаль районы
муниципаль бюджет гомуми белем бир_ учреждениесе «Ю.А.Гагарин исеменд‰ге ™ченче санлы урта гомуми белем м‰кт‰бе”




Ш™гер якларыныS м‰шk_р язучысы









Эшне башкарды: Абдунагимова Аделина Ильдар кызы
Fит‰кчесе: Кыямова Алия Муллахм‰т кызы,
татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы








Эчт‰лек
Кереш.......................................................................................................3-7
I б_лек. ^рн‰к т‰, остаз да, ярд‰мче, яклаучы да ......................... 8-10
II б_лек. «Батырша» исемле тарихи ‰с‰ре..........................................11-14
Йомгаклау..............................................................................................15-16
Кулланылган ‰д‰бият.......
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
· Кереш
F‰мит Р‰химов - Кама аръягы т™б‰генеS иS зур k‰м чын язучысы. Милл‰тп‰рв‰р ‰дипл‰ребезнеS иS к_ренеклел‰ренн‰н берсе. Ул халыкны яратып, аSа ихтирамын белдереп яш‰г‰н язучылардан аермалы, аныS тарихына, аныS _тк‰н б™еклеген‰ инанган зат.
Бу хезм‰тт‰ с_з тыйнак, тыныч, л‰кин зур й™р‰кле, киS к_Sелле, чын м‰гън‰сенд‰ талантлы кеше , олы ш‰хес F‰мит Р‰химов турында барачак.
АныS ‰д‰би ‰с‰рл‰ренд‰ д‰ язучы фантазиясе т_гел, тарихи д™реслек ята. Ч™нки F‰мит Р‰химов тарихи документларга таянып эш итк‰н кеше. “Горур, биек таулары, саф чишм‰л‰ре, кара алтын диSгезе бел‰н дан-ш™kр‰т казанган т™б‰кнеS _з Gырчысы да тууыныS очраклы х‰л булмавын кем ген‰ инкарь ит‰ алыр ик‰н. К_Sеле бел‰н тиSе булмаган ‰дип, рухы бел‰н чын к™р‰шче F‰мит ага Р‰химов тормышыныS k‰р мизгелен иGатка багышлады,” – дип яза аныS турында Р.Ф‰ттахова.
“Ш™гер т™б‰ге х‰зин‰л‰р чишм‰се” дип язган F‰мит Р‰химов. Т™б‰гебезнеS ген‰ т_гел, халкыбызныS рухи х‰зин‰се н‰къ мен‰ аныS кебек гали затлар ик‰нен елдан-ел ныграк аSлыйбыз. F‰мит аганыS фидакарь хезм‰тен‰, к_пьеллык иGатына халкыбыз _з б‰ясен, гадел б‰ясен бирер ‰ле. Кызганычка каршы, б_генге к™нд‰ ‰дипнеS иGаты аз яктыртыла, аныS иGаты турында язылган хезм‰тл‰р д‰ юк д‰р‰G‰сенд‰. Язучы иGатыныS ™йр‰нел‰се k‰м ачыкланасы м‰сь‰л‰л‰ре ‰ле шактый. Гомерен туган Gире, халкы язмышын ™йр‰н_г‰ багышлаган F.Р‰химов иGаты тиешле д‰р‰G‰д‰ ™йр‰нелерг‰ хаклы. ШуSа к_р‰ мин _земнеS ф‰нни-тикшерен_ эшемне “Ш™гер якларыныS м‰шk_р язучысы” дип атадым.
Минем максатым – F‰мит Р‰химовныS милл‰тебез тормышында
башка бер‰_не д‰ кабатламаган _з й™зе, _з урыны булуы, аныS
к_пкырлы талант иясе булуын ачыклау.
Максатка иреш_ ™чен т_б‰нд‰ге бурычлар билгел‰нде: - F‰мит Р‰химовныS тормышы k‰м аныS иGаты турында м‰гъл_мат туплау, аларны ™йр‰н_;
- язучыныS ‰с‰рл‰ре бел‰н танышу;
- т™п темаларны билгел‰_, аларны анализлау;
- иGаты турында фикерл‰р туплау;

Тикшер_неS максаты: F‰мит Р‰химов иGатын м™мкин кад‰р тир‰нн‰нр‰к ™йр‰н_, ‰с‰рл‰ренд‰ туган як k‰м аныS табигатенеS чагылышын, к_пкырлы иGат тематикасыныS, т™п геройларыныS г‰_д‰л‰нешен тикшер_, аныS татар ‰д‰биятында тоткан урынын билгел‰_.
