Соян Сураачынын торел болуунде самчы салым-чаяан.

Соян Сураачынын торел болуунде самчы салым-чаяан.
Салым чаяан кижи бурузунде ангы-ангы. Торумелинден салым- чаян уругларга салгал дамчып кээр . Ыраажы ук-достуг болза ыраажы уруг-дарыглыг боор, хоомейжи – болза хоомейжи ажы-толдуг боор, самчы ук-тоогулуг болза самнаар ажы- толдуг боор дээш. Ол салым чаян уруг –дарыгга дораан дужуп кээп база болур азы каш салгал ажып база боор. Салгал дамчаан чуулдерни, торел болуктернин ук тоогузун,салгал ыяжын ооренип турар эртемни- генеология дээр. Генеология айтырыглары мени сонуургадып школавыста Чечена Ак-ооловнанын кайгамчык самнаар салым чаяаны, ус-шевери, чуруттунары кайыын келгенил деп айтырыг бо ажылды кылырынче мени углаан.
Ажылдын кол сорулгалары:
1) Кижинин салым-чаяны салгал дамчып кээр деп чувени таныштырар
2) Самнаар салым чаян кымнардан дамчып келген деп чуулду коргузер 3) Уругларнын эстетиктиг чараш чуулдерге кижизидеринге кол салдарны сам бээр, оларны самга ынак болурунга сонуургалды оттурар.
Бо ажылды кылырынга улуг дузаны хоочуннар дузалаан.
Салгал дамчаан самчы Седен Чечена Ак-ооловнанын дугайында чугаалаксадым . Чечена Ак-ооловна Седен боду мал эмчизи. Ол салым чаяан кайыын келгенил?
Чечена Ак-ооловнанын кырган ачазынын ачазы Соян Сураачы. Соян Сураачы боду лама, аажок ус- шевер чораан хурээге улуг байырлалдар уезинде самчылар аразынга самнын кезек чуулдерин кууседип чораан. Ол самчы Бай-Хол хурээзинге ажылдап чораан. Соян Сураачы беш оолдуг, уш кыстыг чораан. Улуг оглу Ямбыранза Чечена Ак- ооловнанын кырган –ачазы , ийиги уруу Дижитмаа дааранырынга ынак,ушку оглу Бузурей- хурежиринге сундулуг Бай-Хол сумузунга уш катап шуглуп чораан, ол база самнаарынга ынак чораан, дортку оглу Сидоо хуу ажыл агыйлыг, бешки уруу – Ниман –малчын, аажок ус-шевер, алдыгы уруу- Маны мал-маган остуруп, дааранырынга ынак чораан,чедиги оглу – Сувандоо малчын. Хеймер кызы – Долуй баштак аажы-чанныг, даараныр, ырлаарынга ынак.
Чечена Ак-ооловнанын кырган –ачазы Соян Ямбыранза дорт ажы-толдуг. Улуг оглу –Эне Ямбыранзаевич –ус-шевер чоннуу –биле «алдын –холдуг».Ыяштан янзы-буру дериг херекселдер, шанактар,сувенирлер кылыр, ырлаарынга ынак,гармошкага ойнаар.
Ийиги оглу – Тере Ямбыранзаевич - малчын хой хойлуг,тевелиг,инек,аъттыг кежээ кижи чурттап чораан. Ушку уруу- Анай Ямбыранзаевна уруглар садынга ажылдап чораан ырлаарынга ынак. Дортку уруу- Чайзат Ямбыранзаевна дааранырынга ынак, алды ажы-толдуг уш оолдуг,уш кыстыг. Оолдары кырган- ачаларындан ус-шеверин дозээн. Хеймер оглу Экер езулуг «алдын-холдуг» даараныр, ыяштан янзы-буру херекселдер кылыр. Уруглары самга салым –чаянныг, ылангыя улуг уруу – Чечена Ак-ооловна самны боду чогаадып тургузар. Ортун уруу Азията Ак-ооловна дээди эртемниг эге класс башкызы, эге школада сам болгумунун удуртукчу башкызы. Хеймер уруу- дээди эртемниг география башкызы, Тес-Хем кожууннун Шуурмак школазында география болгаш танцы болгумунун удуртукчузу.
Чечена Ак-ооловна уруглар сады чоруп тургаш-ла самнап эгелээн. Бир-ле дугаар Кызыл-Чыраа сумузунун кодээ культура одаанга 6 харлыг тургаш 1973 чылда « Ховаганнар» деп самны эштери- биле ойнаан. Ийиги класска Вера Хертековна Ичин- Норбунун удуртулгазы- биле « Лимбилиг кыс», «Ээлдек шынгырааш» дел самнарнын солизи апарган.
Чечена Ак-ооловна 1987 чылдан 2013 чылга чедир Кызыл- Чыраа ортумак школазынга тыва чанчылдар, чурулга, сам болгумун башкылап ажылдаан. 1998 чылдан эгелеп 2013 чылга чедир «Сайзанак» аттыг сам болгумун удурткан. 1992чылда болгумнун бирги доозукчулары школаны дооскан. Оларнын ужу башкызын салгап сам болгумун башкылап чоруурлар оларга Седен Азията Ак-ооловна Кызыл-Чыраа школазында, Бызаакай Херел Андреевна Хондергей уруглар садында, Сагаан Сайсуу Дарган-ооловна .
