Доклад на тему Сут-Хол кожууннун тоогулуг черлери. Электроннуг словарь

Сут -Х=л кожуун чагыргазыныё +=редилге килдизи Муниципалдыг ==редилге чери Бора-Тайга ниити билиг ортумак школазы ЭПК «Электронные образовательные ресурсы по предметам этнокультурной составляющей» Шинчилел ажылдын темазы: «С\т-Х=л кожууннуё т==г\л\г черлери. Электроннуг словарь » Ажылды кылган:Бора-Тайга ниити билиг ортумак школазынын 8-ки клазынын ==реникчизи Куулар Шораан Удуртукчу башкызы : Бора-Тайга ортумак школазыныё 1-ги категориянын эге класс башкызы Сарыглар Чечек Дугаар-ооловна Бора-Тайга, 2014 чыл Ажылдыё планы Киирилде. Аттар – чурттуё т==г\з\.С\т-Х=л кожууннуё девискээринде т==гулуг черлер аттары. Т\ёнел.Ажыглаан литературалар даёзызы.  Ажылдын кол сорулгазы : Сут-Х=л кожууннуё девискээринде турар черлер аттарыныё т==гузун чыып бижип , чуруун , турар девискээрин тодарадып бижээш, ону т=рээн чугаа , т=рээн чогаал, долгандыр турар делегей, география, т==гу кичээлдеринге ажыглаары-биле электроннуг хевирге тургузары Аннотация Сут-Х=л кожууннуё девискээринде турар черлер аттарыныё т==гузун чыып бижип , чуруун , турар девискээрин тодарадып бижээш, ону т=рээн чугаа , т=рээн чогаал, долгандыр турар делегей, география, т==гу кичээлдеринге ажыглаары-биле электроннуг хевирге тургузуп кылган ажыл. Киирилде кезээ Т=рээн черивистиё аттары онзагай. Чараш , ханы уткалыг аттар салгал дамчып келген. Т=рээн чер – улуг , делгем чурттун хензиг кезии. Кижи бурузу т=рээн черлиг, т=рээн булуёнуг. Т=рээн черинге ынакшыл т=рээн булуёундан эгелээр. Кижи б\р\з\н\н т=рээн чери аттыг. Олар анаа тыптып келбээн. Оларны уран-чечен чон тывыскан. Аттарда чернин б\д\ж\, овур-хевири, а чамдыктарында чоннун эрткен оруу, амыдыралы, т==г\з\ сиёникен. +гбелеривистин салгал дамчып келген аттарынын тывылган т==г\з\н шинчилеп , чыып бижиири солун. Чер кырында ат чок ч\ве турбас. Ынчангаш аттар бистин амыдыралывыста база бир кол черни ээлеп турар. «Т==гу болгаш тоолчургу» чугаалар номчуурунга кончуг ынак мен. Бистин С\т-Х=л кожууннуё девискээринде Тыванын эрткен т==г\зу-биле холбашкан черлер дыка хой. Оларныё аттарынын тывылган т==гузу кончуг солун. Ол аттар-биле холбашкан чогаалдар база бойдус чурумалдары торээн чогаал, тыва дыл, долгандыр турар делегей, тоогу кичээлдеринге ургулчу таваржыр.Кожуунда Амыр-Санаа маадырнын аъдыныё изин баскан Соскаал даа , деё эрге дээш демисежип чораан маадырлар «Алдан – Маадырлар»- биле холбаалыг, оларныё турлаа Алды-Баштыг Кара-Даглар, ырлап чыдар кара суглуг, сураглыг тоолчулар, аас чогаал чыыкчыларынын т=рээн чери- Манч\рек, Тыванын улуг хемнеринин бирээзи -Хемчик, аас чогаалында х=й\ –биле таваржыр Чес-Булун дээш оон-даа =ске т==г\л\г черлер х=й. Ынчангаш т=рээн черимниё черлериниё аттарыныё тывылган т==гузун чыып, тып тургузар деп сорулганы салгаш «Т==г\л\г черлер аттарындан» эгелеп бичиилеп чыып эгелээним бо. Кожуунувус девискээринде т==гулуг черлеривистин тывылган угун шинчилеп, тып , чуруктарын тырттырарын кызыткан мен. Республика иштинде х=й х=лдерниё аразындан чер иштинде агымы-биле ылгалып турар - ак-кок С\т-Х=л\в\с , шаг-шаанда даштыкы эжелекчилерге удур эрес-дидим туржуп чораан тыва уктуг Амыр-Санаа деп маадырныё доктаап эрткен т==г\л\г черлери Соскаал даа , Алдын-Хавак , Чес-Булуё база деё эрге дээш байларга удур турушкан маадыр Алдан-Маадырларнын турлаглары Кара-Даглар , Оргу-Ш=лдер хамааржыр. Ам ол черлерниё дугайында чыып кылганым т==г\ чугаалар –биле таныштырар-дыр мен. С\т-Х=лд\ё онзагайы « Шыяан ам. С\т-Х=л шалбаа,С\мбер-Уула тей турар шагда ч\веё иргин..» Б\г\-ле тыва тоолдар ынчаар эгелээр. Ында ужур-ла бар.