Язучыларны, гомум‰н, ‰дипл‰рне кем тудыра? Мондый сораулар еш яSгырый. Fаваплар гына т™рлеч‰: табигатьк‰, моSга гашыйк булу, ата-ана, м‰кт‰п, укытучылар т‰эсире, тормыш агышы с‰б‰п була дил‰р. М™гаен, бу фараз ит_л‰рд‰ _зен‰ к_р‰ к_пмедер хаклык бардыр.€г‰р шулай ик‰н , ниг‰ ‰ле ул шартларда яш‰_че башкалар шагыйрь булмый? Балачактан к_пл‰р шигырь яза, тик бераздан бу шаукым с_н‰, с_рел‰ башлый. Гал‰мг‰, д™ньяга, табигатьк‰ м‰х‰бб‰т ад‰м затыныS-кешенеS гади, тумыштан килг‰н хал‰те ул.
€мма, т‰Gриб‰ к_рс‰тк‰нч‰, язучылыкка бу гына Gитми, дим‰к, язучы булып туарга кир‰к ик‰н.€ инде моны илаkи к™чл‰р ген‰ х‰л ит‰ аладыр. С_з,‰лб‰тт‰, чын язучылар хакында бара
F‰мит Гата улы Р‰химов 1935 елныS 13 гыйнварында ТатарстанныS Лениногорск районы Иске Ш™гер авылында колхозчы гаил‰сенд‰ д™ньяга килг‰н. 1953 елда Иске Ш™гер урта м‰кт‰бен т‰мамлагач ,™ч елга якын €лм‰т нефть k‰м газ хуGалыгы предприятиел‰ренд‰ оператор k‰м электромонтер булып эшли, аннан туган авылына кайтып, комсомолныS Ш™гер район комитетында ‰_в‰л инструктор, соSрак икенче k‰м беренче секретарь вазыфаларын башкара.
1959 елда район _з‰ге Лениногорск ш‰k‰рен‰ к_черелг‰ч, F‰мит Р‰химов та шунда к_чеп кил‰ k‰м ун ел буе район газетасы редакциясенд‰ авыл хуGалыгы k‰м промышленносте б_лекч‰л‰рен Gит‰кли. 1955-1961 елларда т™п эшенн‰н аерылмыйча В.И.Ульянов Ленин исеменд‰ге Казан д‰_л‰т университетыныS тарих филология факультетында укый, аннары 1970 елда Лениногорск нефть техникумын т‰мамлый.
F‰мит Р‰химовныS очерклары к™нд‰лек матбугатта илленче елларда к_рен‰ башлый. СоSга таба ул моSа игътибарын тагын да к™ч‰йт‰.
АныS “Алтын яткан Gирл‰р䉔, “Кобзарь - Тукай кунагы”, “Якташларым” k‰м башка исемле китаплары, газета журналларда, к_м‰к Gыентыкларда басылган дист‰л‰рч‰ башка очерклары, шул чорныS документаль елъязмалары буларак, сугыштан соSгы колхоз авылы k‰м нефтьчел‰р тормышыныS Gанлы картиналарын к_з алдына китереп бастыра. Аларда с‰нгатьч‰ сур‰тл‰_ алымнары k‰м публицистика чаралары ярд‰менд‰ хезм‰т коллективлары k‰м производство алдынгыларыныS аерым Gит‰кче кадрларныS фидакарь эшл‰ре k‰м ш‰хси тормышлары сур‰тл‰н‰.
ЯзучыныS к_пчелек ‰с‰рл‰ре сугыштан соSгы авыр авыл тормышына, нефть чыгаручыларныS язмышына багышланган. Аларда авыр k‰м кырыс тормыш к_ренешл‰ре терк‰леп калган. Шул вакыйгалар бел‰н берг‰ _релеп туган як табигате д‰ бик матур, _зенч‰лекле итеп бирел‰. Б_генге авыл тормышы югарылыгыннан караганда, кайбер ‰с‰рл‰ре, озак вакытлар кояш k‰м яSгыр астында й™рг‰н ч‰ч‰кле яулык кебек, бераз уSып, тоныкланыбрак та калгандай. €мма чын с‰нгать ‰с‰рл‰ренеS бернинди вакыт яSгыры да Gуеп бетер‰ алмый торган биз‰кл‰ре, м‰Sгелек сыйфат k‰м х‰сиятл‰ре була. Алар F‰мит Р‰химов ‰с‰рл‰ренд‰ д‰ байтак. ШуларныS иS м™kиме - язучы ‰с‰рл‰ренеS тормышчан к™че.
