Индивидуальная папка по крымскотатарскому языку (словарные слова,робота над ошибками,правила)
Лугъат сёзлер
2 сыныф
акъкъуш дюрбин кузь мужде
аджайип инджи куньайлан нутукъ
баарь ири куньдюз пирнич
Багъчасарай истемек курьтюк пычкъы
бейит йигит кутюк сез
бильги йыр мелевше сипирки
бордж килим муаббет сойад
дайы койлю мукъайт тахта
дефтер копюр мумкюн тёшек
3 сыныф
аферин кечит мектюп токътамакъ
аджджы киши миллий туруп
бозторгъай кукуккъуш мукъаддес тюфек
виргюль кучьлю мураджаат тюкъян
гонъюль къабаат нумайыш урлукъ
дерт къаверенки расткелиш утюлемек
дюльгер къайыкъ таби фикир
ешиль къую талапкяр хавфлы
имтиан мевсим текяран чёкюч
4 сыныф
азчыкъ йигирми муэндис тенеффюс
гуллю йип мых тёгерек
дакъкъа капик оглюк тёкюнти
девир кениш омюр тюркю
деръал козьлюк отьмек узьди
достлукъ курешчи сеяат урьмет
емиш къапу сылакъ учуджы
ёлджу къарпыз сют учюнджи
зенгин майыс тегенек хавъяр
Къаиделер
№ Къаиде Мисаль
Сёзлернинъ сатырдан сатыргъа авуштырув Буюк арифнен язылгъан сёзлер Мамутова Майре Рефатовна, Багъчасарай шеэри, Салгъыр озени, Авдет сокъагъы, «Къырым» газетасы, «Генчлик» чалгъы такъымы
Джумледе хитапнынъ язылувы Энвер, сен не вакъыт кельдинъ? Буюрынъыз, мусафирлер, чай азыр! Мераба, джанымбитам, мен кельдим! Байрам хайырлы олсун, севимлихалкъым!
Хаберни джумленинъ сонъунда язылувы Балалар кузьде мектепке кетелер. Озен бою тал тереклери осе. Терекнинъ пытакълары ерге эгильген.
Суаль джумлени догъру тизилюви Сен бостанда не япасын? Осман койде яшаймы? Музейге сеяат меракълы кечтими? Сенинъ адынъ не? Балалар насыл китаплар окъуйлар?
Йымшакълыкъ ишаретинен язылгъан сёзлер Козьлер, корьген, куньлер, козьлюк, куньдюз, урьмет, орьнек, косьтермек, кучьлю.
Йымшакълыкъ ишаретининъ чифт тутукълар арасында язылмасы Суаль – суаллер; тель – теллер; чёль – чёллер; голь – голлер; ель – еллер; эль – эллер.
Исимлерде базы сёзлерде ялгъамалар къошулгъанда эки тутукъ олмалы Арслан – арсланны; дагъ – дагъгъа; капик – капикке; къол – къоллар; сепет – сепетте; Судакъ – Судакъкъа.
Исимлерде мулькиет ялгъамаларнынъ язылувы Меним топум, сенинъ адынъ, онынъ къолу, бизим ишимиз сизинъ тоюнъыз, оларнынъ арзулары.
Исимлерде мулькиет ялгъамасы къошулгъанда, тамырнынъ сонъундаки къ, к, п сеслернинъ авушмасы Аякъ – аягъым, балыкъ – балыгъым, бешик – бешиги, курек – курегим, къулакъ – къулагъым, ёлакъ – ёлагъым, китап – китабы, мектеп – мектебим, чорап – чорабым, эмек-эмегим.
Сёзлерде башкъа ялгъамаларда хаталар Арабалар, дефтерлер, багъчалар, боянен, достумнен, къалемнен, мусафирлер, телефоннен, китаптан.
Къ, к, гъ, х арифлерни адаштырув Къаве, къавгъа, къаш, къопкъа, къоранта, къувуш, къуш, къую, ахлап, нохут, охшай, хабер, хавуз, хаста, хораз, хыяр.
