Тарих п?нінен саба?: ?мір Темір (8 сынып)

СабаKтыS таKырыбы: §25. €мір ТемірдіS басKыншылыK жорыKтары
СабаKтыS маKсаты:
а) Білімділік: Мауараннахр билеушісі €мір ТемірдіS к™рші мемлекеттер – АK Орда, Алтын Орда, МоCолстанCа жорыKтары жайлы баяндап, басKыншылыK зардаптарын к™рсету.
‰) Т‰рбиелік: Адамгершілікке, Kандай да болсын басKыншылыK соCыс атаулыны жек к™руге т‰рбиелеу.
б) ДамытушылыK: ОKушыларды ™з бетінше ой Kорытып, ойын жеткізе білуге даCдыландыру.
СабаKтыS т_рі: Аралас сабаK
СабаKтыS ‰дісі: СaраK – жауап, баяндау, топпен жaмыс
СабаKтыS к™рнекілігі: карта, с™зжaмбаKтар, суреттер, хронологиялыK кесте, ВЕНН диаграммасы, баCалау параCы
П‰наралыK байланыс: География, ‰дебиет
СабаKтыS барысы:
І. `йымдастыру кезеSі: С‰лемдесу, сынып оKушыларын т_гелдеу, оKушылардыS назарын
сабаKKа аудару.
ІІ. ^й тапсырмасын сaрау: Сынып оKушылары екі топKа б™лінеді:
І топ – «Т_ркістан»
ІІ топ – «Отырар»
^й тапсырмасы «Кім к™п біледі?» ойыны арKылы сaралады.
1 .МоCолстанныS орталыCын ата. - АлмалыK K - сы
2 . Неліктен МоCолстан деп аталды?ШыCыс деректерінде «монCол» с™зініS «н» ‰ріпі т_сіп Kалып, «моCол» деп аталды.
3 .МоCолстан хандыCы кімніS тaсында ыдырай бастады?Ж_ніс ханныS немересі Абд ар РашидтіS
4. МоCолстанныS Kaрылуында дулат тайпасыныS ™кілдері неге басты
р™л атKарды? М. ХайдардыS жазуы бойынша, ШаCатай хан ™з мемлекетін _лестерге б™лгенде ™зіне адал Kызмет еткен дулат ‰мірі ПоладшыCа МаSлай – С_бе жерін берген. Осы аумаKты билеген дулат тайпасыныS ™кілдері МоCолстан хандыCыныS Kaрылуына да белсене ат салысады. Поладшы ‰мір МоCолстанды Маураннахрдан біржола б™ліп алып, т‰уелсіз жеке хандыK KaруCа бар к_шін салады.
5. МоCол хандыCыныS этникалыK Kaрамы туралы айтып бер.
- МонCол шапKыншылыCы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияKты тайпалар алCашKы кезде ™здерініS басымдылыCын к™рсеткенімен, уаKыт ™ткен сайын жергілікті т_рік тілдес тайпалар басымдыK алып, монCолдарды ™здеріне сіSіре бастаCан. Ал KалCандары ШыCыс Т_ркістанCа, aйCырларCа Kоныс аударып, соларCа араласып, ™здерініS монCол атынан м_лде айырылCан. МоCолстанныS негізгі халKы т_рік тілдес тайпалар: дулат, KаSлы, _йсін, арCын, барын, барлас, бaлCашы, т. б. ертеден осы ™Sірде ™мір с_рген тайпалар. БaлардыS Kатарында осы жергілікті халыKтармен араласып, т_ркіленіп кеткен монCол тайпалары да болды.
6. «БатпаK шайKасы» туралы не айтасыS?
- ТоCылыK Темір хан Kаза болCаннан кейін €мір Темір МауараннахрдаCы билікті ™з Kолына алу _шін, Ілияс – JожаCа Kарсы шыCады. €мір Темір мен Ілияс - Jожа ханныS арасында бірнеше рет KаKтыCысулар болады. МоCол ханы жеSіліске aшырап, МоCолстаннан жаSа ‰скери к_ш жинап келіп, Kайта соCысады. Ташкент KаласыныS маSында 1365 жылы 22 маусымда екі жаKтыS арасындаCы шешуші шайKас «БатпаK шайKасы» болады. Жазба деректердіS хабарына KараCанда екі жаKтан 10 мыSCа жуыK адам KырылCан.
7. ТоCылыK Темір хан тaсында моCол хандыCыныS саяси жаCдайы Kандай болды?
- ТоCылыK Темір хан тaсында саяси тaраKсыздыK орын алды. ХандыKтыS б_кіл аумаCын біріктіріп, бір орталыKKа баCындырды. Хан елдіS ішкі – сыртKы саяси жаCдайын жаKсартты. ТоCылыK Темір хан ™зініS сыртKы саясатында ШаCатай aлысыныS кезінде орныKKан Орта Азия жеріндегі билікті Kалпына келтіруге ‰рекет жасайды. 1360 – 1361 жж МауараннахрCа екі рет с‰тті жорыK жасап, баласы Ілияс – Jожаны таKKа отырCызады.
8. МоCолстанныS алып жатKан аумаCын картадан к™рсет.
- ШаCатай aлысыныS шыCыс б™лігі – ОSт_стік – шыCыс JазаKстан мен JырCызстан аумаCы
ІІІ. ЖаSа сабаK:
ЖаSа сабаKтыS жоспары:
І. €мір ТемірдіS Алтын Орда жеріне жасаCан жорыKтары.
