План-конспект урока по поэме Бунт разума Д.Н.Кугультинова. 11 класс.

11 класс. Калмыцкая литература
План-конспект урока
Кичәлин төр: «Күн юуна төлә үүдсмб?»( Көглтин Даван «Ухана буцлт» поэмәр).
Кичәлин күсл:1. «Ухана буцлт поэмин һол ухаһинь һарһҗ авлһн.
2. Айслулҗ умшлһн, умшсан шалһҗ чадлһн; сурврмудт эврә үгәр; эс гиҗ текстәс хәрү олҗ өгч чадлһн; «Төмр шовуна домгас» һол ухаһинь тодлҗ авлһн; кичәлин төрлә ирлцҗәх үлгүрмүд олзлһн; эврә көдлмш кеҗ белдлһн.
3. Сурһульчнрт «Эвәс тосн һардг, эвдрләс цусн һардг» гидг үлгүрин чинринь цәәлһҗ, дән ямаран зовлӊ авч ирдгинь медүләд, һазр деер төвкнүн оньдинд бәәтхә гидг сурһмҗ өгч, эвин төлә ямаран көдлмш кехин кергт сүв-селвг зааҗ өглһн.
Кичәлд олзлх эв-арһс, дөӊцл: Шүлгч Көглтин Даван зург (самбрт өлгәтә); «Ухана буцлт» поэм; дәәнә-төвкнүни туск үлгүрмүд (эртәснь стендт өлгх); поэмәр көдлх сурврмуд (слайдмуд); «Төмр шовуна домгас» авгдсн зург; В.Фаворскийин зурсн Бумбин орна туск зург; төвкнүни бәәдл-җирһл үзүлҗәх зургуд (Әрәсән, Вьетнамин, Японя туск нутгуд); поэмин төрәр белдсн сурһульчнрин презентацс: « Хальмг шүлгч Көглтин Дава Японьд»; «Вьетнамд болсн дән»; «Хаһрсн атомн бомбин аш – күүнә җирһлд»; Альбиони «Адажио» болн В.Моцартын «Реквием» көгҗмин айс; тест-слайд; медиапроектор, компьютер олзлһн.
Кичәлин йовуд:
1. Мендллһн.
2. Сурһульчнрин оньг самбрт өлгәтә В.Фаворскийин «Бумбин орн», «Ухана буцлт» поэмәс авгдсн «Төмр шовуна домгас», Әрәсән, Японя, Вьетнамин төвкнүни бәәдл-җирһл үзүлҗәх зургудт тусхах.
3. Сурврмудта слайд үзүлх:
а. В.Фаворскийин Бумбин орна туск зургт ямаран бәәдл-җирһл үзҗәнт?
б. Әрәсәг үзүлҗәх зургт ямаран бәәдл-җирһл үзҗәнт?
в. Вьетнамин орн-нутгт ямаран бәәдл-җирһл үзҗәнт?
г. Японя орн-нутгт ямаран бәәдл-җирһл үзҗәнт?
д. Тегәд эн зургудт ямаран бәәдл-җирһл үзҗәнт?
е. «Ухана-буцлт» поэмәс авгдсн зург ямаран домгас авгдҗ?
ж. «Төмр шовуна домгас» авгдсн зургт ю үзҗәнт?
з. Төмр шовун әмтнд ю авч ирҗ?
4. Гертән дассн төвкнүни, дәәнә туск үлгүрмүдәр сурлһ кеһәд, дәкәд стендт
өлгәтә үлгүрмүдәр олзлад деер өггдсн зургудын ашнь һарһх.
Багшин үг:
Түрүнк зургудт төвнүни бәәдл-җирһл үзүлгдҗәнә. Тер төвкнүни җирһл «Дән уга бәәдлд – делкә ханна» гидг үлгүрт шингрсмн. Сүл зургт күн эв-арһан, ухаһан чикәр эс олзлҗ чадхла, аштнь тернь бийинь бардмн. Тер ухаг, эв-арһиг олнд туслх керг-үүлдврмүд хәәх кергтә. Тиигхлә, төвкнүни бәәдл-җирһл цуг делкәг сәәхрүлх.