Нъ – н арифлерни адаштырув Денъиз, кенъ, манъа, онъ, онъа, онынъ, санъа, сонъ, танъ.
Йы – йи сес бирикмелери тамырда Йилекяр, истейим, йибермек, йигит, йип, йылан, йырджы, кийик, ляйыкъ.
Дудакълы созукъларнен багълы хаталар Бугунь, бутюн, болюк, достум, койлю, къоюлгъан, одун, осюмлик, тюбюнде.
Къалын ве индже дудукълы созукъларны адаштырув Гульгюли, дюльбер, комюр, кулькю, куньдюз, тёгерек, тёкюле, ушюди, чюнки.
Къалын ве индже ы –и созукъларнен хаталар Айнеджи, акъикъий, бирден, дегирмен, демир, меним, секиз, турды, яхшы.
Хаталар узеринде иш
Сёз Къаиде Мисаль
Гульгюли дудакълыкъкъа- дуд-къ кулькю, комюр
демир инджеликке- инджелик секиз, дегирмен
Ислямов Али буюк ариф. яз.сёзлер Сеферов Аким
аферин лугъат сёзю кучьлю
Сес. Ариф.Сёз.
Сеслерни биз эм айтамыз, эм де эшитемиз.
Арифлерни коремиз ве язымыз.
Созукъ сеслерни бильдирген арифлер
Арифлер
Бир созукъ сесни бильдирген арифлер а, и, о, у, ы, э
10 ариф
Эки сесни бильдирген арифлер е, ё, ю, я
[йэ], [йо], [йу], [йа]
Е, ё, ю, я арифлер эки сесни бильдирелер эгер олар:
Сёзнинъ башында (емиш [йэ-миш], юксек [йук-сек], яхшы [йах-шы])
Созукътан сонъ (оюн [о-йун], таякъ [та-йакъ], Сафие[Са-фи-йэ])
Айырыджы ишаретлерден (ъ, ь) сонъ (эшья[э-шьйа], хавъяр[хавъ-йар], тезья[те-зьйа])
Дудакъсыз Дудакълы
Ог сыра (индже) э, и ё, ю
Арт сыра (къалын) а, ы о, у
Тутукъ сеслер
Янъгъыравукъ (13 с.) б в г гъ д ж з дж л рм н нъ Сагъыр (11 с.) пф к къ т ш с ч х ц щ
Фонетик талиль
Кýзь – 1 эджа,1 созукъ, 2 тутукъ
к – [к] – тут., къалын, сагъыр, чифтли – [г]
у – [у] – соз., къалын, дудакълы, ургъулы
з – [c’] – тут., индже, сагъыр, чифтли – [з]
ь - [ - ]_-__ ________________________________4 ариф, 3 сес
Чокъ маналы сёзлер
Сёзнинъ тамыры Мисаллер
багъ Мектеп ве аиле арасында къавий багъ олмалы. Эвимиз огюнде балабан багъ осе.
чал Бабам къурбан чалды. Эмир кемане чалды. Агъам пичен чалды.
табиат Этрафтаки табиат инсангъа кучь бере. Достумнынъ табиаты пек яхшы.
Акъылынъда тут! Тильде бир, эки ве чокъ маналы сёзлер бар. Бойле сёзлернинъ манасы джумледе беян ола.
Омонимлер
Сёзнинъ тамыры Мисаллер
сагъ Адамнынъ сагъ къолу кучьлю ола. Бабам дженкте сагъ къалды.
ят Къаршыма ят адам расткельди. Ель олгъанда, ерге ят. (эмир фиили)
яз Яз талебелер ичюн энъ зевкълы вакъыт. Бугунь агъанъа мектюп яз. (эмир фиили)
ал Ал байракъ ельпирей. Бу китапны ал. (эмир фиили)
Къаиде.1.Омоним – айтылувы ве язылувы бир, лякин маналары башкъа-башкъа сёзлер.
2. Чокъусы эмир фиили, исим ве сыфатлар омоним олалар: Яз кельди. Мектюп яз. Яз авасы.