Никад‰р ген‰ с‰л‰тле k‰м талантлы язучы булмасын, ‰г‰р _зе сур‰тли торган тормышны ‰йб‰т белм‰с‰, F‰мит Р‰химовныS ‰с‰рл‰ре бу кад‰р м‰гън‰ле, фикерне k‰м игътибарны G‰леп ит‰рлек булмас иде. Кайбер ‰дипл‰р безне к_кк‰ карарга, матурлыкны к_кт‰н эзл‰рг‰ чакырган бер заманда, Р‰химов тота да башкарак юл бел‰н кит‰. Ул г_з‰ллекне т_б‰нн‰н к_т‰реп чыгара, укучыларны Gирг‰ карарга, ‰йб‰т кешел‰рне ат караучылар, балта осталары, нефть чыгаручылар арасыннан эзл‰рг‰ ™йр‰т‰.
К_п т™рле сыйфатлар арасыннан аеруча ‰k‰миятле дип уйланган тагын берсен билгел‰п узасы кил‰. С_з ‰д‰би герой k‰м ул _ск‰н тормыш шартлары, туган GиренеS табигате, урман-сулары, аларныS бер-берсен‰ _зара м™н‰с‰б‰те, йогынтысы турында бара. F‰мит Р‰химов геройларныS характерын, аларныS _з-_зл‰рен тотышын k‰м язмышын тормыш шартларына, Gир-суына б‰йл‰п, шулардан аерылгысыз итеп сур‰тли. Анда Gир k‰м кеше, колхоз k‰м колхозчы, нефть k‰м нефтьче, алар арасындагы м™н‰с‰б‰т, аларныS _зара б‰йл‰неше k‰м бер-берсен‰ йогынтысы язучы ‰с‰рл‰ренеS буеннан буена кызыл Gеп булып сузылган сыйфатларныS тагын берсе ‰н‰ шул.
Шулай да, F‰мит Р‰химовныS иGаты кайчан k‰м н‰рс‰д‰н башланып китк‰н соS?
Бу сорауга ул _зен‰ мен‰ болай дип Gавап бир‰: “Кал‰м к™ченеS кайчан k‰м кайда уянуын т™г‰л итеп бер ген‰ язучы да ‰йтеп бир‰ алмыйдыр м™гаен. Андый хиссият, кем бел‰, б‰лки малай чакта урамда уйнаганда чыгарган такмак-такмазалардан башлангандыр, б‰лки инде борынга ис керг‰ч кызларныS k‰м егетл‰рнеS ист‰лек альбомнарына шигырьл‰р язганда тугандыр.
М‰кт‰пт‰ укыганда к_Sелг‰ хуш килг‰не ирекле темага инша язу иде. Туган авыл турындамы ул, аныS табигате хакындамы - барыбер. Минем кин‰неп, яратып т™нн‰р буе язган иншаларымныS к_бесе, ‰лб‰тт‰ тынычлык саклау темасына иде.
Беренче башлап язасы кил_ тел‰ге м‰кт‰п стена газетларында эшл‰г‰н чакларда барлыкка килде шикелле. Без бер-беребез бел‰н ярыша-ярыша шигырьл‰р яза торган идек. €д‰би кич‰л‰рг‰, т_г‰р‰кл‰рг‰ й™ри башладым. БезнеS болай шигьрият бел‰н Gенл‰неп й™р_ебез башкаларга ничек т‰эсир итк‰ндер, ‰мма миSа файдасы тиде. Ниkаять мин _земнеS шагыйрь т_геллегемне аSладым. Никад‰р ген‰ тырышсам да, минн‰н шагыйрь чыкмасына инандым.
Беренче остазларым турында с_з чыкканда, иS беренчел‰рд‰н китапларны атар идем. Район китапхан‰сен‰ икенче класстан й™ри башладым. Fиденче класста инде китапхан‰ хезм‰тк‰рл‰ре миSа укымаган татарча китап табып бир‰ алмыйлар иде. € инде кешел‰рг‰ килг‰нд‰, мине ‰д‰бият д™ньясына алып кер_чел‰р м‰кт‰пт‰н татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучылары иде”.
€йе, без моныS шулай ик‰нен F‰мит Р‰химовныS басылып чыккан китапларында к_р‰ алабыз. Кайсысын гына кулга алма “Батырша”мы ул, яис‰ башка ‰с‰реме, беренче урында туган халкыныS тыныч тормыш ™чен к™р‰ше сур‰тл‰н‰.



















Т™п ™леш
^рн‰к т‰, остаз да, ярд‰мче, яклаучы да
Язучыларны шартлы р‰вешт‰ ике т™ркемг‰ б_леп карарга м™мкин. Бер‰_л‰р, укучы к_Sеленд‰ туган як хисе уяту ™чен, б™тен д™ньяны ‰йл‰неп чыгалар. Икенчел‰р гомерл‰ре буе _з яклары, _з авыллары, _з ‰нил‰ре турында язалар k‰м шундый ук м‰х‰бб‰т, абруй казаналар.