Бо группа чедиишкинниг кожуун болгаш республика чергелиг конкрустарга дараазында самнарны кууседип чорааннар « Чаъстыг чай», «Ээлдек шынгырааш», « Кыдат чоннун самы», « Узбек улустун самы», «Эй-Санаа» дээш оске-даа.
Ийиги болук 1997 чылда «Сайзанак» болгумунун доосканнар. Олар кожуун чергелиг моорейге « Стартинейджер -97г» балдыг самга Дембирел Вероника биле Лыкаа Айдын испан улустун самын онзагай куусеткени-биле «Гран-при» шанналын алган. Бо болук мындыг самнарны чедиишкинниг куусеткеннер: «Чечектер», амгы уенин самнарын.
Ушку болук 1998 чылдын доозукчуларындан сес кижи башкы мергежилин шилип алганнар. Олар будун чылда школа болгаш кожуун сам моорейлеринин тиилекчилери бооп келгеннер. Дараазында самнарны шанналдыг черлерже киир самнап чорааннар: «Артыш»,» Ясный мой свет», « Бичии уруглар», « Бразилия-чараш чурт» дээш оон-даа оске.
Дортку доозукчулары болгумге уш класстан эгелеп сам болгумунге киржип эгелээн 13 кижи. 1998 чылда кожуун чергелиг бир-ле дугаар Кызыл-Чыраа кодээ культура бажынынга « Ээлдек шынгырааш» моорейи эгелээн ол моорейнин эгелекчилери Кызыл-Чыраа школазынын хоочун башкы Демчик Б.М. биле сам башкызы Седен Ч.А.
2004 чылда кожуунга А.В.Шатиннин 100 харлаан оюнга тураскааткан сам моорейинге« Ээлдек шынгырааш » « Сайзанак» болуу дээди шаннал «Гран-при», чангыстын самы « Аъдым» эн эки сюжет деп шанналды, бирги черни « Ак ивилер» , « Чалыы назын» деп самнар алган. Шупту самчылар «Гран-при» шанналынын эдилекчилери болган.
2005 чылдын март 12-де бистин школанын оореникчилери кожууннун « Тиилелгеге салют уран чуул корулдезинге бирги черни алган. Эн эки самнарга «Сайзанак болгумунун ойнаан самнары «Матростар», «Шериглер», «Беш-адыр» акробатиктиг этюд. Республикага киржир эргени алган.
Республикага бирги черни алган. Самнар эки унелелди алган.
Фестивальдын туннели-биле Республикага киришкеш «Беш-адыр» деп сам корукчулернин унелелин алган.
Чечена Ак-ооловна чугле самчы,боду самнарны боду тургузуп, идик –хевин боду быжып даараар , ус-шевер . Ажылынга негелделиг, эгелээн ажылын эчизинге чедирер.
Чечена Ак-ооловна ам-даа уругларны чараш чуулге кижизидер дээш бо хуннерде кодээ культура бажынында ажылдавышаан, « Сайзанак болгумун удуртуп бичии чаштардан эгелээш аныяктарга дээр удуртуп турар. Самчынын салым чолу авазынын талазындан, кырган –ачазынын ачазы Соян Сураачыдан салгалдан салгал дамчып келген. Ханында самчы улус бар деп бадыткаттынып турар. Дунмалары Азията Ак-ооловна, Чодураа Ак-ооловна угбазынын соон салгаан самчылар. Бодунун уруу Айыран Сарыг-ооловна, дунмазы Азията Ак- ооловнанын уруглары Айза, Бадма база салым –чаянныг самчылар.
Тончузунде, школачы чылдардан эгелээш улугларга чедир салгал ыяжын ооредири кузенчиг. Шаандакы тыва улустун улегер домаа чиге-ле соглээн «Торел билбес тоорээр…»
Ада- ие уруг-дарыынга торелдерин таныштырып аалдап баар деп чувенин утказы мында.
Кырган- ачазынын торелдери бо мындыг ажы-толдуг чораан, аймаавыс танцы-самга ынак чораан, алдарлыг ус-шеверлеривис, могелеривис бо дээш таныштырып чоруур болзувусса аймак чонувустун харылзаазы, демниг чоруу быжыг болур. Оон болгумунде хой уругларлыг болгаш чединбес ог-булелерден уруглар хойу биле хаара туттунган. Танцы сам дараазында чуулдерге уругларны кижизидер: бодун алдынып билиринге, чараш дурт сын хевирлээринге, ээлдек-эвилен болурунга, бодунга негелделиг, уе-шакты шын чарып билиринге, чараш чанчылдарга кижизидер. Уруглар салгалдарын, ада-огбелерин эки ооренип истелге ажылдары кылып турар болза торел болуун ханы билир болза, ниитилеливисте корум-чурум айтырыы, октатынган ажы-тол чок болур