Кичәлин төр: «Күн юуни төлә үүдсмб?» (Көглтин Даван « Ухана буцлт» поэмәр).
1.Багшин үг:
Шинкән төрсн нилх хәәкрлһәрн ирсн бийән зәӊглнә. Энүнәс сән айс угаһинь илднь медгднә. Күн болһн эврә җирһлин хаалһта. Җирһлиннь туршарт күн яһна, яһҗ җирһнә?
(Сурһульчнр байрлна, дурлна, сурһуль сурна, көдлнә, һундна, өрк-бүлән тогтана, үрн-садан һарһна, аав-ээҗән тевчнә, җирһнә гидг үгмүдтә карточкс олзлад хәрүһинь өгнә).
Багшин үг цааранднь:
Нег үгәр келхлә, күн җирһнә. Зуг күүнә җирһлд харшан күргдгинь дән.
Күүкд-көвүд, тадн юн гиҗ санҗант. Дән гисн юмб?

(Сурһульчнр зовлӊ, үкл, нульмсн, нег-негән геелһн, тачал гидг үгмүдтә карточкс олзлад хәрүһинь өгч чадҗана).
Багшин үг:
Дән – үкл, зовлӊ, иньгәсн саллһн, үрн-садан геелһн… Болҗах дәәг зогсаҗ эс уурахла, һазр деер җирһл зогсх.
2.Сурһульчнрин презентацс хәләлһн:
а. Презентац «Хаһрсн атомн бомбин аш – күүнә җирһлд». В.Моцарт « Реквием» көгҗмин айс.
Презентац белдсн сурһульч (Дорҗин Алексей) ахр цәәлһвр амн үгәр кеһәд, сурһульчнрт эврә сурврмуд тәвнә:
- Ямаран әәмшгтә зер-зевин тускар келгдв? (Атомн бомбин тускар)
- Альд атомн бомб хаһрв? Ямаран балһсдт?(Японьд. Хиросима болн Нагасаки балһсдт).- Ямаран орн-нутг атомн бомб Японьд хайсмб? (Америк)
- Хаһрсн атомн бомбин ард юн үлдв? (Хорта аһар)
- Хаһрсн атомн бомбин һалвд әмтн яһв? (Yкнә, шавтна, гемтнә).
- Әмтн ямаран гемәр гемтв? (Рак гемәр).
б. Поэмәс тасрха айслулҗ умшлһн:
«…Зун миӊһн күн,-
Гемтә, гемм уга,
Генн, ухата уга,
Эм, эр уга,
Эврә, күүнә уга,
Бичкн, көгшн уга,
Бүгд, нег тооһар,
Күмни һарар делдгсн
Күчтә һалвар шатагдҗ!»
Багшин үг:
Тер атомн бомбин һалвд кесгинь үкцхәв. Ик зовлӊ японя улс үзцхәв. Өдгә цагт эн келн улс һазр деер төвкнүни җирһл бәәтхә гиһәд арһ хәәнә. Күүнд иим юмн кезәдчн бичә үзгдтхә гиҗ залврцхана.
б. Презентац «Хальмг шүлгч Көглтин Дава Японьд»
Презентац белдсн сурһульч (Саӊһҗин Эрднь) ахр цәәлвр амн үгәр кеһәд, сурһульчнрт эврә сурврмуд тәвнә:
- Көглтин Дава кедүдгч җилд Японь орсмн? (1982 җ.)
- Өдгә цагт Хиросима болн Нагасаки ямаран балһсд болҗана? (Шин,сәәхн, төвкнүн)
- Хаһрсн атомн бомбин һалвд туссн улсла шүлгч харһад, ямаран теднә ямаран уха тодлсмн? ( Дән керг уга. Америкин улст хар санан уга) в. Презентац « Вьетнамд болсн дән». Альбиони «Адажио» көгҗмин айс.