АныS с_зл‰рен Шамил Бикчурин исеменд‰ге “Чиш쉔 иGат берл‰шм‰се Gит‰кчесе Р.Габдулхакова да раслый: “ F‰мит ага Р‰химов яшь иGатчылар ™чен _рн‰к т‰, остаз да, ярд‰мче, яклаучы да булды. Ул тормышныS _з‰генд‰ кайнады, ‰д‰би k‰м милли х‰р‰к‰тнеS алгы сафларында булды. Башкаларны да _зе артыннан иярт‰ алды. Шундый талантныS, олуг ш‰хеснеS якташлары, замандашлары булуыбыз бел‰н без горурланабыз”
F‰мит Р‰химов милл‰тп‰рв‰р ген‰ т_гел, к™чле публицист та иде. Ул халкыбызны борчыган м‰сь‰л‰л‰р турында курыкмыйча, турысын ярып язды. € язучы буларак, башка бер ‰с‰р д‰ иGат итмич‰, бары “Батырша” романын гына язган булса да, F‰мит Р‰химов татар ‰д‰биятында зур урын алыр иде. АныS исемен онытырга безнеS хакыбыз юк, безнеS к_Sелл‰рд‰ ул м‰Sге яш‰р”.
Б™тенд™нья татар конгрессы Башкарма комитеты р‰исе, Татарстан Ф‰нн‰р Академиясе академигы Индус Таkиров: “F‰мит Р‰химов милл‰тп‰рв‰р ‰дипл‰ребезнеS иS к_ренеклел‰ренн‰н. Ул, халыкны яратып, аSа ихтирамын белдереп яш‰г‰н язучылардан гайре, аныS тарихына, _тк‰н б™еклеген‰ инанган зат.
АныS ‰д‰би ‰с‰рл‰ренд‰ язучы фантазиясе т_гел, тарихи д™реслек ята. Ч™нки F‰мит Р‰химов документларга таянып эш ит_че кеше. Ул авыллар тарихын тикшерми, аныS ™чен беренче урында халык аерым ш‰хесл‰р язмышы”.
Шулай ук Айдар Х‰лимнеS F‰мит Р‰химовка язган хатына да басым ясап _т‰се кил‰. Мен‰ шуннан ™зек. “ ... Б_ген 3нче март. Гает б‰йр‰ме к™не. €мма бу к™н минем к_Sелемд‰ синеS к™неS. ... Б_ген синеS к™неS диг‰н т‰къбирнеS икенче бер зур м‰гън‰се д‰ бар. €йе, б_ген мин чынлап та синеS иGатыS яктысында к™н к_рдем. “Татарстан” журналыныS уникенче, “Казан утлары”ныS беренче, “Аргамак”ныS беренче саннарында чыккан искиткеч игелекле, нигезле, кешелекле м‰гъл_матлы k‰м ниндидер сафлык, яSалык, олуглык б™ркелеп торган м‰кал‰л‰реSне укыганнан соS, мин к_пт‰н башымда й™рг‰н фикерне тагын да бер тапкыр т‰кърарладым. F‰мит Р‰химов Кама аръягы т™б‰генеS иS зур k‰м чын язучысы. Р‰хм‰т сиSа, дускай... “Батырша” романыS Кама аръягыннан б™тен татар, б™тен халыклар ‰д‰биятларыныS к_ренекле тавы булып к_т‰релде. ^зеS ‰йтмешли, Лениногорск кебек “эчк‰ре”, минем аSлавымча, идиотистик шартларда, _зеS турында, ягъни милл‰т турында кайгыртмаучылык ч‰ч‰к атып кына т_гел, катык кебек ‰чеп чыккан ш‰k‰рд‰ мондый ‰с‰рл‰р иGат ит_ “вакланмыйча” Б™гелм‰ т™б‰генеS революцияг‰ кад‰р арбалары т‰г‰рм‰чл‰ре кад‰ре архивларда казыну, аларны иренмич‰, матур итеп язу k‰м матбугатта бастыру ™чен никад‰р м‰гъриф‰ти Gан булырга кир‰к?! Р‰хм‰т сиSа. “Изгелек эшл‰ д‰, суга ат - халык белер, халык белм‰с‰ балык белер”,- дип милл‰тебез д™рес ‰йтк‰н.
ЯзучыныS т™п кыйбласы - халкына хезм‰т ит_ k‰м F‰мит Р‰химов гомер буе _з кыйбласына тугры булып калды, гасырлар тузаны астында калган чынбарлыкны, _з халкыныS сокланырлык, горурланырлык _тк‰нен, аныS фидакарьлеген б_генге к™нн‰рг‰ кайтарды.
F‰мит Р‰химов тормышыныS б™тен авырлыкларын _з Gилк‰сенд‰ татып, тырыш хезм‰те бел‰н ‰д‰бият д™ньясына килеп керг‰н кеше. Ул татар ‰д‰бияты тарихына кереп калырлык зур ‰с‰рл‰р иGат итте.