ІІ. €мір ТемірдіS МоCолстан хандыCына жасаCан жорыKтары.
ІІ. €мір Темір жорыKтарыныS зардаптары.
€мір Темір 1336 жылы Т_ркістан Kаласында Барлас тайпасыныS биі ТараCай бектіS отбасында д_ниеге келген – Kолбасшы, мемлекет Kайраткері. €мір Темір алCашында 1361 ж JашKария у‰лаятыныS билеушісі болды. 1370 жылы Мауараннахрды ™зініS Kолына алды. Содан 35 жыл бойы - 1405 жылCа дейін жеке – дара билік ж_ргізді. Жас кезінде Т_ркістан маSындаCы бір шайKаста аяCынан жараKаттанCан. ХІ^ C 70 - жылдары оныS KолбасшылыK дарыны толыK ашылып, атаK – даSKы жер ж_зіне тарады. Осман империясы мен ОрталыK Азия аймаCында ол АKсаK Темір, ирандыKтарCа Тимурл‰нг, еуропалыKтарCа Тамерлан есімімен белгілі болды. €мір ТемірдіS тегеурінді шабуылдары арKасында Хорезм мемлекеті (1372 – 1388), ШыCыс Т_ркістан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), JандаCар (1383), Сaлтания (ОSт. €зербайжан, 1384), Иран мен АуCанстан толыK баCындырылды.
27 мемлекетті Kол астына баCындырCан «‰лем жаулаушысы». ШайKастардыS бірінде ТемірдіS екі саусаCы кесіліп бір аяCы жаншылады. АяCы ™мір бойы сырKырап ауырып аKсаK болып KалCан. Ол Темирлан (дaрысы Темирленг, «ленг» парсыша-аKсаK) АKсаK Темір атанады.
Темір барластарныS бір б™лігініS бекі, жетекшісі еді. Кейін ™зіне басKа бектерін Kаратты, ШаCатай aлысыныS хандары - МоCолстанныS билеушілеріне Kарсы к™теріліс бастаCан. Темір басKарCан жігіттері керуендеріне шабуыл жасаCан, соSдыKтан оны жасында баспашы болды дейді. БектердіS бекі болып, ШаCатай aрпаKтарынан т‰уелсіз мемлекет KaрCан. БіраK ШыSCысханныS тікелей aрпаCы болмаCандыKтан, ™зініS лауазымы "хан" емес, "‰мір" еді.[4]
€мір Темір 1405 жылы JытайCа жорыKKа шыKKанда жолай Отырарда Kайтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 к_н ™мір с_рді. ТемірдіS денесі т_нде Kаладан шыCарылып, 6 ай жол ж_ріп с_йегі СамарKандаCы Г_р-€мір кесенесіне мaсылман д‰ст_ріне сай жерленген. Дегенмен Темір aрпаKтарына ерекше ыKылас танытып, олардыS болашаCы мен т‰рбиесіне ерекше к™Sіл б™лгенімен, ШыSCыс хан балаларымен салыстырCанда €мір Темір балалары аса KуантпаCан. БалаларыныS баCынбауы, ханзадалардыS б_лік шыCаруы да, тіпті немересі Сaлтан ХусейінніS опасыздыCы да болCан. АмерикалыK зерттеуші, Чикаго университетініS профессоры Джон ВудстыS есептеуі бойынша, ТемірдіS тікелей aрпаKтарыныS жалпы саны оныS ™мірініS соSына Kарай ж_зге жуыKтаCан
€мір ТемірдіS 4 aлы болды: Жихkангер (1356 1376), €мір Шейї (1356 1394), Мираншах (1366 1408), Шаkрух (1377 1447). Темір ‰улетінен aлы Cалым `лыKбек (1394 1449), МоCол империясын Kaрушы Бабыр (1483 1530) сынды атаKты адамдар шыKты. €мір Темір ™лгеннен кейін мирасKорларыныS билікке таласуынан Темір мемлекеті ыдырап кетті. Ол ‰лемдік тарихта талантты Kолбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде KалCан. ОрталыK АзиядаCы бірKатар с‰улетті CимараттардыS пайда болуы, KалалардыS ™ркендеуі, ш™л даладаCы жер суландыру KaрылыстарыныS салынуы, Kол™нер мен сауданыS дамуы €мір Темір есімімен тыCыз байланысты. Тарихи деректер оныS Kол астындаCы аймаKтардаCы т_ркі, парсы, араб м‰дениеті мен ™нерініS ™кілдері, Cалым-ойшылдары €мір ТемірдіS тарапынан _лкен Kолдау тапKандыCын растайды. €мір Темір KазаK жерінде м‰Sгілік ™шпес ескерткіш Kасиетті Jожа Ахмет Ясауи кесенесін салып Kалдырды. Сонымен Kатар жаулап алынCан елдердегі €мір ТемірдіS шектен тыс Kатыгездігі оны к_рделі тарихи тaлCа ретінде танытады.
І^. Бекіту:
€мір Темір Kай жылдары ™мір с_рді?
Ол Kандай кесенені салдырды?
Неше жыл жеке дара билік етті?
Jай жерде Kайтыс болды?
^. БаCалау:
^І. ^йге тапсырма: §25. €мір ТемірдіS басKыншылыK жорыKтары