Доклад на тему Тыва дылга уругларнын чугаа сайзырадылгазынга холдарнын шимченгир чоруун сайзырадыры

Тыва дылга уругларнын чугаа сайзырадылгазынга холдарнын шимченгир чоруун (мелкая моторика рук) сайзырадыры.
Соолгу уеде уругларнын холдарынын шимченгир чоруун сайзырадырынче улуг кичээнгейни салып турар. Эртемденнернин шинчилээни-биле уруг бурузунун озулдези чугаанын шын тургустунганы болгаш холдарнын шимчээшкин сайзыралы-биле тудуш холбаалыг. Кол рольду уругларнын психиктиг болгаш топ нерви системазынын озулдезинге чугаанын шын сайзыралы ойнап турар.
Чугаа сайзыралында четпестер дээрге-ле уругнун салааларынын болгаш холдун нарын шимчээшкиннеринин кошкаанда. Ындыг уруглар оок ооктээринде, идик шидииринде бергедээшкинниг болур. Чурулга, бижилге, аппликация, база оларга чагыртпас болгаш уруглар ол ажылдарны кылыр хонну чокталыр. Чуге дээрге:
Школага ооренип кирген оореникчилернин хой кезии малчыннар уруглары, садикке хаара туттунмаан болур. Школага белеткел дески эвес. Чугаа –домаа сайзырангай эвес уруглар база кээп турар.
Торумелинден сайзыралы кошкак уруглар турар (домаа багай, кадыы кошкак).
Чурум-сагылгазы кошкак (чассыг), багай состер хой ажыглаар, эш-оорунге хамаарылгазы каржы хажагай.
Ада-иезинин негелдези чангыс аай эвес болур.
Бо ден эвес чорук уругну школага кээрге, берге байдалга чедирер. Бижиири багай, сос домаа сайзырангай эвес чоруктан уштунуп деннежилге ажылын чорудары негеттинип келир. Бо байдалда уругларнын аас чугаазын сайзыратпышаан, холдарнын (салааларнын) шимченгир чоруунга кижизидер.
Мелкая моторика дээрге холдун (салааларнын) шимчээшкини, ону уруг школа назыны четпээнделе кижизидилге болгаш ооредигнин туннели-биле чедип алыр. Оореникчини бижип ооредири холдун шынганнарынын ажылын мээнин башкарылгазы-биле чорудары-дыр.
Уругнун холунун шынганнарынын шимчээшкинин сайзырадырда янзы-буру оюннарны (салааларга), чурулганы, боттарын ажаап билиринге (ооктенири, шидиири) мергежилгелерни кылдыртып тургаш чедип алыр. Бир эвес холдун салааларынын шимченгири эки сайзырап эгелээр болза уругнун чугаазы болгаш боданыр чоруу экижиир.
Ынчангаш холдун шимченгир чоруун сайзырадырда ажыглаар «Салааларым кежээлерим» деп, О. О. Сувакпиттин шулуунге база «Матпаадыр» деп салаалар оюнун ажыглаарга дээштиг.
Оя соглээн, шынын соглээнСалаа шупту аттарлыг де.
Биче, улуг аайы-биле
Билдилиг-даа, ажылгыр-даа.
Дагыр эргек болганы чок
Тала тыртар дивенер
Матпаадыр деп шолалыгМаадыр тырык моге мен.
Баян ойнай бергенде
Баскыыштарда ырак чок,
Балды сывы туткандаМагаданчыг узун мен.
Улуг салаа - удуртуйн дээр
Башкы салаа - башкылаайн дээрОртаа салаа - очулдурайн дээр
Биче-салаа - бижээчилээйн дээр.
Хеймер салаа - хевирлээйн дээрКербес сен бе, шуптузу-ла
Хойну билир эртемденнер.
Бапаа-Маадыр - хой кадарзын
Бажы-Курлуг - сиген кессин
Ортаа-Мерген - кажаа тутсун
Уваа-Шээжек - инек сагзын
Биче-Шоомей - анай тутсун
Салааларым кандыг-дыр че
Салымныг-ла малчыннар аа?
Матпаадыр - баштактаныр
Бажы-шаны - баяннаар
Ортаа-Мерген ойнадыр
Уян-шээжек - улус чалаар
Биче-шоомей - бир ыр ырлаар
Кандыг-дыр чээ, салааларым
Кайгамчык-ла артистер аа?