F.Р‰химов заман сулышын тоеп яш‰г‰н, k‰р н‰рс‰д‰, k‰р вакыйгада эше булган _ткен кал‰мле к™чле публицист. Вакыты, ис‰нлеге, матди х‰ле бел‰н ис‰пл‰шмич‰ Уфа, М‰ск‰_, Казан, Петербург архивларында казына - казына _з т™б‰генеS, _з халкыныS _тк‰нен эзл‰п тапкан тарихчы. Гаделлек, хакыйкать ™чен С‰ет батырлар, Батыршалар сафына баскан к™р‰шче.
Т™б‰гебезнеS ген‰ т_гел, халкыбызныS рухи х‰зин‰се н‰къ мен‰ аныS кебек гали затлар ик‰нен елдан-ел ныграк аSларбыз ‰ле. F‰мит аганыS фидакарь хезм‰тен‰, к_пъеллык иGатына халкыбыз _з б‰ясен бирер.


























«Батырша» исемле тарихи ‰с‰ре
Сикс‰ненче-туксанынчы елларда F‰мит Р‰химов тарихи темага, географик атамалар килеп чыгышына б‰йле м‰кал‰л‰р язган ик‰н. К_р‰сеS, ул зур ‰д‰би роман язуга бер х‰зерлек булгандыр. 1994 елда «Батырша» исемле тарихи ‰с‰р иGат ит_е ‰н‰ шул турыда с™йли. «Батырша» романы соSгы елларда язылган тарихи романнар арасында _зенеS фактик материалга байлыгы бел‰н аерылып тора. Без алар бел‰н «Тарих битл‰ренн‰н м‰гъл_матлар» аркылы танышабыз. €с‰рд‰ документальлек ‰д‰билек бел‰н чиратлаша. Бу к_ренеш шулай ук романны без яхшы белг‰н «Этил суы ака торур», «Илчег‰ _лем юк», «Шайтан каласы» k‰м башка романнардан _зенч‰леклер‰к ит‰.«Батырша» романы _з‰к геройныS д™ньяда д™реслекк‰ иреш_ юлында эшл‰г‰н эшл‰рен тасвирлый. Н‰тиG‰ ничек була соS? Беренчед‰н, ул хакыйкатьне тантана иттер‰ алмый. Икенчед‰н, ул икел‰н_л‰рд‰н башлаган к™р‰ш юлыныS чын юл ик‰нлеген‰ ышана. Урыс идар‰чел‰ренеS башбаштаклыгыннан, иманын саткан миш‰рл‰р, Казан татарлары k‰м башкортларныS халыкка зыянлы эшл‰ренн‰н х‰б‰рдар, аныS асылына т™шенг‰н Батырша, изге дип уйлаган патшасына д™нья х‰лл‰ре барып Gитмидер, дип белеп, бер-бер артлы хатлар к_ндер‰. Тик н‰тиG‰се к_ренми. Бу ‰ле х‰тта ки чагыштырмача алдынгы карашлы БатыршаныS да патшаныS милли из_ с‰яс‰те башында торганлыгын аSламавын к_рс‰т‰. €г‰р таш л‰хетт‰н кача алса, б‰лки, Батырша тагын да акыллырак юллар, чаралар аркылы б‰хетк‰ иреш_ ™чен к™р‰шер иде. Язучы тарихи фактларны _зг‰рт‰ алмый шул. €н‰ шуSа к_р‰ д‰ _зен гашыйк итк‰н героена да б‰хет китерми. € бит, бер караганда, фаGигале т‰мамланган Батырша язмышы милли _заSы булмаганнар ™чен мен‰ диг‰н гыйбр‰т. €би патша, фетн‰чел‰р башлыгына G‰за биреп, кешел‰рд‰ куркыту тудырам, дип уйлагандыр, гыйбр‰т таягыныS да ике башлы булуына игътибар итм‰г‰ндер.