Ыдыктыг ыр-шоорда кирген Кызыл-Тайга, Бора-Тайгага х\рээлеткен 600 ажыг х=лдерниё база бир чараш, каазы , чоргааралы- С\т-Х=л . Чараш кыстыё кыдырык карактарыныё кирбиктери дег, дыттар, п=штер, шарланнары кижиниё бижип,чуруп ханмазы чараш, =ё-баазын аяёнары кайгамчык-ла чараш. С\т-Х=л кыдыынга т=руттунген оолдар м=ге, кыстары шевер, чараш, аъттары чыраа-саяк, челер, маёнаар, кашпагай болур деп шаандан бээр =гбелеривис чиге-ле с=глээн .Ылап-ла, С\т-Х=л –м=гелер чурту. Ону бадыткаары-биле Дарыжык Донгакты, Сарыглар Семис-оолду (Чемпион), Дапыл Ооржакты, С\\р-оол Ондарны, Николай Сынаё-оолду, Маадыр, Амир, Аяс Монгуштарны адаарга-ла х=йге билдингир. Х=л\в\ст\ё аргаларыныё кызыл дыдындан эптеп тургаш кылган игил, бызаанчызын туткаш, уяранчыг сыгыт-х==мейин салып чораан Улустун х==мейжилери Маржымал Ондар, Хунаштаар-оол Ооржак – республика хамаанчок, даштыкыда билдингир сураглыг эртинелеривис , чаёгыс-чер чурттугларывыс-тыр. С\т-Х=л =ске х=лдерден тайга кырында, далай деннелинден 1814 м бедикте чыдары –биле онзагай болгаш ылгалдыг. Оон узуну – 8 км., дооразы – 3,5 км., ханызы- 32 метр. Ак-к=к С\т-Х=л Эртенги болгаш кежээки хаяа \езинде Магаданчыг С\т-Х=л чылдыё 4 эргилдезинде Сут-Хол тоогу чугааларда Шаг –шаанда Кызыл-Тайга эдээнге чангыс доруг аъттыг , каш ошкулуг Дарбалдай деп ашак чурттап чораан. Чай боорга хол кыдыынга кожуп кээр. Хол кыдыынын мыйыраан барба-барбазы-биле чудуруп алгаш , кадырып , кургадып, ону чууруп далган кылыр. Дарбалдайнын ала чайны оттур ажылы-даа ол. Холудун мыйыраа аажок сутсуг болган. Кызыл-Тайга кырындан ол холду коорге , база-ла ногаан эзимнерге хаажылаткан чуве ышкаш , чапты берген чыдар. Ынчангаш ол холдун адын Дарбалдай ашак Сут-Хол деп адап каан дээр. «Кыс-Халыыр» арын 94 . Кызыл Маадыр Амыр-Санаанын таварып эрткен черлери: Чес-Булун, Соскаал даа, Алдын-Хавак. «Шаг-шаанда даштыкы эжелекчилерге удур эрес-дидим туржуп чораан тыва уктуг Амыр-Санаа деп маадыр соондан ызыртыр сурген дайызыннарга сывыртаткаш, чиге барыын хун ажар чукче углай чуглуг куш дег чугурук Сарала аъдын мунупкаш, чоруй чаалажып, Чес-Булунну челдире аарак эрткеш, Артаа-Тейни ажа халыткаш, хемчик хемнин кыдыын ору алзы херилдирип чоктап ора, оруун доза доора чыткан Болчатылыг-Бора-Тей дег, бичежек борбалдыр дагнын кырын орта чугурук Саралазынын кан дег быжыг дуюглары-биле бастырып эртип чыда, бичии када доктаагаш, кызыл сооскен данзазынга хоюг сарыг таакпызын тиккеш, аптара дег улуг , ак оттук-дажы-биле оттуун шап, таакпызын кывыскаш, аткан чанын согуну дег оккуру-билеТээлиге тептиргеш, Базырыкка бастыргаш: «Астын кудуруунун бажында, койгуннун кулаанын бажында дым-дам дыргак каразы дег кара ими чидип, хар дег агарардан бээр , дайызыннардан ожээним негеп ап, ыяап-ла торээн черимге келир мен»- дээш, аашкынгаш оруун уламчылап, орус чуртунче шиглей арлы берген дээр».Оон бээр ол тоолчургу маадыр кижинин ажа халыткан тейин Артаа-Тей дээр, Хемчик ковуруунун устунде доктааган тейин Соксаал, аъдынын чес дагазы турлуп чыдып калган булунну Чес-Булун, боозунун алдын кузумуру чыдып калган хавакты Алдын-Хавак дээр апарган.