Синонимлер
Исимлер Сыфатлар
къол – эль
бет – юзь – чере
зарар – зиян
гъалебе – енъиш
ель – рузгяр
нефрет – ачув темиз – пак – саф
кямиль – чебер
зенгин – бай
акъ – беяз
къара – сия
уфакъ – кичик
Къаиде. Синоним – манасы бир я да якъын олгъан сёзлер.
Антонимлер
чокъ – аз
беяз – къара
узун – къыскъа
къуванч – гъам
онъ – сол эдепли – эдепсиз
кельди – кетти
зенгин – фукъаре
юваш – атик
ал – бер
Къаиде.1. Антоним – маналары къарама-къаршы олгъан
сёзлер.
2. Эксерий антонимлер сыфатларгъа -лы — -ли, -
лу — -лю ерине -сыз — -сиз, -суз — -сюз ялгъамалары къошулувынен япылырлар.
Метин
Метиннинъ къурулышы:
1. Метиннинъ башы
2. Эсас къысмы
3. Метиннинъ сонъу
Метинлернинъ чешитлери:
Метинде бир кимсе я да бир шей акъкъында икяе этильсе – икяе метини олур.
Метинде бир де бир предмет я да айван тасвирленсе – тасвирлев метини олур.
Метинде бир шей акъкъында фикир юрьсетильсе анълатылса – муляаза метини олур.
Джумле
Къаиде. Сёзлер вастасынен анълатылгъан фикирге джумле дейлер. Джумле там бир фикирни анълатыр. Джумле бир сёзден де ола билир.
Джумлелернинъ чешитлери
макъсадына коре
икяе
эмир
суаль
тизимине коре
муреккеп
адий
эмоциональ ренкине коре
нида
экинджи дередже азаларнынъ олувына коре
къайсы бир баш азасынынъ олувына коре
кениш олмагъан
кениш
бир теркипли
эки теркипли
Джумле азалары
Къаиде.Джумледе иш-арекетини ким я да не япкъаныны косьтерген сёз муптеда олур. Муптеда: ким? я да не? суалине джевап берир.
Джумледе предметнинъ не япкъаныны, онъа не япылгъаныны, не олгъаныны бильдирген сёзлерге хабер дейлер. Хабер джумледе иш-арекетни бильдире. Хабер – не япа? не япты? не япылды? Киби суаллерге джевап берир.
Муптеда ве хабер джумленинъ баш азалары сайылыр.
Джумледе муптеда ве я да хабернинъ манасыны изалагъан, тамамлагъан сёзлерге экинджи дередже азалары дейлер. Джумледе экинджи дередже азалары: насыл? кимни? нени? не? не заман? къайда? неден? киби суаллерге джевап берелер.
Джумле азалары
Баш азалар
Экинджи дередже азалар
Муптеда
Хабер
Тамамлайыджы
Ал
Айырыджы
Анълатув: 1. Мен бу китапны китапханеден алдым.
2. муптеда айырыджы
хабер ал
тамамлайыджы
Адий джумле
муптеда
хабер
муптеда
экинджидередже азалар
Кениш джумле
Кениш олмагъан джумле
хабер
Къаиде.
1. Экинджи дередже азалары олгъан джумлелерге
кениш джумле дейлер: Баарь кельди.
2. Экинджи дередже азалары олмайып, ялынъыз
муптеда ве хабери олгъан джумлелерге кениш
олмагъан джумле дейлер: Баарь эрте кельди.
Джумленинъ сойдаш азалары
насыл?
Араба тегиз ёлдан тез ве енгилькете эди.
Джумленинъ сойдаш азалары:
Бир сой суальге джевап берелер.
Бир сой джумле азасы олып келелер.
Бир джумле азасына бойсунып келелер ве оны изалайлар.
Интонация я да тизме багълайыджыларнен бирикип келирлер.
Сойдаш азалы джумледе виргюль къоюлувы
Эгер багълайыджысыз бирикселер. Биз багъчада алма, армут, шефтали джыйдыкъ.
—— (—), (—), (—) ——.
Къаршылыкъ багълайыджылар огюнде: лякин, амма, исе. Кунеш йылтырай, лякинкъыздырмай эди.