Ни ™чен милли азатлык ™чен к™р‰шне н‰къ мен‰ Габдулла Гали улы М‰згытдиннеS (геройныS чын исеме) оештыруына ачкыч экспозиция ™лешенд‰ бирел‰. Габдулла аюны GиSг‰н батыр й™р‰кле егет, белемле кешел‰рд‰, атаклы м‰др‰с‰л‰рд‰ укыган, яSалыклардан х‰б‰рдар, аны тормышка ашыручы. Инде килеп, ни ™чен н‰къ мен‰ шушы елларда милли азатлык х‰р‰к‰те кабынган, соравын куярга м™мкин. МоSа романда Gавап бар: шушы чорда царизмныS колониаль из_е тагын да к™ч‰я, киSр‰к G‰ел‰. Урал буена, Кама аръягына христианлаштырудан качып килг‰н татарларны шул ук х‰лл‰р к™т‰. Типт‰рл‰рне динн‰ренн‰н аерып кына калмыйлар, крепостнойлыкка да беркет‰ башлыйлар. ИS аянычы: бу эшл‰рд‰ татар морзасы Т‰фкилев башлап й™ри. Урыслар янында христианга, татарлар арасында м™селманга салынып, андый тип кешел‰р kаман саен матди х‰лл‰рен ныгыта баралар.Типт‰рл‰р саны к_зг‰ к_ренеп артканы €би патшага да ишетел‰. Ул аларныS ис‰бен алырга, салымны арттырырга уйлый. €н‰ шул х‰лл‰р бу якларда т™рле чуалышлар китереп чыгара да. Инде шулар н‰тиG‰сенд‰ ясак алынганнан соS да, гади кешенеS х‰ле GиSел‰ер т™сле к_ренми: тоз б‰ясе бик нык арттырыла. Табигать байлыгы, ил байлыгы булган тозны халык кыйбат б‰яд‰н сатып алырга тел‰ми. Уфага халык в‰киле булып китк‰н Габдулла инде урыс патшасына хезм‰т итк‰н миш‰рл‰рнеS д‰ аныS с‰яс‰тенн‰н ризасызлыгын к_р‰. Халыкны берл‰штереп буласын аSлый. Укытуын ш‰кертл‰рен‰ тапшырып, халык арасына аSлату эшл‰ре алып барырга чыгып кит‰ ул. БатыршаныS кешел‰рне корал коярга, к™р‰шк‰ к_т‰релерг‰ ™нд‰п й™р_л‰ре €би патшага да барып ишетел‰. Милли рухлы Батырша башы 500 сум дип б‰ял‰н‰, аны эз‰рлекл‰_ башлана. Халыкны к™р‰шт‰н читк‰ Gиб‰р_, _з ягына аудару ™чен, аерым ташламалар да ясала: кер‰шенн‰р ™чен башкалар к_т‰рг‰н ясак алына, м‰четл‰р р™хс‰т ител‰. €би патшага х‰лл‰рне аSлатырга чыгып китк‰н Батырша, юлда вакытта м‰четк‰ кереп т™н кунганда тотылып, куштаннар тарафыннан идар‰чел‰р кулына тапшырыла.Берд‰млек булмау, халыкка _зен, юлбашчыларын саклый алырлык _заS, к™ч Gитм‰_, сатлыкGаннар аркасында милли азатлык х‰р‰к‰те бастырыла. €с‰рнеS т™п фикере ‰н‰ шул. «Батырша» романы безне б‰йсезлек ™чен б_генге х‰р‰к‰тт‰ д‰ берд‰м булырга чакыра.
Романны укып чыккан k‰рбер татар кешесе тир‰н уйлар эченд‰ калыр м™гаен. Мен‰ безнеS ерак бабаларыбыз ничек кыен х‰лд‰, _з динн‰рен саклап калу ™чен нил‰р ген‰ эшл‰м‰г‰нн‰р бит. Бу романныS вакыт уздыру ™чен ген‰ т_гел, ‰ чын GаныS т‰неS бел‰н укып, _зеSне шул Батырша бел‰н берг‰ хис ит‰сеS, аSа ярд‰м ™чен пошынасыS, борчыласыS. Яшьт‰н _к роман герое Габдулланы Батырша дип атаганнар. Укучы ш‰кертл‰ре д‰ х‰тта аSа кайчак шулай энд‰ш‰. Бу егет бит м‰др‰с‰ т‰мамлаган. Безг‰ якын урнашкан Тайсуган авылында м‰др‰с‰д‰ укыган. Эшлекле - т™пле белемле кеше булып Gитешк‰н.
€ ниг‰ соS х‰зер ун ел, унбиш ел укып белем алган яшьл‰р , л‰зз‰тне т‰мле с_зд‰н т_гел, с_ген_д‰н, р‰х‰тне бары тик ‰ш‰келекнеS д‰ иS яманы булган эчкечелект‰н ген‰ табалар соS?!