Презентац белдсн сурһульч (Онкра Булһн) ахр цәәлһвр амн үгәр кеһәд, сурһульчнрт эврә сурврмуд тәвнә:
- Америкин орн-нутг ямаран нутгур дәврҗ? (Вьетнам нутгур)
- Томас Крейзи Вьетнам нутгур яахар йовсмн? (Америкиг харсхар)
- Томас Вьетнамд ю медв? ( Америк Вьетнамд зовлӊ, үкл авч ирсиг медв)
- Томасд Америк ямаран болв? (Америкәс ичдг болв)
- Америкин эгл улс яһцхав? (Вьетнам сул нутг болх зөвтә гицхәв)
Багшин үг:
Һазр деер ик зунь дәәнд дурго. Болв дә босхгдгинь бас баһ биш. Генерал Тафт болв Адам Крейзи хәләцәрн солю улс билә. Адам төвкнүни төр хаһлдг күн , Тафт ямаранчн дәәг кергтә гинә.ПоэмдТомас Крейзи лётчик болх күслтә, номһн, цаһан саната көвүн бәәсмн. Наһц аавнь дәәч, дә босхдан дурта күн. Америк кесг орн-нутг дәәләд авхла,үлмәдән әәлһәд орулхла, чидлтә болх. Дәкәд ямаранчн дән тиим саната улсудыг байҗулх. Тегәд Томас аавдан меклгдәд, орн-нутган харсчах күн болад әмәсн хаһцсмн.

3. «Төмр шовуна домгас» зәрм орм айслулҗ умшад, ахр тест күцәх.
а. Хойр хан хоорндан нег-негән яһна?
1) Амрх шиидвр авна. 2) Диилҗ чадхш. 3) Диилнә.

б. Нег хан диилхәр урчар ю келгнә?
1) Керм. 2) Төмр шову. 3) Самолёт.
в. Кедү күүкд болн залу күүнә цус асхрулна?
1) Арвн. 2)Тәвн. 3) Зун.
г. Төмр шовун яһҗ дәәлднә?
1) Әмт чоӊкнна. 2)Ду дуулна. 3)Халяд ниснә.
д. Әмтн яһна?
1) Һазр дор орна. 2) Гертән сууна. 3) Шовунла ноолдна.
Багшин үг:
Хойр хан хоорндан ни уга. Тегәд төмр шовуна чидл улм икднә. Хаадуд ноолдна, шовун эдниг иднә. Хар саната улсин һарт медрл, эв-арһ тусхла, тиим улс әмтнд әәмшгтә.Ухаһан чикәр эс олзлҗ чадхла, аштнь тернь бийинь бардмн. Тер ухаг, эв-арһиг олнд туслх керг-үүлдврмүд хәәх кергтә. Тиигхлә, төвкнүни бәәдл-җирһл цуг делкәг сәәхрүлх.
Ашлвр һарһлһн. Сурврмудта слайд.
1.Yгмүдтә карточксан олзлад, ашлврин сурврмудт хәрү өгх:
а. Дән гисн юмб? (Цусн, үкл, олн зүсн гемм, иньгәсн, эк-эцкәсн, үрн-садасн хольҗлһн…)
б. Нарт делкән әмтн негдәд юн керго гинә?(Дән керг уга)
в. Эрүл күн дәәнд дуртай?(Дурго)
г. Поэмд дәәнә өмнәс күүнә ухан яһҗана? (Буцҗана)
д. Юӊгад поэм «Ухана буцлт» гиҗ нерәдгднә?( Күүнә ухан дәәнә өмнәс буцҗана).
2.Төвкнүн бәәлһнә туст күн ямаран тусан күргх зөвтә? (Сурһульчнрин ухан-тоолвр).
Бичмр көдлмш.
«Дән маднд керго» гидг төрәр сурврмудт күцц бичмр хәрү өглһн:
Нарт делкән әмтнә җирһлин күсл ямаран?
Дәәг яһҗ диилҗ болхмн?
Хоорндан яһҗ бәәх кергтә?
Төвкнүн бәәхиг нарт делкәд яах кергтә?
Дәәнә туск зер-зев белдлһиг яах кергтә?
Герин даалһвр:
Бичмр хәрү күцәҗ бичх.(Тиигхлә темдг авцхах).
Поэмин һол ухаг тодлх.