Журнал «Башкы» №1, 1995 ч. Ондар Бавуужап. Сут-Хол кожуун. Соскаал даа Соскаал даа сонгу,чоон,барыын талаларындан Соскаал деп аттын тывылганы. Ак-Даш суурунун мурнуу талазында дагны Соксаал даа дээр. Тоолда кирген Амыр-Санаа деп маадырнын доктааган тейи. Ынчангаш ону ынчаар адаан. Чес - Булун Чес-Булун деп ат канчаар тывылганыл? Кызыл-Тайга суурунун чанында Ак-Суунун ковуруунден куду баткан талазын Чес-Булун деп адаар. Ору чоктаан талазын Чалбак-Хараган дээр. Шаг-шаандан ол черлеп Тыванын маадырлыг тоолдарында эрес-кайгал Амыр-Санаа аъттыг халдып эртип чыдырда, аъдынын чес дагазы чыдып калган дижир. Ону бир хой кадарып чораан ядыы арат тып алгаш, ынчалдыр-ла оон арбаны сегереп унген дижир. Ол олчаан ол кезек черни «Чес-Булун» деп адай берген дээр. Алдын - Хавак Алдын-Хавак деп аттын тывылганы Кара-Чыраа суурунун сонгу талазында Ак хемнин баарында хавакты Алдын-Хавак деп адаар. Шаг-шаандан ол черлеп Тыванын маадырлыг тоолдарында эрес-кайгал Амыр-Санаа аъттыг халдып эртип чыдырда, боозунун алдын кузумуру чыдып калган дижир.. Ол олчаан ол кезек черни «Алдын-Хавак» деп адай берген дээр. Кара-Даг Оргу-Шол Оргу-Шол 1883 чылда Хемчикке иштики, даштыкыныё дайзыннарынга удур тура халышкан алдан маадырларнын турлаа болган Кара-Даглар , Оргу-Ш=л т==г\де арткан. Ол Алдан-Маадыр сумузунун девискээринде турар. Алдан-Маадырларны алдан дургуннар деп турган. Тыва Арат Республиканыё Биче хурал Президиумунуё 1941 чылдыё май 11-ниё х\н\нде болган хуралыныё доктаалыныё 7 дугаарында « 1883 чылда Хемчикке иштики, даштыкыныё дайзыннарынга удур тура халышкан алдан кижини «Алдан дургуннар» дивейн «Алдан-Мааырлар» деп адаарын доктаадыр болгаш оларнын турган черлеринге тураскаалдар кылырын доктаадыр» деп айыткан ( Протокол 19 ) Алдан-Маадырларга тураскаал.1983 чылда кылган. Оргу-Шол ындында Акче ажар арт кырында Алдан-Маадырларга тураскаал. Алдан-Маадырларга 1983 чылга чедир тураскаалдар кылдынмаан. 1982 чылда «Алдан-Маадыр» совхозтуё дирекциязы аныяк дарган Орлов Эртинеевич Сарыгларга тураскаал кылыр чагыгны киирген. 1983 чылдын октябрь 8-те Оргу-Шол ындында Акче ажар арт кырынга саадакта каё хожуула баштыг октарныё уштары =г д\нд\\нден к=ст\п келген кылдыр сиилбип кылган тураскаал турупкан. Тураскаалдыё утказы: Тыва =гн\ё тербези. Оон \нген чандаё – хожуула октар. Ийи кыдыында эзерниё тепсе , т=репчизи. Ооё ындында ийи талазында - аптаралар. Аёаа 1883 – 1982 деп бижээн. Кырындан чадаларны к==рге –чаныё кирижи. Эё-не баштай эрес кайгалдар =гден \нгеш , эзеринге олурупкаш , ча-согунну холга алгаш тулчуп \нген дээн уткалыг бодал. Оргу-Шол аксында Алдан-Маадырларга тураскаал.Алдан маадырларнын адын тыва эзер хевиринде демирден хайындырган Ажылдын туёнели Черлер аттарыныё т==г\з\н чыып, тып тургаш кожуунувус иштинде солун т==г\ чугаалардан тывылган черлер аттарын билип , кайда турарын тодарадып , чуруктарын кандыг арга-биле кылып, чыып болурун билип алдым. Бо ажылды кылгаш улаштыр суурувус девискээринде турар черлернин аттарын: хемнер, ш=лдер, черлер аттарын аёгылап чыып кылыр деп бодап алдым. Ажыглаан литературалар Журнал «Башкы» №1, 1995 ч. Ондар Бавуужап. Сут-Хол кожуун.Кыс-Халыыр. Кызыл. - арын 94Огбелерге тураскаадыг «Алдан-Маадыр» , К-1997 ч.Экскурсиялаан объектинин паспорту -авторуХовалыг З.КИнформаторлар: Чечек Дугаар-ооловна 1964 ч.т.,эге класс башкызыБора-Тайга суур.Чечек Чылбар-ооловна . 1965 ч. Кызыл-Тайга суур Ондар Кончук Кертик-оолович . Бора-Тайга суур. 86 хар Дыннаанынар дээш четтирдим!