Бапаа-матпа бажын тутсунБажы-шаны машина мунзун
Ортаа-салаа - орук кылзын
Увай-шевер - угулзалазын
Биче-бучук - бийир кылзын
Кылбазы чок, билбези чок
Кыпсынчыг-ла салаалар аа?
Маадыр-бапаа - бажын аштазын
Бажы-чапшык - манчы тутсун
Ортаа-мерген - одун салзын
Уваа шээжек – улдуртсунБиче-шоомей – биске салзынАъш-чем база кылып билир
Азарганчыг салаалар аа?
Оюн “Матпаадыр”
Матпаадыр паштаныр
Бажы-курлуг бажын тудар
Ортаа мерген от салыр
Уваа-шээжек уруктаар
Биче-шоомей чээрген чыыр
Буурек чиир, арбай хоорар,
Авазынга дузалажыр, былгааш тудар
“Арбай-хоор”.(2)
Матпаадыр башкылаар
Бажы-курлуг малдаарОртаа-мерген от салыр
Уваа-шээжек уран-шевер
Биче-шоомей бижик коор
Кылбас, тутпас чувези чок
Кызыл-Маадыр алышкылар.

“Кичик-кичик”.
Улуг бурунгуларывыстын оюну. Уран- мерген, чечен состуг “Кичик-кичик”.
Бо чул?
Сап-салаа.
Чуп-чудурукБип-билекКып-кыры0п-ожун
Чап-чарынТас колдук.
Кичик-кичик хирен билин
Кичик-кичик хирин чулун
Кичик, кичик, кичик, кичик.
Физминутка.
Алышкылар бежелээн
Аажы-чаны ангы-ангы
Матпаадыр /чаяннаар/
Бажы-курлуг /бажын борбаннадыр/
Ортаа-Мерген олутпай /олурар/
Уваа-шээжек элдепсинер
Биче-шеемей чиик-чиик /маннаар/.
«Чыдыг кодан» (салаалар-биле оюн)
Бирээзи салааларны ускулештир тудуп алган оскези 5 салааларнын баштарынче айыткаш айтырып турар.
-Борта кирер бе? (Чок)
(Адыш иштинде хос черже айыткаш) Кирип болур бе?- дээр
-Кирер. чуге чор сен?-Хой кадарган оглум кодан эъди эккелди, оон эъдин хайындырып чиир кара пажынар дилеп чор мен
-Ында чыышкын баарында ызырар ыдымга, узер инээмге устурттун халак!
-Ох!-дээш, буза устургеш, унерин оралдажыр, оскези адыжы-биле аспактап . алырын кызыдар.
Салааларым эртемдээннер.
Салааларым саны каш деп, санан тургаш билип аар мен
1 холумда 1,2,3,4,5, оскезинде-1,2,3,4,5.
Олар шупту каттышкаштын 10-деп санап кордувус-даа 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10.
Оя соглээн чиге соглээн Олар шупту аттарлыг-дааХоглуг-омак алышкыларMaтпаадыр- кажыктаарБажы-Курлуг-тевек теверОртаа-Мерген-тывызыктаар
Уваа-Шээжек - кожамыктаар
Бичии-Боовей - танцы-самнаарМаргылдажып, моорейлежир
Хоглуг-омак алышкылар.
Оюн МАТПААДЫР
Матпаадыр- малдаар Матпаадыр-малдаарБажы-Курлуг- Балыктаар Бажы-Курлуг- бажын тудар.
Ортаа-Мерген -от салыр Ортаа-Мерген- от салырУваа-Шээжек-уран-шевер Уваа-Шээжек-уруктаар [Бичии-Мерген бижик коор Бичии-Боовей буурек-баарак чиир , Кылбас тутпас чувези чок чээрген-чаарган чыырКызыл -Маадыр алышкылар. Чуп-чудурук, кып-кыры, оп-ожун,
Чап-чарын,тас колдук
кижиргенир колдуктар Матааадыр-манчы-хуужуур кылыр
Бажы-Курлуг-боова-боорзак быжырыр
Ортаа-Мерген-от-козун салыр
Уваа-Шээжек-уруг- дарыг алчыр
Бичии-Моомей-бажын-балгат арыглажыр.
Шалып-ишчи алышкылар
Шагаа-найыр будуузунде
Аъщ-чемнин дээжизин арбын кылгаш
Арыгланып. шеверленген.
Матпаадыр – хоюн экээрБажы-Курлуг – догерерОртаа-Мерген – одаг кыпсырУваа-Шээжек эът дулерБичии-Моомей – улеп бээр