—— (—), лякин (—) ——.Эгер багълайыджылар текрарланса Бала де анасына, де бабасына бакъты.
—— де (—), де (—) ——.
Сёз теркиби
Сёзнинъ тамыры Тамырдаш сёзлер
дагъ
шекер
сув
башиш
темиз дагъ-лы, дагъ-лыкъ, дагъ-джы
шекер-ли, шекер-лик, шекер-лемек
сув-лу, сув-джу, сув-армакъ
баш-лы, баш-акъ, баш-лыкъ
иш-чи, иш-кир, иш-лемек
темиз-лик, темиз-ле-мек
Къаиде.1.Сёзнинъ эсас манасыны ифаделеген ве башкъа парчаларгъа болюнмеген къысымына тамыр дейлер.
2. Бир тамырдан япылгъан сёзлерге тамырдаш сёзлер дейлер.
Ялгъамалар
Сёзнинъ тамыры Ялгъамалар
Сёз япыджы Сёз денъиштириджи
туз
дерс
ав
геми
кой -лукъ
-лик
-джы
-джи
-лю -лар, -ны
-лер, -нинъ
-лар, -дан
-лер, -де
-лер, -ге
Къаиде.1.Сёз япыджы ялгъамалар янъы сёзлерни мейдангъа кетирелер.
2. Сёз денъиштириджи ялгъамалар къошулгъанда, сёзнинъ манасы денъишмей.
Сёз чешитлери
Там маналы сёз чешитлери
замир
сайы
зарф
сыфат
фииль
исим
Акъылынъда тут! Там маналы сёзлер, маналарына коре,
алты сёз чешитине болюнелер.
Исим
Келишлер ве ялгъамалар
Келишлер Келишлернинъ суаллери Ялгъамалар
къалын индже
Баш келиш ким? не? — —
Саиплик келиши кимнинъ? ненинъ? -нынъ -нинъ
Догърултув келиши кимге? неге? къайда? -къа, гъа -ке, -ге
Тюшюм келиши кимни? нени? -ны -ни
Ер келиши кимде? неде? къайда? -та, -да -те, -де
Чыкъыш келиши кимден? неден? къайдан? -тан, -дан -тен, -ден
Къаиде. Сёз тамырынынъ сонъки эджасында созукъ сес
къалын олса, онъа къалын сесли ялгъама къошулыр.
Сёз тамырынынъ сонъки эджасында индже созукъ
олса, онъа индже сесли ялгъама къошулыр.
Къ, к ве п сеслернинъ алмашувы
Къырымтатар тилинде сёзлернинъ сонъунда олгъан къ, к ве псеслери мулькиет ялгъамасы къошулгъанда алмашырлар. Къ ерине гъ, к ерине г, перине б язылыр.
Меселя: аякъ – аягъым, аягъынъ, аягъы. Элек – элегим, элегинъ, элеги. Чорап – чорабым, чорабынъ, чорабы.
Акъылынъда тут!3-юнджи шахыс чокълукъта бу сеслер алмашмазлар.
Меселя: чорап – чораплары, элек – элеклери, аякъ – аякълары.
юрек – юрегим
къалпакъ – къалпагъым
мектеп – мектебим
Хаберлик ялгъамалары
Сёзлернинъ сонъларына къошулып, хабер ве шахыс анълаткъан ялгъамаларгъа хаберлик ялгъамалары дейлер.
Мулькиет ялгъамаларыны хаберлик ялгъамаларындан айырмакъны огренъиз.
Хаберлик Мулькиет
Мен оджам.
Биз оджалармыз.
Къартбабам айтты: «Мен хастам, бираз сувукъландым».
Мен сизге къардашым. Меним оджам.
Бизим оджаларымыз.
Эким айтты: «Меним хастам баягъы тюзельди».
Сиз меним къардашымсынъыз.
Сыфат
Къаиде:Насыл? Суальге джевап берип, предметнинъ
аляметини бильдирген сёзлерге сыфат дейлер.