Халкында иман нуры булгач, ‰д‰биятында да дини идеял‰рнеS к™чле k‰м т™рле - т™рле булуы бик табигый. Тик аларны, Совет заманындагы сыман, алласызлык, д‰kрилек кысаларында караудан гына сакланырга кир‰к. Язучы гуманлы зат, ул kич т‰ имансыз, Алласыз була алмый, k‰м кара еллар аркылы ‰д‰биятыбызга ян‰ “Коръ‰н”, иман нуры сирпел‰. Шагыйрь ‰йтмешли “ДогаларныS к_Sелемн‰н юк ‰ле югалганы”. Чынлап та, х‰зерге ‰д‰бият догалы була бара:"€нк‰мнеS догалары”, “Догалы еллар”... С_з, ‰лб‰тт‰, исем-атамаларда гына т_гел, ‰ герой каkарманнарда, анарныS эчке д™ньяларына, холык-фигыльл‰рен‰ изге символ - п‰йгамб‰р рухы _теп кер_д‰. €д‰бияттагы мондый уSай борылышка ГАхуновныS “Идел кызы” романы, Р.ХаннановныS Казан с‰хн‰сенд‰ уSышлы уйналган “Алтын бел‰зек” пьесасында башланган иде. j‰м шул юн‰лешт‰ иGатны кыю д‰вам итеп, гаG‰п отышлы тарихи х‰ятта F‰мит Р‰химов ил, халык тормышына карата актив позицияд‰ торган к™чле, олпат рухани тибын тудыра.
Романны укып чыккач, ‰леге сорауларга жавап табыла сыман. €н‰ шул азаматлар - Колш‰рифл‰р, С™ембик‰л‰р, Батыршалар, Насыйрил‰р, Ф‰_зиял‰р k‰м башка халкыбызныS асыл ул в‰ кызлары саклап калган ул иманын, азатлык k‰м м™ст‰кыйльлек факелын алар китереп Gиткерг‰нн‰р б_генге к™нг‰.
“Батырша” романыныS кыймм‰те шунда ки, ул халкыбызныS азатлык ™чен к™р‰ш тарихында тир‰н эз калдырган Батырша образын бир_ бел‰н ген‰ чикл‰нми, б‰лки моSа кад‰р ‰д‰биятта без турыдан - туры ‰йтерг‰ - язарга шикл‰неп - икел‰неп торган теманы урысларныS башка халыкларны басып алу политикасыныS чын й™зен д‰ ача. РоманныS буеннан буена сузылган р‰нG_ - ‰рн_, кысылу изел_, м‰сх‰р‰л‰_, татар-башкорт халкыныS т‰мам тапталып, кешелект‰н чыгу к_ренешл‰ре ‰н‰ шуннан, урысларныS баскынчылыгыннан бит инде. €с‰рд‰ без бу процессныS иS ‰ш‰ке, иS явыз ысуллары бел‰н алып барылуын гел к_реп-сизеп торабыз.
Тал‰пч‰н укучылар романда Gитешсезлекл‰р д‰ табарлар. €йтик, кайбер образларныS ачылып бетм‰ве. ХVIIIнче гасыр вакыйгаларына б_генге авытор к_зе бел‰н карау, ягъни кайбер модернилаштыру элементларын табарга м™мкинн‰р. АныS телен‰ б‰йл‰н_чел‰р д‰ аз т_гелдер. Ч™нки романда борынгы с_зл‰р, иске гыйб‰р‰л‰р k‰м фигыль формалары байтак.
€йтеп узганымча, “Батырша” турында язучылар к_п булыр ‰ле k‰м алар аныS тагын да асыл якларын, шулай ук кимчелекл‰рен ачарлар.







Йомгаклау.
Тикшерен_ебезнеS соSында без т_б‰нд‰ге н‰тиG‰г‰ килдек. €д‰биятныS к_п т™рле жанрларында _зен иркен хис итк‰н F‰мит Р‰химов иGатында туган якка м‰х‰бб‰т чынлап та аерым урын алып тора.
АныS ‰с‰рл‰ре иS элек _зл‰ренеS тематик “с‰ерлеге” k‰м Gитди характерда булулары бел‰н игътибарны G‰леп ит‰. €д‰би ‰с‰рл‰ренд‰ язучы фантазиясе т_гел, тарихи д™реслек ята. Ч™нки F‰мит Р‰химов документларга таянып эш ит_че кеше иде. Ул тарих бел‰н ген‰ кызыксынып калмый, аныS ™чен беренче урында туган халкы k‰м аерым “ш‰хесл‰р язмышы”.
F‰мит Р‰химов мине, иS элек, ш‰хес буларак сокландыра. ШагыйрьнеS зурлыгы талантында гына т_гел, к_SеленеS игелекле k‰м укучыларына итагатьле булуында да. ИGаты бел‰н д‰ кешелеклелеге бел‰н д‰ Gанга якын ул. ШуSа к_р‰ д‰ аныS ‰с‰рл‰рен укыгач, к_Sел пакьл‰неп,яктырып кала. ^з эшемд‰ F.Р‰химов ‰с‰рл‰рен‰ хас аерым _зенч‰лекл‰рне тагын бер тапкыр атап _т‰сем кил‰. Барыннан да элек, F‰мит Р‰химовныS ‰с‰рл‰ре аныS катлаулы тормыш юлы бел‰н тыгыз б‰йл‰нг‰н, шагыйрьнеS бик к_п иGат Gимешл‰ре _з автобиографиясенеS турыдан-туры чагылышы булып
тора.