Сыфатларнынъ манасы Мисаллер
Предметнинъ:тюсю мавы, беяз, ешиль, сарылтым
колеми балабан, къыскъа, бойлу
дам-лезети татлы, шекерли, тузлу
табиаты мераметли, юваш, серт
алы эсли, яш, кедерли, шенъ
ер, вакъыткъа мунасебети къышлыкъ, язлыкъ, шеэрли, ерли
Къаиде.Сыфатлардан эвель келип, оларнынъ манасыны
къуветлендирген парчаларнен сыфатлар арасында
дефис ( – )къоюлыр.
Меселя: ап-акъ, къап-къара, бем-беяз, ком-кок, мос-мор.
Сайы
Маналарынакоре чешитлери Мисаллер
I эсап беш, он, юз, бинъ, черик, беште учь, ярым, бучукъ
II сыра бешинджи, онунджы, юзюнджи
III пай онар, бешер, бешер юз, едишер бинъ
IV тахминий онлар, дёртлер, беш-он, аз, чокъ, баягъы, бираз
Эсап сайысы
Чешити Тюрю Мисаллер
Эсап Микъдар беш (алма), онэки (дефтер), бешбинъэкиюз (адам)
Кесир беште учь, онда бир, ярым, бучукъ, черик
Къаиде:1. Кесир сайыларда биринджи сайы ер келишинде
Къулланыла: учьте эки (2/3).
2. Бучукъ сёзю микъдар сайыларындан сонъ келир:
Шимди саат беш бучукъ.
3. Кесир сайылары предметнинъ къысымларыны
ифаделейлер: Емишлернинъ учьте эки къысмы
даа джыйылмады.
Шахыс замирлери
Къаиде:Джумледе исимлернинъ я да башкъа сёзлернинъ
ерине къулланылгъан сёзлерге замир дерлер.
Замирлер теклик ве чокълукъ сайыда учь шахысны
косьтерирлер.
Шахыс замирлери Теклик Чокълукъ 1-инджи шахыс мен биз сёйлеген адам
2-нджи шахыс сен сиз сёйлейиджинен лаф эткен адам
3-юнджи шахыс о олар бириси акъкъында сёз айтылгъан шахыс
Келишлер Исимлер Замирлер
Б.к. ат, эв мен, сен, о
С.к. атнынъ, эвнинъ меним, сенинъ, онынъ
Д.к. аткъа, эвге манъа, санъа, онъа
Т.к. атны, эвни мени, сени, оны
Е.к. атта, эвде менде, сенде, онда
Ч.к. аттан, эвден менден, сенден, ондан
Фииль
Къаиде.Предметлернинъ иш-арекетини ве алыны бильдирген сёзлерге фииль дейлер. Фииллер: не япты? не олды? не япа? не ола? не япаджакъ? не оладжакъ? киби суаллерге джевап берелер.
Къаиде. Фииллер инсан ве предметлернинъ иш-арекетини ве
булунгъан алыны бильдирелер.
Фииллернинъ мусбет ве менфий шекиллери
Мусбет шекили Менфий шекили
алды
берди
баргъан
кельген алмады
бермеди
бармагъан
кельмеген
Къаиде.1.Фиильнинъ менфий шекилинде -ма – -ме
ялгъамалары къошула.
2.Менфий мананы къуветлендирмек ичюн ич
дереджелиги къошулыр: ич де динълемей.
Зарф
Чешитлери Суаллер Мисаллер
Ал насыл? насыл этип? апансыздан, яваш, яхшы, инсанджа, зорнен, зораки, энъкъастан
Вакъыт не вакъыт? не вакъыткъадже? не вакъыттан берли? бугунь, шимди, былтыр, куньден-куньге, тезден
Ер къайда? къайдан? къаерде? не ерде? не ерден? узакъта, мында, тышары, юкъары, арттан, ашагъы
Микъдар не къадар? бираз (вакъыт), бир къач, аз бучукъ, бир парча
Акъылынъда тут! 1. Зарфлар тюрленмезлер ве тюсленмезлер.
2. Шекиль ве сёз денъиштириджи
ялгъамаларны къабул этмейлер.