ЯзучыныS т™п кыйбласы - халкына хезм‰т ит_ k‰м F‰мит Р‰химов гомере буе _з кыйбласына тугры булып калды, гасырлар тузаны астында калган чынбарлыкны, _з халкыныS сокландырырлык, горурланырлык _тк‰нен, аныS фидакарьлеген б_генге к™нн‰рг‰ кайтарды.
€дипнеS к_пчелек ‰с‰рл‰ре сугыштан соSгы авыр авыл тормышына, нефть чыгаручыларныS язмышына багышланган. Аларда авыр k‰м кырыс тормыш к_ренешл‰ре терк‰леп калган. Шул вакыйгалар бел‰н берг‰ _релеп туган як, аныS табигате д‰ бик матур, _зенч‰лекле итеп бирел‰.
К_п т™рле сыйфатлар арасыннан аеруча ‰k‰миятле дип уйланган тагын берсен билгел‰п _т‰се кил‰.
С_з ‰д‰би герой k‰я ул _тк‰н тормыш шартлары, туган GирнеS табигате, урман-сулары, аларныS _з-_зл‰рен тотышын k‰м язмышын тормыш шартларына, Gир-суына б‰йл‰п, шулардай аерылгысыз итеп сур‰тли алган. Fир k‰м кеше, колхоз k‰м колхозчы, нефть k‰м нефтьче, алар арсындагы м™н‰с‰б‰т, аларныS _з-ара б‰йл‰неше k‰м бер-берсен‰ йогынтысы - язучы ‰с‰рл‰ренеS буеннан буена сузылып кил‰.
АныS язылган ‰с‰рл‰ре турында Gыйма фикер итеп шуны ‰йтерг‰ кир‰к: F‰мит Р‰химов татар халкы тарихына, язмышына багышланган игелекле k‰м зур ‰k‰миятк‰ ия булган ‰с‰рл‰р иGат итеп калдырды. Аларны уку k‰мм‰ кеше ™чен д‰ кызыклы k‰м файдалы булачак. Кызганычка каршы, безнеS арадан бик ирт‰ китеп барды шул. F‰мит аганыS юклыгы елдан - ел ныграк сиздер‰. Ул китк‰нн‰н соS туган башлыкны тутырырдай к™чле, олпат ш‰хесл‰р Gитми.



















Кулланылган ‰д‰бият:
Баранова, Л. Досточние грядущих поколений /Л.Баранова. // Заветы Ильича. -1997.
Б‰йр‰мова, Ф. АныS турында /Ф.Б‰йр‰мова. // М‰д‰ни Gомга. - 1999.
В‰лиуллин, Р. Туган т™б‰к Gырчысы /Р.В‰лиуллин. // Заман сулышы. 1995.
Габделхакова, Р. Т‰р‰з‰д‰ ™мет уты /Р.Габделхакова. Заман сулышы. - 1993.
Габделхакова, Р. ^лемнн‰н д‰ к™чле х‰тер бар/Р.Габделхакова. // Заман сулышы. -1995.
Габделхакова, Р. Твои отцовские заветы/Р.Габделхакова. // Заветы Ильича. - 1997.
Габделхакова, Р. К_Sел kаман аны эзли/Р.Габделхакова. // Заман сулышы. - 2000.
Гали, €. Дастаннарга лаек /€.Гали. // Заман сулышы. - 1992.- 8.- 46. Ю.
Ганиева, Р. Большое видется на расстоянии /Р.Ганиева. // Заветы Ильича. - 1997.
Fамалетдинова, Г. АныS турында /Г.Fамалетдинова // Заман сулышы. - 2000.
Зарипов, X. ИGат чакрымнары /Х.Зарипов. // Социалистик Татарстан. - 1976.
МиSлебаев, К. ИGади игез‰кл‰р /К.МиSлебаев. //Заман сулышы. - 1993.
Р‰химов, F.Г. МеS кешенеS эше бар /F.Г.Р‰химов. //Заман сулышы. - 1993.
Р‰химов, F.Г. М‰гъриф‰т йорты/F.Г.Р‰химов.//Заман сулышы. -1993.
Р‰химов, F.Г. Ун проценты - с‰л‰т, калганы иGтиkад/F.Г.Р‰химов. // Заман сулышы. - 1993.
Р‰химов, F.Г. Их, тураларда шулай янсалар/F.Г.Р‰химов. // Заман сулышы. -1993.









13 PAGE \* MERGEFORMAT 14215


13PAGE \* MERGEFORMAT14215




15